مقدمة معاونت پژوهش
مقدمة معاونت پژوهش
حقیقت اصیل‌ترین، جاودانه‌ترین و زیباترین راز هستی و نیاز آدمی است كه سلسلة مؤمنان و عالمان صادق چه جان‌ها كه در راه آن نباخته، و جاهلان و باطل‌پرستان چه توطئه‌‌ها و ترفندها كه برای محو و مسخ آن نساخته‌اند. چه تلخْ‌واقعیتی است مظلومیت حقیقت، و چه شیرینْ‌حقیقتی است این وا‌‌‌‌قعیت كه در مصاف همیشگی حق و باطل، حق سربلند و سرفراز است و باطل ازبین‌رفتنی و نگونسار. این والا و بالانشینیِ حقیقت، گذشته از سرشت حق، وام‌دار كوشش‌های خالصانه و پایان‌ناپذیر حقیقت‌جویانی است كه در عرصة نظر و عمل كمر همت محكم بسته و از دام و دانة دنیا رسته‌اند، و دراین‌میان نقش و تأثیر ادیان و پیامبران الهی، و به‌ویژه اسلام و پیامبر اكرمصلی الله علیه و آله و جانشینان برحق و گرامی اوعلیهم السلام، برجسته‌ترین است.
دانشمندان نام‌آور شیعه رسالت خطیر و بی‌نظیر خویش را بهره‌گیری از عقل و نقل و غوص در دریای معارف قرآن و برگرفتن گوهر ناب حقیقت از سیرة آن پیشوایان و عرضة آن به عالم بشری و دفاع جانانه در برابر هجوم ظلمت‌پرستان حقیقت‌گریز دانسته و در این راه دیده‌ها سوده و جان‌ها فرسوده‌اند. اكنون در عصر بحران معنویت كه دشمنان حقیقت و آدمیت هرلحظه با تولید و انتشارِ فزون از شمارِ آثار نوشتاری و دیداری و به‌كارگیری انواع ابزارهای پیشرفتة سخت‌افزاری و نرم‌افزاری در عرصه‌های گوناگون برای سیطره بر جهان می‌كوشند، رسالت حقیقت‌خواهان و اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، به‌ویژه عالمان دین، بس عظیم‌تر و سخت دشوارتر است.
در جهان تشیع، پژوهشگران حوزوی در علوم فلسفی و كلامی، تفسیری و حدیثی، فقهی و اصولی و نظایر آن كارنامة درخشانی دارند، و تأملات ایشان بر تارك پژوهش‌های اسلامی می‌درخشد. درزمینة علوم طبیعی و تجربی و فناوری‌های جدید نیز پژوهشگران ما تلاش‌هایی چشمگیر كرده، گام‌هایی نویدبخش برداشته و به جایگاه درخور خویش در جهان نزدیك شده‌اند، و می‌کوشند تا با فعالیت‌های روزافزونشان مقام شایستة خویش را در صحنة علمی بین‌المللی بازیابند. ولی در قلمرو پژوهش‌های علوم اجتماعی و انسانی تلاش‌های دانشمندان این مرزوبوم آن‌گونه كه شایستة نظام اسلامی است به بار ننشسته و آنان گاه به ترجمه و اقتباس نظریات دیگران بسنده كرده‌اند. دراین‌زمینه كمتر می‌توان ردّ پای ابتكارات و به‌ویژه خلاقیت‌های برخاسته از مبانی اسلامی را یافت و تا رسیدن به منزلت مطلوب راهی طولانی و پرچالش در پیش است. ازاین‌روی، افزون بر استنباط، استخراج، تفسیر و تبیین آموزه‌های دینی و سازمان‌دهی معارف اسلامی، كاوش در مسائل علوم انسانی و اجتماعی از دیدگاه اسلامی و تبیین آنها از مهم‌ترین اهداف و اولویت‌های مؤسسات علمی به‌ویژه مراكز پژوهشی حوزه‌های علمیه است.
مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینیرحمه الله در پرتو تأییدات رهبر كبیر انقلاب اسلامی و حمایت‌های بی‌دریغ خلف صالح وی، حضرت آیت‌الله خامنه‌ایدام ظله العالی از آغازِ تأسیس براساس سیاست‌ها و اهداف ترسیم‌شده ازسوی حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی «دامت بركاته» به امر پژوهش‌های علمی و دینی اهتمام داشته و در مسیر برآوردن نیازهای فكری و دینی جامعه، به پژوهش‌های بنیادی، راهبردی و كاربردی پرداخته است. معاونت پژوهش مؤسسه برای تحقق این مهم، افزون بر برنامه‌ریزی و هدایت دانش‌پژوهان و پژوهشگران، درزمینة نشر آثار محققان نیز كوشیده و بحمدالله تاكنون آثار ارزنده‌ای را در حد توان خود به جامعة اسلامی تقدیم كرده است.
كتابِ پیش روی، پژوهشی است در قلمرو مسائل نبوت‌شناسی كه با تلاش پژوهشگر
ارجمند، جناب حجت‌الاسلام والمسلمین آقای مصطفی كریمی تحقیق، بازنگاری و به صورت درسی تنظیم شده است. هدف اصلی کتاب ارائة دیدگاه قرآن كریم دربارة مسائل مربوط به وحی، امكان، ضرورت و راه‌های اثبات نبوت، اوصاف، وظایف و رسالت پیامبران، و خاتمیت و امامت است.
معاونت پژوهش از محقق محترم و نیز حجت‌الاسلام والمسلمین استاد محمود رجبی، كه با نظارت و ارائة نظرهای سودمندشان، بر اتقان و غنای اثر افزوده‌اند، صمیمانه سپاسگزاری می‌كند و توفیق روزافزون ایشان را از خداوند منان خواستار است.
معاونت پژوهش
مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینیرحمه الله
یادداشت محقق
لزوم بازنگری كتاب
مجموعه كتاب‌های معارف قرآن، اثر ارزشمند استاد و متفكر عالی‌قدر، حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی ـ دامت بركاته ـ سالیان زیادی است كه مورد استقبال اهل علم و فرهنگ بوده و در شمار متون درسی همة رشته‌های مقطع كارشناسی مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینیرحمه الله قرار دارد. شاكلة اصلی این كتاب‌ها، درس‌گفتارهای استاد در آغازین دوره‌های آموزشی مؤسسه بوده است كه اغلب پس از ویرایش اولیه، بی‌آنكه تنظیم و تنسیقی متناسب با متون آموزشی بیابند، چاپ و منتشر شده‌اند. وضعیت یادشده، بازنگری در این كتاب‌ها را ایجاب می‌كرد.
در جهت ضرورت و نیاز یادشده، طرح «بازنگری كتب معارف قرآن استاد مصباح» با هدف تنظیم و سامان‌دهی مجدد این كتاب‌ها به‌عنوان متون آموزشی در قالب بازنگری، تصحیح، تكمیل و ویرایش آنها، در گروه تفسیر و علوم قرآن مؤسسه تهیه شد و به تصویب رسید، و اجرای آن در دوازده محور، از جمله دو محور راه و راهنماشناسی (محورهای چهارم و پنجم)، با مدیریت و نظارت عالی استاد گرامی، آیت‌الله محمود رجبی ـ دامت بركاته ـ آغاز گردید.
كتاب پیش رو، مجموع محورهای چهارم و پنجم(1) از معارف قرآن استاد مصباح است.
1. این دو محور در فاصله زمانی 1361/08/09 تا 1362/02/28، طی جلسات 35 تا 79 از درس‌های معارف قرآن، تدریس شده است.
محور راه‌شناسی به همان شكل پیاده‌شده از نوار و بدون تنظیم و اصلاح، چاپ شده است. بخش راهنماشناسی به همت محقق گرامی، دكتر محمد سعیدی‌مهر ـ دام عزه ـ نگارش یافته است. در اصلاح و بازنگری، افزون بر نسخة چاپ‌شده، نسخة پیاده‌شده از نوار نیز مورد توجه بوده است.
كارهای انجام‌شده
1. به دلیل نیاز این بخش از معارف قرآن به افزودن مطالب ضروری، و جابه‌جاییِ درخور توجهِ مباحث، ساختار جدیدی برای كتاب تهیه شد و پس از تأیید مؤلف گرامی و ناظر محترم ملاك تدوین قرار گرفت.
2. دو بخش راه و راهنماشناسی كه به صورت دو متن جدا از هم در یك مجلد چاپ شده بود، به صورت یك متن پیوسته تدوین شده است.
