شرح دعای چهلوچهارم صحیفه سجادیه
مصباح یزدى، محمدتقى، 1313 ـ
صهبای حضور(شرح دعای چهلوچهارم صحیفه سجادیه)/ محمدتقى مصباح یزدى؛ تدوین و نگارش: اسدالله طوسی. -
قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره)، 1391.
508 ص. (انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره) ؛ 974؛ اخلاق؛ 91)
کتابنامه ص 474-473، همچنین به صورت زیرنویس.
1. دعاها. 2. صحیفه سجادیه - دعای چهلوچهارم. الف. طوسی، اسدالله، نگارش. ب. عنوان.
9ص 6 م / 266 BP
صهبای حضور
مؤلف: آیتالله محمدتقى مصباح یزدى
تدوین و نگارش: اسدالله طوسی
ناشر: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(قدس سره)
نوبت و تاریخ چاپ: دوم، زمستان 1402
چاپ: اشراق
شمارگان : 500 قیمت: 370000 تومان
مركز پخش: قم، خیابان شهدا، کوی ممتاز، پلاک 38.
تلفن و نمابر: 37742326-0251
1-754-411-964 :شابک
كلیه حقوق براى ناشر محفوظ است
حقیقت اصیلترین، جاودانهترین و زیباترین راز هستی و نیاز آدمی است كه سلسلة مؤمنان و عالمان صادق چه جانها كه در راه آن نباخته، و جاهلان و باطلپرستان چه توطئهها و ترفندها كه برای محو و مسخ آن نساختهاند. مظلومیت حقیقت چه تلخْواقعیتی است، و این واقعیت كه در نبرد همیشگی حق و باطل، حق سربلند و سرفراز و باطل ازبینرفتنی و نگونسار است. چه شیرینحقیقتی است این والا و بالانشینیِ حقیقت، گذشته از سرشت حق، وامدار كوششهای خالصانه و پایانناپذیر حقیقتجویانی است كه در عرصة نظر و عمل كمر همت محكم بسته و از دام و دانه دنیا رستهاند، و در این میان، نقش و تأثیر ادیان و پیامبران الهی، و بهویژه اسلام و پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) و جانشینان برحق و گرامی او(علیهم السلام)، برجستهترین است.
دانشمندان نامآور شیعه رسالت مهم و بیمانند خویش را بهرهگیری از عقل و نقل و غوص در دریای معارف قرآن و برگرفتن گوهر ناب حقیقت از سیره آن پیشوایان و عرضه آن به عالم بشری و دفاع جانانه در برابر هجوم ظلمتپرستان حقیقتگریز دانسته و در این راه دیدهها سوده و جانها فرسودهاند. اكنون در عصر بحران معنویت كه دشمنان حقیقت و آدمیت هر لحظه با تولید و انتشارِ فزون از شمارِ آثار نوشتاری و دیداری و بهكارگیری انواع ابزارهای پیشرفته سختافزاری و نرمافزاری در عرصههای گوناگون برای سیطره بر جهان میكوشند، رسالت حقیقتخواهان و اندیشمندان حوزوی و دانشگاهی، بهویژه عالمان دین، بس عظیمتر و سخت دشوارتر است.
در جهان تشیع، پژوهشگران حوزوی در علوم فلسفی و كلامی، تفسیری و حدیثی، فقهی و اصولی و مانند آن كارنامه درخشانی دارند، و تأملهای ایشان بر تارك پژوهشهای اسلامی میدرخشد. درزمینه علوم طبیعی و تجربی و فناوریهای جدید نیز پژوهشگران ما تلاشهایی چشمگیر كرده، گامهایی نویدبخش برداشته و به جایگاه درخور خویش در جهان نزدیك شدهاند، و میروند تا با فعالیتهای روزافزونشان مقام شایسته خویش را در صحنه علمی بینالمللی بازیابند. ولی در قلمرو پژوهشهای علوم اجتماعی و انسانی تلاشهای دانشمندان این مرزوبوم آنگونه كه شایسته نظام اسلامی است به بار ننشسته است و آنان گاه به ترجمه و اقتباس نظریههای دیگران بسنده كردهاند. در این زمینه كمتر میتوان رد پای ابتكارها و بهویژه خلاقیتهای برخاسته از مبانی اسلامی را یافت و تا رسیدن به جایگاه مطلوب راهی دراز و پرچالش در پیش است. ازاینروی، افزون بر استنباط، استخراج، تفسیر و تبیین آموزههای دینی و سازماندهی معارف اسلامی، كاوش در مسائل علوم انسانی و اجتماعی از دیدگاه اسلامی و تبیین آنها از مهمترین اهداف و اولویتهای مؤسسههای علمی، بهویژه مراكز پژوهشی حوزههای علمیه است.
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله) در پرتو تأییدهای رهبر كبیر انقلاب اسلامی و حمایتهای بیدریغ خلف صالح وی، حضرت آیتاللهالعظمی خامنهای(دامتبرکاته) از آغازِ تأسیس بر اساس سیاستها و اهداف ترسیمشده از سوی حضرت آیتالله محمدتقی مصباح یزدی «دامتبركاته» به امر پژوهشهای علمی و دینی اهتمام داشته و در مسیر برآوردن نیازهای فكری و دینی جامعه، به پژوهشهای بنیادی، راهبردی و كاربردی پرداخته است. معاونت پژوهش مؤسسه برای تحقق این مهم، افزون بر برنامهریزی و هدایت دانشپژوهان و پژوهشگران، درزمینه نشر آثار محققان نیز كوشیده و بحمدالله تاكنون آثار ارزندهای را به اندازه توان خود به جامعه اسلامی تقدیم كرده است.
كتابِ پیش روی، بخشی از مباحث اخلاقی استاد فرزانه، حضرت آیتالله محمدتقی مصباح یزدی «دامتبركاته» است كه در رمضانالمبارک 1429، برابر با شهریور و مهر 1387 ارائه شده و با تلاش پژوهشگر ارجمند، حجتالاسلام والمسلمین اسدالله طوسی نگارش یافته است. هدف اصلی كتاب ارایه شرحی گویا بر دعای چهلوچهارم صحیفه سجادیه منسوب به امام زینالعابدین علیبنالحسین(علیه السلام) برای تشنگان معارف ناب اهلبیت(علیهم السلام) است. معاونت پژوهش، دوام عمر پربركت معظمله و توفیق روزافزون پژوهشگر محترم را از خداوند منّان خواستار است.
معاونت پژوهش
مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)
كَانَ مِنْ دُعَائِه(علیه السلام) إذا دَخَلَ شَهْرُ رَمَضَانَ:
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِینَ (1) وَلِیَجْزِیَنَا عَلَیٰ ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ (2) وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ وَسَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَیٰ رِضْوَانِهِ، حَمْداً یَتَقَبَّلُهُ مِنَّا، وَیَرْضَیٰ بِهِ عَنَّا (3) وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلَامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ «الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ، هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ» (4) فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَیٰ سَآئِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَالْفَضَآئِلِ الْمَشْهُورَةِ، فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاماً وَحَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ وَالْمَشَارِبَ إِكْرَاماً وَجَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَیِّناً لَا یُجِیزُ ـ جَلَّ وَعَزَّ ـ أَنْ یُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَلَا یَقْبَلُ أَنْ یُؤَخَّرَ عَنْهُ (5) ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَیٰ لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ، وَسَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ، تَنَزَّلُ الْمَلَائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلَامٌ، دَائِمُ الْبَرَكَةِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَیٰ مَنْ یَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَآئِهِ (6) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَإِجْلَالَ حُرْمَتِهِ وَالتَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَأَعِنَّا
عَلَی صِیَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیكَ وَاسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیكَ حَتَّی لَا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلَیٰ لَغْوٍ وَلَا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَیٰ لَهْوٍ (7) وَحَتَّی لَا نَبْسُطَ أَیْدِیَنَا إِلَیٰ مَحْظُورٍ وَلَا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَی مَحْجُورٍ وَحَتَّی لَا تَعِیَ بُطُونُنَا إِلَّا مَا أَحْلَلْتَ وَلَا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلَّا بِمَا مَثَّلْتَ وَلَا نَتَكَلَّفَ إِلَّا مَا یُدْنِی مِنْ ثَوَابِكَ وَلَا نَتَعَاطَی إِلَّا الَّذِی یَقِی مِنْ عِقَابِكَ، ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِكَ كُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَآءِینَ وَسُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ، لَا نُشْرِكُ فِیهِ أَحَداً دُونَكَ، وَلَا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاكَ (8) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَقِفْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ وَفُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ وَوَظَائِفِهَا الَّتِی وَظَّفْتَ وَأَوْقَاتِهَا الَّتِی وَقَّتَّ (9) وَأَنْزِلْنَا فِیهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِیبِینَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِینَ لِأَرْكَانِهَا، الْمُؤَدِّینَ لَهَا فِی أَوْقَاتِهَا عَلَیٰ مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَرَسُولُكَ ـ صَلَوَاتُكَ عَلَیْهِ وَآلِهِ ـ فِی رُكُوعِهَا وَسُجُودِهَا وَجَمِیعِ فَوَاضِلِهَا عَلَی أَتَمِّ الطَّهُورِ وَأَسْبَغِهِ وَأَبْیَنِ الْخُشُوعِ وَأَبْلَغِهِ (10) وَوَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصله وَأَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَالْعَطِیَّةِ وَأَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ وَأَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ وَأَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَی مَنْ عُودِیَ فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لَا نُوَالِیهِ وَالْحِزْبُ الَّذِی لَا نُصَافِیهِ (11) وَأَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیْكَ فِیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاكِیَةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَتَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُیُوبِ، حَتَّی لَا یُورِدَ عَلَیْكَ أَحَدٌ مِنْ مَلَائِكَتِكَ إِلَّا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَكَ وَأَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَیْكَ (12) اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُكَ بِحَق
هَذَا الشَّهْرِ وَبِحَقِّ مَنْ تَعَبَّدَ لَكَ فِیهِ مِنِ ابْتِدَائِهِ إِلَی وَقْتِ فَنَائِهِ مِنْ مَلَكٍ قَرَّبْتَهُ، أَوْ نَبِیٍّ أَرْسَلْتَهُ، أَوْ عَبْدٍ صَالِحٍ اخْتَصَصْتَهُ، أَنْ تُصَلِّیَ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَأَهِّلْنَا فِیهِ لِمَا وَعَدْتَ أَوْلِیَاءَكَ مِنْ كَرَامَتِكَ، وَأَوْجِبْ لَنَا فِیهِ مَا أَوْجَبْتَ لِأَهْلِ الْمُبَالَغَةِ فِی طَاعَتِكَ وَاجْعَلْنَا فِی نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقَّ الرَّفِیعَ الْأَعْلَی بِرَحْمَتِكَ (13) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَجَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ وَالْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِكَ وَالشَّكَّ فِی دِینِكَ وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ وَالِانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّیْطَانِ الرَّجِیمِ (14) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَإِذَا كَانَ لَكَ فِی كُلِّ لَیْلَةٍ مِنْ لَیَالِی شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ یُعْتِقُهَا عَفْوُكَ، أَوْ یَهَبُهَا صَفْحُكَ، فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْكَ الرِّقَابِ وَاجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَیْرِ أَهْلٍ وَأَصْحَابٍ (15) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَامْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امِّحَاقِ هِلَالِهِ وَاسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلَاخِ أَیَّامِهِ، حَتَّی یَنْقَضِیَ عَنَّا وَقَدْ صَفَّیْتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ وَأَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیِّئَاتِ (16) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَإِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا وَإِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا وَإِنِ اشْتَمَلَ عَلَیْنَا عَدُوُّكَ الشَّیْطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْهُ (17) اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیَّاكَ وَزَیِّنْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ وَأَعِنَّا فِی نَهَارِهِ عَلَی صِیَامِهِ وَفِی لَیْلِهِ عَلَی الصله وَالتَّضَرُّعِ إِلَیْكَ وَالْخُشُوعِ لَكَ وَالذِّلَّةِ بَیْنَ یَدَیْكَ حَتَّی لَا یَشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَیْنَا بِغَفْلَةٍ وَلَا لَیْلُهُ بِتَفْرِیطٍ (18) اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا فِی سَآئِرِ الشُّهُورِ وَالْأَیَّامِ كَذَلِكَ مَا عَمَّرْتَنَا وَاجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِینَ «الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»، وَ«الَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ، أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ» وَمِنَ الَّذِینَ «یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا
سَابِقُونَ» (19) اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، فِی كُلِّ وَقْتٍ وَكُلِّ أَوَانٍ وَعَلَی كُلِّ حَالٍ، عَدَدَ مَا صَلَّیْتَ عَلَی مَنْ صَلَّیْتَ عَلَیْهِ، وَأَضْعَافَ ذَلِكَ كُلِّهِ بِالْأَضْعَافِ الَّتِی لَا یُحْصِیهَا غَیْرُكَ، إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِید (20)
خداوند را شاکریم که با عنایات خاصهاش به ما توفیق عطا فرمود تا برخی ادعیه و مناجاتهای مأثور از پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و امامان معصوم(علیهم السلام) را مطرح کنیم. از جمله مهمترین منابع روایی در این زمینه کتاب گرانسنگ و بینظیر صحیفه سجادیه، منسوب به امام علیبنالحسین، زینالعابدین(علیه السلام) است. دعای چهلوچهارم این صحیفه نورانی، ازجمله دعاها و مناجاتهایی است که از آن وجود نازنین نقل شده و در این کتاب شریف آمده است. ایشان این دعای شریف را به مناسبت ورود به ماه مبارک رمضان انشا فرمودهاند. این دعای شریف، چون دیگر ادعیه و مناجاتهای ایشان، حاوی مطالبی بس زیبا و بلندمرتبه در باب التجا و رازونیاز به درگاه حضرت حق، تبارکوتعالی، است. هدف ما قرائت این دعای شریف و بیان توضیحات مختصری درباره آن است، تا بهقدر توان خویش، از آن سرچشمه فیاض جرعهای برگیریم و جان و دلمان را سیراب کنیم. انشاءالله.
دعاهایی كه در قرآن کریم آمده یا از امامان معصوم(علیهم السلام) نقل شده است، گاه عام، و در مواردی نیز مخصوص ایام و مناسبتهای ویژه است.
بسیاری از دعاهای مأثور از امامان معصوم(علیهم السلام) حاوی خصوصیتی مربوط به زمان یا مناسبتی نیست، بلکه مضامین این دعاها بهگونهای مناسب تمام ایام و
مناسبتهاست. این ادعیه، غالباً دو ویژگی عمومی نیز دارند که در دعاهای کتاب شریف صحیفه سجادیه این ویژگیها بیشتر بروز و ظهور یافتهاند. این دو ویژگی عبارتاند از:
الف) حمد و سپاس الهی: این دعاها معمولاً با سپاس و ستایش الهی شروع میشوند؛ گاه با لفظ «حمد» و «شکر» و گاه با لفظهای دیگری كه این معنا را افاده كند. بهاصطلاح علم منطق، این سپاس الهی یا با «حمد» به حمل اوّلی است یا به حمل شایع.
ب) صلوات بر محمد و آل محمد(صلى الله علیه وآله): ویژگی دیگر آن است که ابتدا یا در میان دعاها، هر فراز با «صلوات بر محمد و آل محمد(صلى الله علیه وآله)» آغاز میشود. تأثیر این ذکر الهی چندان زیاد است که گویی نیرو و استعداد جدیدی به دعاكننده میبخشد.
این بخش از ادعیه، علاوه بر داشتن دو ویژگی یادشده، به اوقات و مناسبتهای خاصی مربوط است؛ اوقاتی چون: عید فطر، عید اضحی (قربان)، اول ماه، نیمه رجب، نیمه شعبان و... . دعاهایی كه مخصوص موقعیتهای خاص است، غالباً حاوی مضامینی است كه مربوط به آن موقعیت است. در این ادعیه ما از پروردگار متعال توفیق انجام وظایف خاص، در آن موقعیت را درخواست میکنیم، یا تقاضای ما از خداوند متعال بركاتی است كه در آن موقعیت شامل حال بندگان خاص میشود. بههرحال مضامین این ادعیه بهگونهای با آن موقعیت خاص مرتبط است.
مجموعهای از آن دعاهای خاص، در ماه مبارک و پرفضیلت رمضان وارد شده است؛ ادعیه بسیاری چون دعاهای روزهای ماه رمضان، دعای سحر، ادعیه شبهای قدر، دعای وداع ماه رمضان و... . از جمله آنها، دعایی است که از وجود نازنین امام زینالعابدین(علیه السلام) به مناسبت ورود به ماه مبارک رمضان نقل شده است. این دعای شریف، چهلوچهارمین دعای کتاب وزین صحیفه سجادیه است.
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِینَ وَلِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ...؛ ستایش بیحد، خداوندی را سزاست که ما را هدایت کرد تا او را شاکر باشیم و از کسانی باشیم که شایسته سپاسگزاری او هستند؛ شاکر نیکیهای او باشیم تا در برابر این شکرگزاری، پاداش نیکوکاران را به ما عنایت فرماید.
امام زینالعابدین(علیه السلام)، دعای ورود به ماه مبارك رمضان را با حمد و ستایش الهی، البته به صورتی بسیار زیبا و با ترتیبی منطقی و جالب، آغاز فرمودند. سپس، طی فقراتی، كه هریك با صلوات بر محمد و آل محمد(صلى الله علیه وآله) آغاز شده است، از خدای متعال درخواستهایی کردند.
حضرت(علیه السلام) به پیشگاه حضرت حقتعالی چنین عرضه میدارند: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِینَ وَلِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ.
در این فقره از دعا، احتمال داده شده است که مرجع ضمیر «مِنْ أَهْلِه»، «الله» باشد؛ یعنی ما را از «اهل الله» قرار دهد. این احتمال هرچند متضمن معنای لطیفی است، اما چندان احتمال قویای نیست.
در بخش آغازین دعا، امام زینالعابدین(علیه السلام) میفرمایند: «خداوند ما را به حمد هدایت كرد و اهل حمد قرار داد تا ما را از شاكرین قرار دهد». پرسش این است که حمد و شکر چه تفاوت و نیز چه ارتباطی باهم دارند؟
پاسخ: «حمد» و «شکر» ارتباط نزدیك و تنگاتنگی باهم دارند، اما متفاوت نیز هستند. «حمد»، كه در فارسی به «ستایش» ترجمه میشود، از گونهای احساس تعظیم و خضوع نسبت به فردی، سرچشمه میگیرد؛ فردی كه ما خوبیهایی در وی سراغ داشته باشیم؛ به آن خوبیها توجه کنیم و درصدد ستایش آن خوبیها برآییم. طبیعی است زمانی كه انسان در مقابل كمال، جمال و زیباییِ درخور توجهی قرار بگیرد، حالتی انفعالی، عاطفی و احساسی نسبت به آن پیدا میكند؛ بهگونهایكه میخواهد در برابر او خضوع کند.
«شكر» به معنای «سپاسگزاری» است و در قبال نعمت یا خدمتی که به انسان میشود، انجام میگیرد. بنابراین سپاسگزاری و شکر، نوعی جبران و واکنش انسان در قبال خدمت، نعمت، عطا یا احسانی است که به او شده است.(1)
بنابراین حمد و شکر دو مفهوم متفاوت دارند که یافتن جامع مشترک بین آن دو آسان نیست. البته برخی معتقدند که الحمد هو الثناء علی الجمیل، سواء كان اختیاریاً او غیر اختیاریاً والشكر هو الثناء علی الجمیل الاختیاری. بر این اساس، «الثناء علی الجمیل» جامع مشترک حمد و شکر است. اما بر فرض قبول این نظر، باز هم حمد مفهومی متفاوت از شکر دارد. «ستودن و ستایش» که صرفاً حالتی احساسی بیش نیست، امری متفاوت از «سپاسگزاری و تشکر کردن» است که نوعی واکنش و فعالیتی در برابر خدمت و نعمت است.(2)
1. والحمد هو الثناء بالجمیل علی قصد التعظیم والتبجیل للممدوح سواء النعمه وغیرها، والشكر فعل ینبیء عن تعظیم المنعم لكونه منعما سواء كان باللسان أو بالجنان أو بالأركان. فالحمد أعم من جهة المتعلق وأخص من جهة المورد والشكر بالعكس (فخرالدین الطریحی، مجمع البحرین، واژه حمد).