3. چهار درس به ابتدای كتاب افزوده شده است. سه درس نخست از منابع دیگرِ مؤلف گرامی جمع‌آوری شده و درس چهارم بسط‌داده‌شدة بخشی از پیشگفتار نسخة پیشین است.
4. كتاب به شكل متن آموزشی و در قالب درس‌های مجزا تنظیم، و ابتدای هر درس، فهرستِ عناوین درس، اهداف یادگیری و پیش‌سازمان‌دهنده، و به انتهای درس‌ها، چكیده، پرسش‌ها، پژوهش پایانی و معرفی منابعی برای مطالعة بیشتر افزوده شده است.
5. براساس طرح جدید، تمام مطالب فاقد عنوانْ عنوان‌سازی، و عناوین موجود نیز بهینه‌سازی شده است.
6. در راستای تدوین متن آموزشی، افزون بر جابه‌جایی‌های لازم، مطالب تكراری یا غیرضرور در متن آموزشی حذف شده و پارهای توضیحات و مستندات نیز در پاورقی آمده است.
7. به‌منظور متناسب‌سازی حجم مطالب كتاب برای تدریس (چهار واحد)، پارهای مطالب به صورت پیوست آمده است.
8. آیات قرآن كریم، روایات، دیدگاه‌ها، شواهد، مفاهیم و اصطلاحات مستندسازی شده است.
9. آیات قرآن كریم و ترجمة آنها بازبینی، و آیات لازم افزوده شده است.
سخنی با استادان و دانش‌پژوهان
1. اهمیت موضوع كتاب و ضرورت یادگیری مطالب آن و جایگاه مطالب كتاب در هندسة مجموعة معارف قرآن در مقدمة پربار مؤلف گرامی به نحو شایسته آمده است. ازاین‌رو، انتظار می‌رود استادان گرامی، مقدمه را تدریس كنند و دانش‌پژوهان نیز آن را بخوانند.
2. هدف‌های شناختی كتاب عبارت‌اند از: آگاهی از دیدگاه قرآن دربارة مسائل مربوط به وحی، نبوت، اوصاف و مقامات پیامبران و به‌ویژه پیامبر اكرمصلی الله علیه و آله، ویژگی‌های دین اسلام و امامت.
3. به دست آوردن روحیة علمی و انگیزة لازم برای دفاع از اسلام، وحی و ساحت پیامبران و امامانعلیهم السلام و ادامة تحقیقات دراین‌باره، هدف انگیزشی كتاب است، و كسب توانایی برای تبیین دیدگاه قرآن كریم دربارة مسائل یادشده، هدف مهارتی به شمار می‌آید.
4. كتاب حاضر در 26 درس تنظیم، و برای چهار واحد درسی در نظر گرفته شده است.
5. روش ارائة بحث در كتاب بر شیوة تفسیر موضوعی مبتنی است، و در هریك از مسائل و موضوعات، آیات قرآنیِ مربوطْ استخراج، دسته‌بندی، بررسی و تفسیر شده‌اند.
6. مخاطبان كتاب، به صورت عام، دانش‌پژوهان مقطع كارشناسی رشته‌های علوم انسانی، و به صورت خاص دانش‌پژوهان رشتة تفسیر و علوم قرآن‌اند؛
7. آشنایی با ادبیات عرب، منطق و مباحث مقدماتی علوم قرآن، قواعد تفسیر و برخی
مباحث معرفت‌‌شناختی مانند ارزش و قلمرو شناخت انسان، بخشی از مباحث خداشناسی و انسان‌شناسی، به‌ویژه برخی اوصاف خداوند، و پارهای از ویژگی‌های انسان برای ورود به مباحث كتاب و فهم درست مطالب آن لازم است؛ ازاین‌رو محورهای قرآن‌شناسی، خداشناسی، انسان‌شناسی، پیش‌نیاز این مادة درسی به شمار می‌آید.
8. تدریس تمام درس‌ها ضروری، و برای تدریس كتاب لازم است از راهبرد تدریس فعال استفاده شود كه مبتنی بر تفكر، كار گروهی، خلاقیت و مشاركت دانش‌پژوهان، همراه با تحلیل، استدلال و نقد مطالب است.