2. برخی شُکر را با حمد مترادف میدانند و برخی دیگر برای حمد، از دو جهت، معنایی گستردهتر از شُکر قایلاند. آنان بر این باورند که شُکر تنها در مواردی است که در برابر نعمت و احسان صورت گیرد، ولی در حمد چنین قیدی وجود ندارد: الشکر الحمد، بل هو اعم منه، فان الشکر لا یکون الاّ فی مقابل نعمة امّا الحمد فیکون فی مقابل نعمة او غیرها، حیث یقال شکراً للصنعة او ابتداءً للثناء علی المحمود. فکل شکر حمد ولیس کل حمد شکراً (ابوالقاسم الحسینبنمحمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص131). برخی از واژهشناسان مانند ابنمنظور به آن اشاره کردهاند. او میگوید: «شُکر تنها به عمل و رفتار تعلق گرفته است، ولی حمد هم به عمل و رفتار و هم به غیر عمل نسبت داده شده است» (ابوالفضل جمالالدین محمدبنمکرمبنمنظور، لسان العرب، واژه شکر).
علیرغم تفاوت مفهومی این دو واژه، ازنظر مورد و مصداق، چنین تفاوتی بین آن دو به چشم نمیآید. حمد و شکر در بسیاری از موارد و مصادیق باهم تطابق دارند؛ یعنی وقتی كسی، خدمتی را ارائه داد یا به شخصی نعمتی داد، انسان احساس میکند قبل از آنکه شاکر و سپاسگزار او در قبال خدمتش باشد، باید او را ستایش کند و خدمتش را بستاید؛ زیرا از کار و خدمتی که برایش انجام شده، راضی و خشنود شده است.
نکته دیگر اینکه، نفسِ توجه به نعمت و رضایت کامل از کار و خدمتی که انجام شده است، خود ستایش و سپاسگزاری است؛ چراکه شُکر و سپاس، به معنای توجه، یادآوری، اندیشه نعمت و نیز نشان دادن و اظهار آن است. همچنین به معنای شناختن و معرفت یافتن درباره نعمتی که به انسان داده شده و نیز بیان و نشر آن است.(1) در برابر آن، واژه کفر و كفران به معنای فراموش کردن نعمت و نیز پوشاندن آن است.(2)
1. عرفان الاحسان ونشره (ابوالفضل جمالالدین محمدبنمکرمبنمنظور، لسان العرب، واژه شكر).
2. فی اللغة: تصور النعمة واظهارها ویضادها الکفر وهو نسیان النعمه وسترها. اصله من عین شَکرَی، ای ممتلئة (اصل شکر از چشمة پر از آب است). فالشکر علی هذا، هو الامتلاء من ذکر المنعم علیه. بنابراین شکر در این معنا بهفراوانی از منعم یاد کردن و ذکر او را گفتن است (ابوالقاسم الحسینبنمحمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص265).
البته نوع ستایشها و سپاسگزاریها متفاوت و دارای مراتب است. غالب افراد، مانند ما که در مراتب اولیه معرفت هستیم، در دعاها و در مقام حمد و سپاس الهی، به نعمتهای مادی و دنیوی توجه داریم. علتْ آن است که ما در ابتدا نیازهای مادی خویش را درک میکنیم و در برابر هرکسی که نیازهای مادیمان را رفع کند، احساس کوچکی میکنیم. به همین جهت، ابتدا به نعمتهای مادی خداوند متعال توجه میکنیم و با این نوع نعمتهایش، او را میشناسیم؛ درست مانند نوزادی كه پس از تولد، ابتدا احساس گرسنگی و تشنگی میکند، سپس آرامآرام نیازهای دیگری را كه كموبیش آنها هم بهگونهای با مادیات و اندامهای بدن مرتبطاند، احساس میکند. این احساس نیازهای ابتدایی، پس از سالها در انسان زنده خواهند ماند و او حتی در سنین بالاتر و کهنسالی نیز هنوز به این نوع نیازهای مادی توجه خواهد داشت. خواستههایی که ما در قالب دعا از خداوند متعال طلب میکنیم غالباً از همین سنخ است؛ خواستههایی چون روزی فراوان، امنیت، آب و غذای زیاد و خوب و...؛ یا اندكی فراتر از این موارد، مانند موقعیت اجتماعی، عزت و احترام، حیثیت و آبرو و... . این موارد و نمونههای بیشماری از این سنخ، نشان از نیازهایی است که در ما فعلیت و اولویت دارد.
البته احساس نیاز به نعمتهای معنوی خالص و روحانی محض هم، در انسان فطرتاً وجود دارد؛ اما در بیشتر انسانها این احساس در اولویت نیست و به مراتب متأخرتر از نیازهای مادی به آن توجه میشود و مورد درخواست قرار میگیرد. گاه امر چنان بر انسان مشتبه و این پرسش برای وی مطرح میشود که آیا اساساً انسان به این سنخ نعمتهای غیرمادی نیازی دارد که به آنها توجه و آنها را تقاضا کند، و سپس، اگر خداوند عنایت کرد، قدردان و شاکر آن نعمت باشد؟
به همین دلیل، بسیاری از مردم، اموری چون نماز، روزه ماه مبارک رمضان و... را نعمتی نمیدانند که نسبت به آن احساس نیاز کنند، بلکه آن را نوعی وظیفه و
تکلیف میدانند و در انجام آن احساس تکلف و زحمت میکنند: وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصله وَإِنَّهَا لَكَبِیرَةٌ إِلا عَلَى الْخَاشِعِین؛(1) «و از خداوند با کمک گرفتن از بردباری و نماز، یاری گیرید که نماز باری گران و امری دشوار است، مگر برای کسانی که دارای خشوع قلبی هستند».
اقامه نماز که چند دقیقه بیشتر طول نمیکشد و خستگی چندانی نیز برای انسان ندارد، چون بار گرانی است که بر دوش کسانی سنگینی میکند. این بدان دلیل است که ایشان از معنویات فاصله گرفتهاند و اساساً انجام عبادات برای ایشان لذتی در پی ندارد و برای آن اهمیتی قایل نیستند. به همین جهت احساس نمیکنند که نماز نعمت بزرگی باشد تا در قبال آن شکر و سپاس، لازم آید. البته اگر لطف و عنایت خداوند شامل حال انسان شود، حالت خشوعی در انسان پیدا میشود که برای وی خوشایند و لذتبخش است. این حالت زمینه علاقهمندی به عبادات، ازجمله نماز را در انسان زنده میکند.
این مسئله درباره دیگر عبادات، چون روزه نیز صادق است. اگر علاقه به عبادت در انسان زنده نشود، او این عبادات حو مناسک را نهتنها نعمت نمیداند تا در برابر آن شکر و سپاس را لازم بداند، بلکه بار سنگینی را بر دوش خود احساس میکند که تحمل آن برایش سخت است. جای خوشحالی است که رواج برخی سنتهای اجتماعی ِدینی باعث رواج عباداتی چون نماز و روزه شده و درنتیجه، انجام آن را برای افراد تسهیل کرده است.
البته عدهای از بندگان خدا هستند که در مراتب بالاتری از معرفت قرار دارند. ایشان بیش از مسائل مادی به امور معنوی توجه دارند. کمتوجهی این گروه به مسائل مادی به این معنا نیست که هیچ ارزشی برای آنها قایل نیستند؛ بلکه ازنظر
1. بقره (2)، 45.
ایشان مادیات نعمتهای باارزشی هستند که خود را در قبال آنها مدیون میدانند؛ بنابراین شکر آنها را نیز بر خویش لازم و واجب میدانند. ولی در نزد آنان این امور در مقایسه با نعمتهای معنوی، از درجه اهمیت کمتری برخوردار است.
ازجمله نعمتهای معنوی که امام زینالعابدین(علیه السلام) در این دعا به آن اشاره دارند و حمد و شکر آن را بهجای میآورند، نعمت ماه مبارک رمضان و انبوه نعمتهایی است که خداوند در این ماه برای بندگانش در نظر گرفته است. یکی از گرانقدرترین نعمتهای سال، ماه مبارک رمضان و در این ماه، شب قدر است که از هزار شب، یعنی تقریباً تمام عمر یک انسان، ارزشی والاتر دارد. این فرصت استثنایی و فضیلت عظیم، آن هم تنها برای یک شب، اهمیت فوقالعادهای دارد که با هیچ عبادت دیگری قابل قیاس نیست. درک و فهم آن نیز مخصوص عده قلیلی از عبادالله است؛ همان عده اندکی که به فرموده خداوند متعال در قرآن، موفق به شکر آن میشوند: وَقَلِیلٌ مِنْ عِبَادِیَ الشَّكُور.(1)
چگونه توفیق ستایش و سپاسگزاری به بندگان شاکر عنایت میشود؟
بدون شک، ستایش و سپاسگزاری، خود نعمت عظیمی است که نصیب هرکس نمیشود. همه غرق در نعمتیم، اما توجه به آن و بیان و انتشارش کاری نیست که همه ما موفق به انجامش شویم. بهعبارتدیگر، اینطور نیست که نعمت سپاسگزاری نصیب همه بشود. اگر بندهای موفق به شکر شد، این خود نشانه عنایت دیگری از سوی خداوند به بنده است. به همین دلیل بنده مطیع خداوند، امام سجاد(علیه السلام) در مقام حمد و سپاسگزاری ابتدا به این نکته توجه پیدا میکنند که: «پروردگارا، چگونه شكر
1. یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحارِیبَ وَتَماثِیلَ وَجِفانٍ كَالْجَوابِ وَقُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَقَلِیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّكُورُ (سبأ، 13).
تو را به جای آورم و تو را ستایش كنم كه چنین نعمتی را به ما مرحمت كردی و چنین فضیلتی را برای ما قرار دادی؟!»
سپس، با دقت در این پرسش مهم، به مطلب بسیار مهمتر و لطیفتری نیز توجه پیدا میکنند: امام سجاد(علیه السلام) در مقام حمد و سپاس از نعمتهای الهی، آن مطلب مهم را با این پرسش از خویش بیان میفرمایند که اساساً چه كسی حمد و سپاسگزاری از نعمت را به ما یاد داده است؟ البته دست ما از این مقام و مرتبه بس والا و ارجمند کوتاه است؛ مگر اینکه خود بخواهیم و سعی و تلاش وافری داشته باشیم. بدان امید که خداوند متعال توفیق این توجهها را به ما عنایت فرماید. نفسِ فهم و درک این امور و سپس توان عمل به آن، همه، نعمتی است كه خداوند متعال به ما عنایت میفرماید.
لزوم حمد و سپاس الهی که خود حکمی عقلی است، چندان مهم است که خداوند متعال به صورتهای گوناگون آن را به ما یادآور شده است:
اولاً، آن را اولین و شریفترین سوره قرآن قرار داده است؛(1)
ثانیاً، برای نشان دادن عظمت مقام این سوره مبارکه، آن را عِدل تمام قرآن قرار داده، به پیامبر خود فرمود: وَلَقَدْ آتَیْناكَ سَبْعاً مِنَ الْمَثانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیم؛(2) «ای پیامبر، ما به تو هفت آیه [سوره حمد] و قرآن عظیم را دادهایم».(3) افزون بر این، اولین آیات قرآن نیز با کلمه «الحمد» شروع میشود؛
1. فاتحة الکتاب.
2. حجر (15)، 87.
3. مقصود از «سَبْعاً مِنَ الْمَثَانِی»، سوره مبارکه فاتحة الکتاب یا همان سوره حمد، اولین سوره قرآن کریم است. در وجه تسمیه آن گفتهاند که این سوره دارای هفت آیه است: «سَبْعًا»، و به دلیل اهمیت محتوای آن، دوبار بر پیامبر خدا(صلى الله علیه وآله) نازل شده است: «الْمَثَانِی». بر اساس قول دیگر، این سوره دارای هفت آیه است: «سَبْعًا» که دوبخشی است: «الْمَثَانِی»؛ نیمی از آن حمد و ثنای الهی و نیمه دیگر، دعا و بیان نیازهاست.
ثالثاً، چند سوره دیگر از سورههای قرآن نیز با عبارت «الْحَمْدُ لله» شروع شدهاند؛(1)
رابعاً، توصیه و دستور به حمد و سپاس الهی با عبارات مختلف، نظیر سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك(2) در جایجای قرآن تکرار شده است.
بنابراین، خداوند متعال، ابتدا توفیق فهمِ ستایش و سپاس، و سپس توفیق عمل و به جای آوردن آن را به ما عطا فرموده است.
خوب است اینجا و به مناسبت، این بحث را مطرح کنیم كه آیا با کمک دلایل عقلی، براهین و مسائل فلسفی و كلامی میتوان خدا را بهگونهای شناخت كه از تعالیم دین مستغنی شد یا خیر؟ البته این بحث مهم، تنها به دین خاصی چون اسلام یا مذهب خاصی چون شیعه یا سنّی اختصاص ندارد؛ بلکه این مباحث دغدغه فکری و ذهنی همه دانشمندان و علما، ازجمله دانشمندان و متکلمین مسیحی و یهودی نیز هست. آنها هم این مباحث را دنبال میکنند و میخواهند نتایج روشنی بهدست آورند.(3)
1. سورههای «حمد»، «انعام»، «كهف»، «سبأ» و «فاطر» با «الحمد لله» شروع شده است.
2. حجر (15)، 98؛ طه (20)، 130؛ غافر (40)، 55؛ ق (50)، 39؛ طور (52)، 48؛ نصر (110)، 3 و... .
3. تقریباً بیست سال پیش از این، برای ارایه مقالهاى به یك كنفرانس علمى در کشور امریکا دعوت شدیم و به اتفاق جناب آقاى دكتر حداد عادل، به آنجا سفر کردیم. بعد از آن كنفرانس و پس از ارایه دو مقاله فلسفى، به ما پیشنهاد شد که در یك بحث و مناظره علمی بین یک خاخام یهودى و یك كشیش مسیحى كه هر دو از استادان دانشگاه بودند، شرکت داشته باشیم. کشیش مسیحی، کاتولیک و از فرقه ژزوئیتها یا یسوعیان بود. یسوعیان اساساً فرقهای فلسفهگرا و اهل استدلال و برهان هستند. به دلیل عدم تسلطِ من و آنها به زبان همدیگر، مطالب بهوسیله یكى از استادان آنجا و جناب آقاى دكتر حداد، برای دو طرف، ترجمه میشد.
در یک مناظره علمی که بین ما و دو تن از متکلمان مسیحی و یهودی برقرار شده بود، موضوع بحث همین مسئله بود. کشیش مسیحی اعتقاد داشت که شناخت خداوند تنها بهوسیله عقل و فقط با برهان و روشهای فلسفی ممکن است؛ ولی به نظر خاخام یهودی، روشهای فلسفی و براهین عقلی توان اثبات خدا را ندارند و نمیتوانند ما را با او آشنا کنند؛ بلکه اثبات وجود خدا و شناخت او، تنها در خود دین و از راه وحی، یعنی تورات و تبعیت از انبیای الهی ممکن است.
ما بهعنوان یک مسلمان و بنا به درخواست آنها چنین پاسخ دادیم که: اثبات وجود خدا بهعنوان آفریننده جهان و انسان، تنها با عقل و برهان عقلی ممکن است و اگر منکر توان برهان عقلی در این موضوعات باشیم، اساساً حجیت و اعتبار دین، به معنای نزول محتوای دین ازطرف خداوند به پیامبر، قابل اثبات نخواهد بود؛ زیرا با انکار برهان عقلی، هنوز خدایی اثبات نشده است؛ پس چگونه میتوان مدعی اعتقاد به دین بود؟ درنتیجه هیچ امر دینی نیز قابل اثبات و هیچ مطلب دینی قابل استدلال نخواهد بود. ولی پس از اثبات وجود خدا و صفات او که هدایت انسان و تشریع دین را ایجاب میکند، میتوان جزئیات صفات و افعال الهی و کیفیت ارتباط و تقرب به او را از راه دین شناخت.
بنابراین، ازنظر ما، هر دو طریق، یعنی طریق عقل و برهان عقلی و طریق وحی و دین، لازم است و هیچکدام جای دیگری را نمیگیرد. برخلاف دیدگاههای دیگر که گاه یکی از این دو طریق را نادیده میگیرند یا آن را فدای طریق دیگر میکنند. البته فلسفه و برهان عقلی اثبات میکند که انسان خالقی دارد. همچنین عقل تشخیص میدهد که باید در برابر نعمت وجود و دیگر نعمتها، شاکر ولینعمت خود، یعنی
خالق متعال باشد؛ ولی بعد از اثبات وجود خدا و اصل دین، نمیتواند نوع ارتباط انسان با خداوند را تعیین کند. چگونگی ارتباط با خداوند، در اموری مانند نماز، رکوع و سجود، و انواع مختلف عبادات است که عقل انسان قدرت درک و تشخیص آنها را ندارد. تمام این امور و مسائل دینی و شرعی، به برکت خود دین و انبیای الهی به بشر میسر میشود.
البته هرکه از معارف دین و اولیای الهی بیشتر بهرهمند باشد، از این مواهب بهره بیشتر و بهتری خواهد برد. ما مسلمانان، و بهویژه شیعیان، فراگیری اینگونه معارف را، که بیانکننده چگونگی ارتباط با خداوند متعال است، مدیون رسول خدا و اهلبیت(علیهم السلام) هستیم. این معارف، فوق توان عقل بشر است. به همین دلیل، خدای را در برابر تمام نعمتهایش، بهویژه نعمت آشنایی با رسولش و اهلبیت(علیهم السلام) و معارف ایشان، هزارانبار شاکریم.(1)
چگونه ستایش کردن و سپاسگزاری و اعمال و مناسک مربوط به آن نیز از مواردی است که خداوند بهوسیله انبیای خود و در قالب دین و شریعت به انسان عنایت کرده است و او را بدان سوی هدایت میکند. به همین دلیل امام سجاد(علیه السلام) دعای آغاز ماه مبارک رمضان را با این عبارت شروع میکنند: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِه؛ «ستایش مخصوص خداوند یکتایی است كه ما را به ستایش كردن خودش هدایت كرد».
1. انسان بدون کمک انبیا و معارف دینی، چگونه میتوانست این مطلب را نیز درک کند كه دعایی که با حمد خدا آغاز نشود، لیاقت اجابت ندارد؟ چگونه خدای را حمد کند؟ با چه تعبیراتی او را بخواند؟ ادب دعا در برابر خداوند چگونه است؟ چگونه میتواند با او ارتباط برقرار کند و حرف بزند؟ از کجا بفهمد که خداوند حرف او را میشنود و به او پاسخ میدهد؟ اینکه در ارتباط با او چه چیز باید گفت و از او چه چیزی باید خواست و اموری ازاینقبیل، چیزی نیست که عقل بشر با کنکاش و دقت بیشتر، از آن سر درآورد. همه این مسائل از آموزههای انبیا و اهلبیت(علیهم السلام) و از مسائل دروندینی است.
در فقره بعدی امام زینالعابدین(علیه السلام) میفرمایند: وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِه؛ «خدای را شاکریم که ما را از شاکرین و اهل حمد قرار داده است».