9. پیش از ارائة هریك از دروس، شایسته است نكات محوریِ درسْ مشخص، و به دانش‌پژوهان توصیه شود كه پیش از حضور در كلاس، دربارة آیات مربوط به آن محورها بیندیشند و مفاهیم اصلی آیات را معنا‌شناسی اجمالی، و دربارة نحوة دلالت آیه بر موضوع فكر كنند، و سپس طی فرآیند تدریس، با فراخواندن آنان به مشاركت در بحث، هریك از مطالب تحلیل و بررسی شود.
10. مطالب كتاب به‌گونه‌ای است كه فرآیند یادگیری را می‌توان با طرح پرسش‌های آغازین و ضمن درس در كلاس ارزیابی كرد. افزون بر این، در پایان هر درس، پرسش‌هایی برای ارزشیابی پایانی پیشرفت یادگیری آن درس مطرح شده است كه در آغاز هر جلسه می‌توان برخی پرسش‌های مربوط به درس پیشین را مطرح كرد. ضمن اینكه، لازم است ارزشیابی پایان ترم نیز مبتنی بر پرسش از محورهای اصلی مطالب و براساس قدرت تحلیل و تفكر دانش‌پژوهان نسبت به نكات كلیدی محتوا طراحی شود. همچنین می‌باید بخشی از نمرة درس به سؤالات تشریحی اختصاص یابد و بخشی دیگر از آن نیز برای فعالیت تكمیلی خارج از كلاس در نظر گرفته شود.
11. گرچه تدریس مطالب پیوست‌ها لازم نیست، مطالعة آنها به دانش‌پژوهان توصیه می‌شود.
قدردانی و سپاس
بی‌شك منزلت و ارزش محتوایی كتاب، زاییدة اندیشة بلند مؤلف گران‌قدر، استاد فرزانه حضرت آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدیدام ظله العالی است. وضع جدید كتاب نیز، ظرفیت و كیفیت استفاده از آن را به صورت درخور توجهی، به‌ویژه به عنوان متن درسی، ارتقا بخشیده است. این نیز بیش از همه، مرهون نكته‌سنجی‌ها و یاد‌آوری نكات اصلاحی استاد عزیزم آیت‌الله محمود رجبی ـ دامت بركاته ـ است كه نظارت و ارزیابی كارِ بازنگری كتاب را بر عهده داشتند. برای هر دو بزرگوار از خداوند منّان تندرستی و طول عمر باعزت مسئلت دارم.
خدای متعال را بر توفیق كسب فیض از محضر این استادان بزرگوار و مشاركت در بازنگری كتب معارف قرآن سپاس می‌گویم، و به ارواح متعالی پیامبران الهی و امامان معصومعلیهم السلام و عالمان وارسته و شهدا درود می‌فرستم. از دوستان تلاشگر در مدیریت تدوین متون، به‌ویژه جناب حجت‌الاسلام احمدی، مدیر محترم تدوین متون، و جناب آقای سیدعلی حسینی فاطمی، رئیس ادارة تدوین متون درسی، ویراستار محترم جناب آقای سیدمحمدعلی طباطبایی، كاركنان محترم واحد تایپ، جناب آقای علی موحدی‌فرد، برای مقابله، و جناب آقای امیر مصطفی‌زاده برای بازخوانی متن سپاسگزارم. نیز از انتشارات مؤسسه و همة دست‌اندركاران چاپ و نشر كتاب و همة كسانی كه در به ثمر رسیدن این اثر ما را یاری داده‌اند، تشكر می‌كنم و بهره‌مندی از توفیق و پاداش الهی را برای همة این عزیزان آرزو می‌كنم.
قم ـ پانزدهم رمضان‌المبارك 1434 هجری قمری
برابر با دوم مرداد 1392 هجری شمسی
مصطفی كریمی
مقدمة مؤلف
از بحث‌های پیشین معارف قرآن كریم، در خداشناسی، جهان‌شناسی و انسان‌شناسی، به این نتیجه رسیدیم كه خدای متعال به اقتضای صفات ذاتی خویش و براساس فیاضیت و رحمانیتش، جهان خلقت را آفریده است(1) و چنان‌كه از برخی آیات استفاده شد،(2) آفرینش جهان مادی، مقدمة پیدایش انسان،(3) و از این جهت، انسان اشرف مخلوقات و مورد تكریم خداوند است.(4) ویژگی انسان كه براساس آن می‌تواند به عالی‌ترین مقام مخلوقات برسد، در «اختیار» و مقدمات آن است. انسان بر پایة قدرت خدادادی، موجودی است كه می‌تواند از میان راه‌های مختلف، هركدام را بخواهد انتخاب كند. بر این اساس، او مورد تكلیف الهی واقع می‌شود و اگر به تكلیف خویش عمل كند، به برترین مرتبة كمال و پایدارترین سعادت‌ها و لذت‌ها می‌رسد. بنابراین مهم‌ترین ویژگی انسان، اختیار داشتن و انتخابگر بودن اوست و راهی را كه می‌پیماید براساس انتخاب آزاد خویش است.