در این فراز، مطلبْ به مراتب بالاتر و مهمتر، و فهمش مشکلتر است. اینکه نعمت سپاسگزاری را به ما عنایت فرموده و طریق سپاسگزاری و ستایش را به ما یاد داده است، فهمش قدری آسانتر است؛ اما اینکه ما را از گروه شاکرین و حامدین قرار دهد، مطلبی بهمراتب سختتر و فهمش مشکلتر است. بهراستی مقصود چیست؟ این «جعل» در عبارتِ وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِه از چه نوعی است؟
مشیت، جعل و ارادهای که به خداوند نسبت داده میشود، دو صورت دارد:
1. گاه گفته میشود که خداوند دستور داده است تا چنین شود. و در این صورت جعل یا اراده، تشریعی است؛ مثلاً خداوند از ما میخواهد که نماز بخوانیم؛ یعنی اراده تشریعی او بر نماز خواندن ما تعلق گرفته و آن را بر ما واجب کرده است. بنابراین خداوند نماز خواندن، روزه گرفتن، حج رفتن و... را از ما خواسته و برای ما تشریع کرده است تا با اراده خویش به انجام این اعمال اقدام کنیم. البته گاهی نیز اراده تشریعی خداوند در قالب دستور استحبابی است؛ مانند تسبیحات حضرت زهرا(علیها السلام) كه خداوند از ما خواسته است تا پس از نماز یا موارد دیگر، آن را بگوییم. این خواستن، از نوع تشریعی و امری استحبابی است تا از این طریق ما نیز چون دیگر مخلوقات، البته با اختیار و اراده، تسبیحگوی خدا باشیم؛
2. گاه گفته میشود که خداوند تکویناً امور را طوری قرار داده و وسایل را بهگونهای فراهم کرده است تا چنین شود؛ در این صورت، اراده، مشیت یا جعل، تکوینی است. اراده تشریعی خداوند بر نماز خواندن ما تعلق گرفته و آن را بر ما واجب کرده است، اما وقتی موفق به نماز خواندن میشویم، بر اساس اراده تکوینی است؛ یعنی خداوند بر اساس اراده تکوینیاش تمام مقدمات را فراهم کرده است تا
ما با اراده خویش به آن اقدام کنیم. به تعبیر دیگر، مشیت تکوینی خداوند تعلق گرفته است تا مشیت اختیاری ما بر انجام فعل تعلق بگیرد؛ تصمیم بگیریم؛ توفیق عمل پیدا کنیم؛ و نماز بخوانیم.
همچنین در آیه شریفه إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرا،(1) گو اینکه اراده تشریعی الهی هم مراد باشد، از این نظر که اراده تشریعی خدا بر تطهیر همه مردم تعلق گرفته است،(2) اما نسبت به اهلبیت(علیهم السلام)، غیر از آن اراده تشریعی، اراده تكوینی هم تعلق گرفته است. به همین دلیل، خداوند اراده کرده و مقدمات و اسباب لازم را فراهم آورده تا آن بزرگواران عملاً هم هیچگاه كاری برخلاف طهارت، پاكی و عصمت انجام ندهند. البته تعلق اراده تکوینی الهی بر طهارت و پاکی اهلبیت(علیهم السلام) با اراده و اختیار آنها هیچ منافاتی ندارد.(3)
1. احزاب (33)، 33.
2. خداوند تشریعاً خواسته است كه همه پاك باشند. دستور الهی وجوباً و استحباباً بر انجام و ترک اموری تعلق گرفته است تا در نتیجه آن، همه مردم پاک شوند. در آیه شریفه یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا قُمْتُمْ إِلَی الصله فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَیْدِیَكُمْ إِلَی الْمَرافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَی الْكَعْبَیْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُباً فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضی أَوْ عَلی سَفَرٍ أَوْ جاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغائِطِ أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ فَلَمْ تَجِدُوا ماءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَیْدِیكُمْ مِنْهُ ما یُرِیدُ اللّهُ لِیَجْعَلَ عَلَیْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلكِنْ یُرِیدُ لِیُطَهِّرَكُمْ وَلِیُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَیْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون (مائده، 6) نیز مقصود از «یُرِیدُ»، اراده تشریعی است؛ یعنی دستور خداوند این است كه طهارت را رعایت كنیم و برای این منظور، در موارد لازم و برای پرهیز از نجاسات و خبائث، وضو بگیریم و غسل كنیم و اگر شرایط وضو و غسل مهیا نبود، تیمم کنیم؛ پس این اراده تشریعى است. گو اینکه وقتی توفیق عمل پیدا شد، و پس از اراده و تصمیمگیری، به انجام عمل اقدام میکنیم، این اقدام و عمل ما و نیز اراده قبل از آن، همهوهمه، بر اساس اراده تکوینی الهی صورت میگیرد.
3. اراده تكوینى خداوند به جبر در افعال انسان هیچ ربطی ندارد؛ البته از مقدمات همین اراده تكوینى خداوند، وجود اراده انسان است؛ پس اراده انسان هم مراد خداوند است. اراده تکوینی خداوند به وجود شىء و عمل تعلق مىگیرد. ایجاد ارادی فعل و عمل از سوی انسان، مراد تکوینی خداوند است؛ بنابراین تصمیم و اراده اهلبیت(علیهم السلام) بر اقدامات، مراقبات و انجام اعمال و ترک اموری برای طهارت و پاکی، همهوهمه، مراد تکوینی خداوند است.
پس از روشن شدن جایگاه هرکدام از اراده، جعل و مشیت تکوینی و تشریعی، حال، جای این پرسش است که در عبارتِ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِه مقصود جعل تشریعی است یا تکوینی؟
در فراز گذشته که فرمودند: هَدَانَا لِحَمْدِه، هدایت میتواند هم تشریعی باشد و هم تکوینی؛ چراکه:
یا مقصود این است که خدا به ما نعمت عقل، وحی و دین عطا کرد و بالاخره اسبابی فراهم ساخت تا ما با دین آشنا و دیندار شویم؛ و درنتیجه با اصل سپاسگزاری و ستایش الهی و طرق آن آشنا شویم؛ و در این صورت هدایتِ به حمد، هدایت تکوینی است؛
نیز ممکن است مقصود، دستور و امری استحبابی به حمد و سپاس خداوند باشد؛ مانند دیگر اوامر و دستورهای استحبابی که خداوند خواسته است تا ما از آن طرق موفق به انجام عملی شویم و از برکات آن بهرهمند گردیم. در این صورتْ هدایتِ به حمد، هدایت تشریعی خواهد بود.
اما در خصوص این فقره که فرمودند: جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِه، این جعل، دیگر هدایتی تشریعی و وابسته به اراده ما نیست، بلکه تفضل و عنایتی از سوی خداوند به بندگانی است که توفیق سپاسگزاری به درگاهش را پیدا کردهاند؛ درست مانند هر کار خیر دیگری که به عنایت و اذن الهی انجام میگیرد.(1)
1. انجام هر عبادت و کار خیری با عنایت، توفیق، اراده و اذن الهی میسور است. اساساً هیچ کاری در عالم، حتی کار شر، بیاذن خداوند شدنی نیست. در اینجا مقصود، اذن و اراده تکوینی است نه تشریعی. البته در کارهای خیر، هم اذن تشریعی و هم اذن تکوینی لازم است؛ ولی در کارهای شر فقط اذن تکوینی لازم است.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در این فقره از دعا، ما را به دو نعمت و توفیق الهی توجه داده است:
نعمت اول اینکه توجه داشته باشیم خداوند حمد و ستایش خود را به ما یاد داده و ما را بدان امر فرموده است. این نعمت بزرگی است. خداوند با دادن نعمت عقل، نزول دین و توجه دادن به این نعمتها و... ما را با حمد و سپاسِ خود آشنا کرد و سپس شیوه سپاسگزاری و ستایش را نیز به ما آموخت. این خود نعمت بزرگی است و خود شکری لازم دارد؛
دیگر اینکه علاوه بر هدایت، وسایلی را هم فراهم كرد تا ما اهل حمد شویم؛ یعنی عملاً ستایش الهی را به جا بیاوریم. درک این نعمت دوم مشكلتر است، ولی با اندكی ذوق و قریحه قابل درك خواهد بود.
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِینَ وَلِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِین؛ ستایش بیحد خداوندی را سزاست که ما را هدایت کرد تا او را بستاییم و از کسانی باشیم که شایسته ستایش او هستند؛ شاکر نیکیهای او باشیم تا در برابر این شکرگزاری، پاداش نیکوکاران را به ما عنایت فرماید.
پرسش: هدف خداوند از تعلیم سپاسگزاری و ستایش كردن یا هدایت ما در این جهت چه بوده است؟
البته در علوم عقلی، مانند علم کلام، مباحث عمیقی در این زمینه مطرح شده است که آیا افعال الهی اساساً علت غایی، هدف یا غرض (به معنای علت غایی) دارد یا خیر؟ برای روشن شدن مطلب، باید ابتدا معنای هدف، غایت و علت غایی روشن شود.
گفتهاند علت غایی در جایی متصور است که فاعلْ فاقد کمالی است و با انجام فعل، درصدد رفع این نقیصه و رسیدن به کمال است. چنین معنایی از هدف و علت غایی در افعال انسانی قابل تصور است.(1) اما درباره افعال خداوند متعال معنا ندارد؛
1. مثلاً انسان با انجام فعلی درصدد رسیدن به مقصدی مادی (پول، لباس، غذا و تهیه دیگر مایحتاج زندگی) یا معنوی (جاه، مقام، رتبه، جوایز غیرمادی و...)، اعم از دنیوی یا اخروی است؛ یعنی آنچه را ندارد، درصدد بهدست آوردن آن است که این برای خداوندِ کاملِ بینیاز، متصور نیست.
زیرا او بینقص است و همه کمالات را تا بینهایت آن دارد. تصور چنین هدف و غرضی برای افعال الهی یعنی تصور علت غایی و غرضی خارج از ذات الهی و زاید بر ذات او، محال و باطل است. به همین دلیل، گفته میشود: «افعال الهی معلّق به اغراض نیست».
اما ممکن است علت غایی را به صورتی تصویر کنیم که بتوان بر خود ذات هم منطبق کرد؛ یعنی هدف و غایت را در خود ذات، نه خارج از آن جستوجو کرد. در این صورت تصور غایت و هدف در افعال الهی نیز قابل تصور خواهد بود؛ یعنی ذات الهی اقتضای افاضه برخی كمالات و رحمتها را دارد.(1) بر همین اساس گفته میشود خدای متعال هرچه انجام میدهد برای نفع دیگران، رفعِ نقص از آنها و به کمال رساندنشان است نه برای خودش:
من نكردم خلق تا سودی كنم *** بلكه تا بر بندگان جودی كنم
در قرآن كریم به موارد متعددی از افعالی اشاره شده است كه خداوند آن را به خود نسبت داده و اهدافی نیز برای آن بیان کرده است؛ مثلا خداوند آفرینش انسان را به هدف آزمایش و امتحان او انجام داده است تا او در این میدان، با اراده و اختیار خود، انتخاب اصلح (عبادت) کند و براثرِ این عبادتها، لیاقت پاداشهای الهی را پیدا کند و حتی انسانهای مؤمن نیز براثرِ عبادتهای بیشتر و بهتر به مراتب عالیتری از قرب به خداوند، (فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیكٍ مُقْتَدِر)(2) نایل شوند.
1. البته کسانی كه مطلق اغراض و هر نوع علت غایى را از فعل الهی نفی میکنند، مىگویند چنین مواردی از مصادیق غایتالفعل است نه غایتالفاعل. البته این مباحث از دقیقترین مباحث عقلی است که در جای خود (علوم عقلی) دقیقاً بررسی و تحقیق شده است.
2. قمر (54)، 55.
بنابراین و با این وصف، افعال الهی نیز دارای اغراض و غایاتی است؛ یعنی خداوند كاری را برای تحقق یك هدف انجام میدهد. حال، چه آن را هدف فعل، یا به معنایی، هدف فاعل نیز بدانیم.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در این دعا این معنا را به ما میآموزد که خداوند متعال ما را به ستایش و سپاسگزاری خودش هدایت فرمود. این کارِ خداوند بیهدف و گزاف نبوده است. هدف و غایت خداوند از این کار، ارتقای ما به مقام «حمد» و «شکر» بوده است. وقتی به مقام «حامدین» و «شاکرین» رسیدیم، لیاقت پاداشهای بیشتر و بهتر را پیدا خواهیم کرد. اگر این هدایت الهی نبود، ما از این مقامات و پاداشها بیبهره میماندیم. به کار بردن این تعبیرات بلند قرآنی: سَنَجْزِی الشّاكِرِین،(1) سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِین،(2) إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِین(3) برای بیان همین منظور است.
نکته ظریف دیگر اینکه، آموزش و دستگیری خداوند از انسان، یعنی فراهم کردن زمینه تشخیص صحیح از غلط و هدایت او، در راستای هدف آفرینش انسان است. هدف از خلقت انسانْ رسیدن او به عالیترین مقامات، و درنهایت قرب الهی و جوار خدای متعال و متنعم شدن به پاداشهای جاودانی با اختیار و انتخاب خود اوست. اگر خداوند اینگونه از انسان دستگیری نمیکرد و راه را به او نشان نمیداد، هدفش از آفرینش انسان ناقص میماند؛ یعنی نقض غرض میشد، و شأن حضرت حق منزه از آن است.
دقت در بیانات حکیمانه اهلبیت(علیهم السلام)، معارف بسیار بلند و ارزشمندی را نصیب انسان میکند که در هیچ جای دیگر دستیافتنی نیست. در این بخش از بیان امام
1. آل عمران (3)، 145.
2. بقره (2)، 58.
3. توبه (9)، 120.
سجاد(علیه السلام) نیز مطلبی ظریف و دقیق قابل استفاده است و آن اینکه بسیار گفته میشود و به قرآن و اهلبیت(علیهم السلام) اسناد داده میشود که خدای متعال انسان را برای عبادت آفریده است. در قرآن کریم به این نکته تصریح شده است كه: (علیهم السلام)؛(1) «من هیچ جن و انسانی را نیافریدم، مگر اینكه فقط مرا عبادت كنند».
اما القای این مطلب به اذهان سادهای كه هنوز با معارف اسلامی و بهخصوص معارف اهلبیت(علیهم السلام) آشنا نشدهاند، چندان سودمند نخواهد بود. آنها از خود خواهند پرسید که اگر حقیقتاً خداوند ما را آفرید تا تنها او را پرستش کنیم، پس تفاوت خداوند با دیگر حاکمان خودپسند، پادشاهان و اربابان زورگو چیست؟ آنها نیز دوست دارند تا دیگران بندهوار مطیع آنها باشند، در مقابلشان به خاك بیفتند، خم و راست شوند، خضوع و خشوع و چاپلوسی كنند.
وقتی گفته میشود خداوند انسان را فقط برای این آفریده است که عبادتش كند، چنین تصوری به ذهنش خطور خواهد کرد. این برداشت نادرست زمانی تقویت میشود که بگوییم: «ستایش و سپاسگزاری از خداوند، وظیفه و تکلیف انسان است که خودِ او چنین کاری را به انسان آموخته و او را در این راستا رهنمون شده است. پس هر بندهای در این مسیر بیشتر و بهتر حرکت کند، رضایت و خشنودی خداوند را بیشتر و بهتر جلب کرده است». تنزل مقام رفیع خداوندی تا حد یک انسان ناقص و تنزل نظام باعظمت آفرینش الهی تا حد نظام پادشاهی ستمگر و زورگو که با ستم به دیگر بندگان و بهرهکشی از آنها و عقاب آنها، درصدد رفع نقصها، تشفّی خاطر و بقای سلطه و اقتدار خویش است، نتیجه چنین دیدگاهی است.
بدیهی است چنین تصوری از بندگی و پرستش که از معارف صحیح دور، و با جهل و نادانی آمیخته است، نهتنها بر معرفت اینگونه انسانها نمیافزاید و باعث تقربشان نمیگردد، بلکه باعث انحراف و دوری بیشتر آنها خواهد شد.
1. ذاریات (51)، 56.
واقعیت این است که حقیقت عبادت و پرستش خداوند، این نیست. عبادت، حقیقتی است که بنده خدا با انجام آن به مقام قرب الهی دست مییابد. اگر بندهای به این مقام رفیع بار یابد، به بالاترین مرتبه وجودی كه برای یك مخلوق ممكن است، یعنی قرب خدای متعال، رسیده است. تنها راه رسیدن به این مرتبه از وجود، آن است که انسان بنده بودنِ خود را درک کند؛ آنگاه به لوازم آن پایبند باشد.
البته این خود امری مرموز و پیچیده است و درک آن برای هرکس میسور نیست. چگونه است که تا انسان بندگی نکند و اطاعت محض نداشته باشد به این مقام باعظمت نایل نمیشود؟(1) درک این حقیقتْ معرفت بالایی را میطلبد. تأکید و اصرار قرآن کریم و بیانات ائمه اطهار(علیهم السلام)، حتی در دعاها و مناجاتها، بر آموختن این مسائل به ما، برای آن بوده است تا به مرحلهای از درک معارف ناب دست یابیم که بتوانیم گوشهای از این اسرار و رموز را دریابیم. هرچه انسان به این معارفْ نزدیکتر باشد، حلاوت و شیرینی درک این امور را بیشتر خواهد چشید و عاشقانه، خود را بهسوی آن خواهد کشاند. درنتیجه در مرحله عمل نیز با حرصوولع عجیبی به آن مبادرت خواهد کرد. اما دوری از این معارف و غرق بودن در جهل و اشتغال به اموری دون شأن انسانیت، حلاوت و شیرینی آن را از کام انسان میگیرد و آن را در نظر انسان تلخ و ناگوار میکند؛ و درنتیجه توجه و پرداختن به آن یا عمل کردن طبق آن را بر وی سخت و دشوار خواهد کرد.(2)
1. بهقولمعروف این مسئله بهنوعی پارادکسیکال است؛ اینکه انسان هرگاه پایینترین مرتبه از مقام و موقعیت را دارا شد، او را در بالاترین مقام خواهند نشاند؛ بهتعبیردیگر، اگر مقام و منزلت را یک موقعیت معین فرض کنیم، در این فرض، وقتی از این موقعیت دور میشویم به آن نزدیک شدهایم!
2. به همین جهت گفتهاند که تکلیف از تکلف و دشواری است. تحمل این دشواری برای صاحبان معرفت و بندگان مطیع خدا، بسیار باحلاوت و گواراست؛ اما برای گروهی از انسانها که از این درجه از معارف محروماند، حقیقتاً سخت و دشوار است. قرآن کریم در مقام بیان حالات این گروه از انسانها و نوع نگرش و توجه آنها به یکی از باارزشترین عبادات، یعنی نماز میفرماید: وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصله وَإِنّها لَكَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخَاشِعِین (بقره، 45). همچنین جریان تغییر قبله از مسجدالاقصی در بیتالمقدس بهسوی مسجدالحرام در مکه نیز بر گروهی از این نوع انسانها گران آمده بود که قرآن در وصف آنها چنین فرمود: وَما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِی كُنْتَ عَلَیْها إِلاّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ وَإِنْ كانَتْ لَكَبِیرَةً إِلاّ عَلَی الَّذِینَ هَدَی اللّه... (بقره، 143).
این نقص معرفتی، انسان را گرفتار اشتباه بزرگی در طول دوران عمرش کرده است. همین امر باعث شده است تا انسان از خداوند دور شود و از قرب به خدا و وصال به اصل و ریشه خود محروم شود. آن اشتباه بزرگ تاریخی این بود که انسان گونهای نگاه استقلالی به خود داشته، برای وجودش، فکرش، دلش، داراییاش و... در قبال خدا وزن و ارزشی در نظر گرفته است.
این نقص معرفتی در بشر باعث شد تا نداند و توجه نداشته باشد که خود و هرآنچه به آن دل بسته است و نسبت به آن احساس مالكیت میکند، از آنِ دیگری است؛ توجه ندارد که اساساً نبود و دیگری، بودش کرد؛ هنگام حدوث و ایجاد، هیچچیز نداشت؛ همهچیز به او بخشیده شد: هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینمِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَكُنْ شَیْئاً مَذْكُوراً؛(1) «مگر روزگاری بر انسان نگذشت که او هیچ چیز قابل ذكری نبود؟»
ما خود میدانیم که قطرهای آب گندیده بیش نبودیم، و قبل از آن، حتی همین هویت پست و ناچیز را هم نداشتیم.(2) هرچه داریم و به آن مینازیم و میبالیم،
1. انسان (76)، 1.