همچنین به این نتیجه رسیدیم كه زندگی دنیا مقدمه‌ای است برای حیات اخروی؛ یعنی در این مرحله از زندگی است كه انسان با استفاده از اختیار و انتخاب، مسیر خویش را برمی‌گزیند و سرنوشت خویش را می‌سازد و پس از این مرحله، مرحلة زندگی ابدی است
1. محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن 1ـ3 (خداشناسی، كیهان‌شناسی، انسان‌شناسی)، ص159، 160.
2. وَهُوَ الَّذِی خَلَق السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ فِی سِتَّةِ أَیَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَی الْمَاء لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً (هود، 7).
3. ر.ك: محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن 1ـ3 (خداشناسی، كیهان‌شناسی، انسان‌شناسی)، ص167ـ179.
4. ر.ك: همان، ص267ـ274.
كه از نتایج اعمالی كه در این عالم انجام داده است بهره‌مند می‌شود. برای انتخاب راه صحیح زندگی، افزون بر قدرت اراده و تصمیم‌گیری، گرایش‌های فطری و وسایل انجام كار، شرط مهم دیگری نیز وجود دارد و آن شناخت راه صحیح است. در واقع انتخاب آزاد وقتی صورت می‌گیرد كه انسان راه‌های مختلف را بشناسد و از نتیجة هریك آگاه باشد، تا بتواند در مسیر صحیح زندگی گام بردارد و به‌سوی سعادت ابدی خود حركت كند.
در بحث انسان‌شناسی اشاره كردیم كه شناخت‌های مختلفی برای انسان ممكن است؛ لكن آنچه برای همة انسان‌ها عمومیت دارد، شناخت حسی و شناخت عقلانی است. حال این پرسش رخ می‌نماید كه آیا این دو گونه شناخت كه خدای متعال در اختیار همة انسان‌ها قرار داده، برای شناخت راه صحیح بسنده است؟ به عبارت دیگر، برای انسانی كه می‌خواهد هر قدمی را به گونه‌ای بردارد كه در مسیر سعادت ابدی او واقع شود و به آن كمال نهایی نزدیك گردد و ازاین‌رو، لازم است در هر قدم چیزهایی را بداند، آیا این دانستنی‌ها كه برای هر انسانی در هر مرحلة زندگی لازم است، از راه حس و عقل به دست می‌آید؟ اگر این آگاهی‌ها بسنده نیست، آیا خداوند انسان را در گمراهی و سرگردانی به خود واگذاشته یا به طریقی خاص، خلأ این شناخت سرنوشت‌ساز را پر كرده است؟ اگر پاسخْ مثبت است، آن آگاهی چیست؟ چه كسانی توان دریافت آن را دارند؟ آیا این آگاهی به‌دور از هر خطایی به مردم می‌رسد؟ مردم چگونه صاحبان این آگاهی، و ارتباط آنان با خدا را بشناسند؟ با توجه به ختم نبوت و قطع این ارتباط ویژه، هدایت مردم را چه كسانی بر عهده دارند؟
این قسمت از معارف قرآن كریم با عنوان «راه و راهنماشناسی»، به این پرسش‌های اساسی پاسخ می‌دهد و مباحث زیر را دربردارد: مفهوم و امكان و ضرورت وحی و نبوت، اهداف و آثار نبوت، راه‌های اثبات نبوت، مصونیت وحی و عصمت پیامبران، وحدت دین الهی و لزوم ایمان به تمام پیامبران، شرایع الهی و مشتركات و تمایزات آنها، كثرت پیامبران و تفاوت مراتب آنان، وظایف و مقامات پیامبران، اوصاف عمومی پیامبران، رفتار مردم با پیامبران، سنت الهی در برخورد با اقوام پیامبران، خاتمیت، ویژگی‌های اسلام، و امامت.