2. أَیَحْسَبُ الإنْسَانُ أَنْ یُتْرَكَ سُدًى * أَلَمْ یَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنَى * ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّى * فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّكَرَ وَالأنْثَى (قیامه، 36ـ 39). امام محمد باقر(علیه السلام) دراینباره میفرمایند: عَجَباً لِلْمُخْتَالِ الْفَخُورِ وَإِنَّمَا خُلِقَ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ یَعُودُ جِیفَةً وَهُوَ فِیمَا بَیْنَ ذَلِكَ لَا یَدْرِی مَا یُصْنَعُ بِه؛ «از گردنکشی انسانی فخرفروش تعجب میکنم که ابتدای آفرینش او آبِ گندیده بود و در آخر عمر نیز تبدیل به مرداری گندیده خواهد شد؛ تمام عمرش بین این دو حالت بوده است که در آخر هم نمیداند چه بر سرش خواهد آمد!»
ابتكارات و خلاقیتها و اختراعات، كشف معارف عقلی، حسی، تجربی، علوم و همهوهمه، با نوعی مسامحه، منسوب به ماست. چطور ممکن است همه این امور مهم تنها از یك قطره آب گندیده ساخته شده باشد؟ همه این امور حقیقتاً منسوب به خدای تعالی است؛ چراکه اگر خواست و اراده خدا نباشد از انسان و هر مخلوق دیگر هیچ کاری ساخته نیست. تمام موجودیت انسان، اراده و اختیار، دانایی و داراییاش از خداست و استقلال او خیالی بیش نیست(1) و سرمایه اولیه انسان جهل اوست! چنانکه امام زینالعابدین(علیه السلام) خطاب به ابوحمزه ثمالی فرمودند: بَناهُمْ بِنْیَةً عَلَی الْجَهْل؛(2) «خداوند بنیاد آفرینش انسان را بر نادانی و جهل قرار داده است».
این مشکل منحصر به انسان نیست و برخی دیگر از مخلوقات خداوند، مانند جنیان نیز گرفتار این اشتباه بودند و از همین ناحیه دچار مشکل بزرگی شدند. نقطه آغاز اشتباه شیطان و سقوط او نیز همینجا بوده است: او موجودیت خود را استقلالی پنداشت و خود را برتر دید و گفت: أَنَا خَیْرٌ مِنْه؛(3) و درنتیجه در برابر فرمان الهی تمرد کرد. شیطان مخلوقی در زمره برترین عبادتکنندگان خداوند بوده است. امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره شیطان فرمودند: قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَایُدْرَی أَ مِنْ سِنِی
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج3، باب 2، ص15.
2. امروزه برخی از افراطیها درزمینه ارزش مقام انسان و حقوق او چنان مقام انسانی خویش را بالا میبرند و خیالات خویش را رنگ واقعیت میدهند که صحبت از حقى میکنند که بر گردن خدا دارند؛ آنها معتقدند خداوند به انسان بدهکار است و انسان مدرن باید حقش را از خدا بگیرد!
3. اعراف (7)، 12.
الدُّنْیَا أَمْ مِنْ سِنِی الآْخِرَة؛(1) «او (شیطان) ششهزار سال عبادت خدای را به جای آورد. حال معلوم نیست ششهزار سال از سالهای دنیایی (یعنی سالی سیصدوشصتوپنج روز) یا سالهای آخرتی (که هر روزش معادل هزار سال دنیایی) است؟»
نقطه آغاز سقوط قارون نیز از همینجا بوده است. خداوند قارون را دارای چنان ثروت عظیمی کرده بود که به گفته قرآن: إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّة؛(2) «حمل کلیدهای گنجش، مردان تنومند و پهلوان را نیز خسته میکرد».
اما وقتی به او گفته شد که بخشی از این ثروت عظیم تو سهم فقراست؛ به فکر آخرتت باش و به آنها نیز یاری برسان،(3) چنین پاسخ گفت: إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِندِی؛(4) «من اینها را با زحمت و علم خودم بهدست آوردم».
آنچه باعث گرفتاری و بدبختی قارون شد، خیال استقلال در برابر خداوند بوده است. درواقع، قارون و امثال او، خداوند متعال را به خدایی و مالکیت هستی قبول ندارند. گو اینکه برخی از اینگونه افراد، بهظاهر مؤمن و مسلمان باشند، ولی در عمل موحد نیستند. بسیاری از امثال ما، نه خدا را عملاً به خدایی قبول داریم و البته نه بندگی خود را در قبال او بندگی درستی میدانیم؛ چراکه در انجام هر کاری میل و گرایش خودمان را بر رضایت الهی، مقدم میداریم.
1. نهج البلاغه، ص287، خطبه 192.
2. إِنَّ قارُونَ كانَ مِنْ قَوْمِ مُوسی فَبَغی عَلَیْهِمْ وَآتَیْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّةِ إِذْ قالَ لَهُ قَوْمُهُ لا تَفْرَحْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْفَرِحِین (قصص، 76).
3. وَابْتَغِ فِیما آتاكَ اللّهُ الدّارَ الآخِرَةَ وَلا تَنْسَ نَصِیبَكَ مِنَ الدُّنْیا وَأَحْسِنْ كَما أَحْسَنَ اللّهُ إِلَیْكَ وَلا تَبْغِ الْفَسادَ فِی الأَرْضِ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُفْسِدِین (همان، 77).
4. قالَ إِنَّما أُوتِیتُهُ عَلی عِلْمٍ عِنْدِی أَ وَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ الْقُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعاً وَلا یُسْئَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُون (همان، 78).
سرلوحه دعوت انبیای الهی(علیهم السلام)، بساط عظیم و گسترده تعلیم و تربیت، فداکاریها و تحمل زجر و شکنجهها از سوی مصلحان و مربیان الهی به این منظور بوده است که به انسان بفهمانند که او بنده خداست. برای سعادت و خوشبختی بشر راهی جز اطاعت از خداوند نیست و در این راه هركس مطیعتر باشد سعادتمندتر خواهد بود. اساساً آفرینش بشر برای رسیدن به کمال و سعادت بوده و تنها راه رسیدن به آن هم همین است.(1) خداوند انسان را برای منظور مهمی آفریده است؛ مقام بندگی و اطاعت که درست نقطه مقابل احساس استقلال است. اگر انسان به این مقام ترفیع یابد، به اکسیر اعظمی دست خواهد یافت و همانند ماهیگیری که دارای توری بسیار قوی است، کمالات الهی چون قدرت، رحمت، علم، رأفت، و... را به خود جذب خواهد کرد. تنها در این صورت است که انسان، رنگی خدایی خواهد یافت و درنتیجه کاری خدایی از وی ساخته است. آنگاه این بنده مخلوق، وجود بینیاز، زنده و جاویدانی خواهد شد که امر او، امری الهی شده و به اشارهای در کائنات تصرف «کن فیکون» خواهد کرد.(2) در غیر این صورت، انسان از خدا بیگانه بوده و از فیوضات ربانی محروم خواهد بود؛ زیرا هیچ امری بدون اذن و اراده الهی شدنی نیست.
البته لازمه توجه و باور این امور مهم، دانایی و معرفت است؛ اما بنیآدم براثرِ جهل و نادانی یا غفلت و فراموشی از آن بیبهرهاند و آن را باور ندارند. زحماتی که
1. وَما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإِنْسَ إِلاّ لِیَعْبُدُون (ذاریات، 56).
2. عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: «... وَفِی الْحَدِیثِ الْقُدْسِیِّ: [قَالَ أللهُ تَعَالَی:] یَا ابنآدَمَ أَنَا غَنِیٌّ لَا أَفْتَقِرُ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ غَنِیّاً لَا تَفْتَقِرْ. یَا ابنآدَمَ أَنَا حَیٌّ لَا أَمُوتُ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ حَیّاً لَا تَمُوتُ. یَا ابنآدَمَ أَنَا أَقُولُ لِلشَّیْءِ كُنْ فَیَكُونُ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ تَقُولُ لِلشَّیْءِ كُنْ فَیَكُون» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج90، باب 24، ص376).
انبیای الهی و مربیان بشریت در مسیر طولانی تربیت و اصلاح انسانها متحمل شدند، برای همین بوده است تا برخی از معارف بلند خداشناسی، ارتباط انسان با خدا و جایگاه بندگی بهگونهای صحیح برای آنها روشن شود.
بهترین و نتیجهبخشترین شیوهای که انبیای الهی برای فهم درست این معارف بلند و عمیق به انسانها توصیه میکردند این بود که بنا را بر بندگی و اطاعت از خدا و دوری از رویگردانی و عصیان در برابر خداوند بگذارند تا این معارف آرامآرام چون نوری در جانشان رسوخ کند؛ در غیر این صورت پیمایش این راه، بس طولانی و خطرناک است. اگر انسان با پیروی از راهنماییهای انبیا و مربیان الهی به این مهم تن دهد و بگوید «حكم آنچه تو فرمایی»، در این صورت خداوند به مدد انسان آمده و او را از بندهای نفس و وسوسههای رنگارنگ شیطانی نجات خواهد داد.
در این صورت است که انسان به مدد الهی و در کوتاهترین فرصت به درجهای از تربیت و رشد معنوی ارتقا مییابد و دائماً توجهش به خداوند و نعمتهای الهی خواهد بود، و خود را نیازمند و البته ناتوان از سپاسگزاری از این نعمتها خواهد دید. آری، بندگان شاکر خداوند، به جای آنکه همیشه در حسرت نداشتهها و غم از دست دادن داشتهها باشند، دائماً سربهزیر بوده و خود را شرمنده الطاف الهی میبینند.(1)
خداوند متعال، توجه به نعمتها، الطاف و مراحم خود را به بندگان شایسته عنایت میکند. اگر این توجه در انسان زنده شود و او این پیام الهی را بهخوبی
1. دنیا دنیای نعمتها، فزونیها، كسرىها و كمبودهاست. تدبیر خداوند بر این بوده است تا بشر در بوته آزمون الهی قرار گیرد: وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً (انبیاء، 35). لازمه امتحان و ابتلا یکدست نبودن دنیاست. باید عدهای از مردم در رفاه و آسایش و گروهی دیگر در تنگنا و عسرت باشند تا داراها به داراییشان و آسایششان و ندارها به نداری و عسرتشان آزموده شوند.
دریافت کند، به مقام رفیع شکر و حمد بار خواهد یافت. امام زینالعابدین(علیه السلام) در این فراز از دعا به این نکته مهم توجه میدهند و به محضر ربوبی عرضه میدارند: «تو ستایش و سپاسگزاری را به ما آموختی و توفیق انجام آن را نیز به ما دادی تا با شکرگزاری به درگاه تو، به مقام شاكرین برسیم: لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِین و با انجام سپاسگزاری و دریافت این مقام، مرتبه و مقامی والاتر و بالاتر را به ما عنایت فرمایی: وَلِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِین. درست مانند یک مربی خبیر و آگاه که با دستگیری از یک متربی، او را پلهپله در راه ترقی و رشد پیش میبرد تا در طی هر مرحله لایق پاداشهای درخور و شایستهتری شود و در آن هنگام، خود با رضایت کامل، آن پاداشهای شایسته را به وی عطا میکند.
اگر انسان با عنایت خداوندی اهل حمد شد، همه خوبیهایی را که در خداوند میبیند، ستایش کرده و حتی تمام خوبیهای موجود در خویش را نیز منسوب به خداوند دانسته، از آنها نیز ستایش میکند. چنین بنده خوبی، همیشه خود را بدهکار خداوند دانسته، حالتی از خضوع، در قبال کمال و جمال الهی، در وی پدیدار میشود. آنگاه وظیفه خویش را شکرگزاری، یا دستِکم شکر زبانی و البته در مراتب بعدی، سپاسگزاریِ عملی و رعایت شئون و حدود الهی میداند: وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِین.
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ وَسَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَی رِضْوَانِهِ حَمْدا یَتَقَبَّلُهُ مِنَّا وَیَرْضَی بِهِ عَنَّا؛ ستایش مخصوص خداوندی است که برای هدایت ما در طریق صحیح، دین خود را به ما ارزانی داشته و شریعت خود را مخصوص ما گردانید و هموار ساختن تمام طرق نیکوکاری را بر ما منت نهاد تا به بالاترین مقام رضای الهی نایل شویم. حمد و سپاسی که مورد پذیرش و رضایتش باشد.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در این فراز از دعا مجدداً به مسئله مهم هدایت بشر به دست توانای خداوند اشاره دارند که: وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِه؛ «شکرْ خداوندی را سزاست که برای هدایت ما در طریق صحیح، دین خود را به ما ارزانی داشته و ما را در زمره کسانی قرار داد که به دست عزیزترین بندگانش هدایت شویم».
پیشازاین، بیان شد که خداوند متعال بشر را از دو راه به مسیر صحیح، هدایت و راهنمایی فرموده که از آن به هدایت تکوینی و هدایت تشریعی یاد شده است. در این فراز، حضرت(علیه السلام) به دو نوع دیگر از هدایت و فعل الهی اشاره دارند که از این دو نوع هدایت به «هدایت عام و خاص» تعبیر شده است.
هدایت عام: خدای متعال، همه عالم هستی ازجمله انسان را بهسوی مقصد و مقصودی خاص راهنمایی و هدایت کرده است؛ مثلاً درباره هدایت عامه همه
انسانها میفرماید: إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا؛(1) «ما به انسان راه را نشان دادیم؛ خواه سپاسگزار این راهنمایی بوده و در مسیر صحیح قدم بردارد و خواه کفر ورزد و در راه دیگری ره سپرد».
این هدایت شامل همه بندگان، حتی منكرین و معاندین نیز میشود. قرآن کریم درباره قوم ثمود که به این هدایت الهی پشتپا زده و رویگردان شدند میفرماید: وَأَمّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمَی عَلَی الْهُدی؛(2) «ما قوم ثمود را نیز هدایت كردیم، ولی آنها كوری را بر هدایت ترجیح دادند».
این شیوه از هدایت و راهنمایی نوعی ارایه طریق است و بس. پذیرش و عدم پذیرش آن با خود افراد است. عدهای از جانودل پذیرای آن بوده و درنتیجه مشمول مراحم و الطاف خداوندی میشوند و عدهای دیگر از آن روی برتافته و در مسیر گمراهی و ضلالت گرفتار میشوند.
هدایت خاص: پس از ارایه طریق از سوی خداوند متعال، برخی از بندگان نافرمانی کرده و درنتیجه از هدایتهای بعدی محروم میشوند: إِنَّ اللَّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِین.(3) خداوند به این گروه از بندگانش راه را نشان داده است؛ ولی به دلیل رویگردانیشان آنها را به سرمنزل مقصود نمیرساند.
اما آن عده از بندگان الهی که به این دعوت الهی پاسخ مثبت داده، سپاسگزار آن بوده و در مسیر ارائهشده بمانند، مشمول مرحله بعدیِ دعوت و هدایت میشوند. در این مرحله، علاوه بر ارایه طریق، «ایصال الی المطلوب» نیز صورت میپذیرد. خدای
1. انسان (76)، 3.
2. فصلت (41)، 17.
3. منافقون (63)، 6.
متعال به این گروه از بندگانش تکویناً كمك میکند تا مسیر سعادت و کمال را بپیمایند و به سرمنزل مقصود راه یابند.
در فراز پیشین دعا، امام زینالعابدین(علیه السلام) با تعبیر «هَدَانَا لِحَمْدِه» به این نکته ظریف اشاره فرموده بودند که ممكن است به هدایت عام اشاره داشته باشد؛ یعنی خداوند، همه بندگان را راهنمایی فرمود تا حمد الهی بهجا بیاورند و از نتایج آن بهرهمند شوند. در فراز بعدی فرمودند: جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِه. این بخش اشاره به هدایت خاص دارد که همان فعل تكوینی خداوند است؛ یعنی خدا به ما توفیق داده است كه از این هدایت بهره ببریم و حمد الهی را تحقق ببخشیم. آنگاه حضرت(علیه السلام) در ادامه نیز به هدایت خاص و تکوینیِ الهی اشاره دارند. آنجا که فرمودند: وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِه. به بیان حضرت، خداوند مؤمنین را به بزرگترین نعمتهایش، یعنی دین، راهبری و هدایت فرمود. اگر ارسال رسولان و انبیای الهی(علیهم السلام) و ارایه ادیان و شرایع نبود، انسان در همان قدمهای اولیه در راه میماند یا به بیراهه و گمراهی گرفتار میشد. گواه صادق این ادعا، گمراهی و انحرافی است که بشر امروز با همه ادعاهایش در پیشرفت تمدن، ابداعات و اختراعات، تنها به دلیل رویگردانی از مسیر حق و منبع لایزال وحی الهی، گرفتار آن است. هیچکدام از این پیشرفتهای ظاهریِ مادی، در رسیدن به سعادت ابدی، کمکی به انسان نکرده است و نمیکند. تنها دین و شریعت است که خداوند از طریق آن، دست انسان را گرفته، او را در مسیر صحیح سعادت ابدی رهنمون میشود.
البته اگر آن نعمتهای مادی، پیشرفتها و یافتههای بشری، در سایه دین، در جهت تكامل معنوی، اطاعت خدا و در راستای رسیدن به سعادت ابدی مورد استفاده قرار گیرد، بسیار باارزش خواهد بود.
امام سجاد(علیه السلام) در این بخش از دعا ـ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ از دو تعبیر «دین» و «ملت» استفاده کردهاند؛ اما این دو تعبیر به چه معناست؟
به ادعای اهل لغت «دین» و «ملت» دارای مصداق واحدند، اما مفهوم متفاوتی دارند. دین، به معنای طاعت، جزا و پاداش شامل مجموعهدستورهایی است كه از جانب خدای متعال صادر شده و باید اطاعت كرد تا به پاداشش رسید. شریعت و دین را از آن جهت به این نام نامیدهاند که شامل طاعت، فرمانبرداری، جزا و پاداش است.(1)
اما وقتی فقط به بُعد فرمانبرداری و عمل به دستورهای دین از طرف دینداران توجه شود، به آن «ملت» نیز گفته میشود. پس «ملت» آن بُعد از دین است که شامل مجموعهرفتارها یا مجموعهارزشهای رفتاری است كه افرادی آن را میپذیرند، عمل میكنند و بنای رفتار و شكل زندگیشان قرار میدهند.
بنابراین حیثیت دین، کاملتر است؛ و به همین جهت مستقیماً به خداوند نسبت داده میشود: أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْض.(2)
اما «ملت» که دارای حیثیت محدودتری است و به حیث عمل کردن به دین گفته میشود، به كسانی كه به آن عمل میكنند، مانند پیامبران، نسبت داده میشود:(3) مِلَّةَ إِبْرَاهِیمَ حَنِیفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِین.(4)
1. ابوالقاسم الحسینبنمحمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، واژه دین؛ طبرسی، ذیل آیه 19 آل عمران.
2. آل عمران (3)، 83.
3. ابوالقاسم الحسینبنمحمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، واژه ملت؛ قاموس قرآن، واژه ملت.
4. بقره (2)، 135.
یا در مواردی به برخی اقوام، گروهها و افراد نیز نسبت داده شده است: ...إِنِّی تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ كَافِرُون * وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبَائِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ... .(1)
همچنین «ملت» به معنای بخش اعظم از یک دین یا به معنای سنت و طریقه منسوب به اهل و آورندگان آن دین است.(2)
حضرت در این بخش از دعا میفرمایند: «ستایش و سپاس خدای را سزاست كه دین را به ما هدیه بخشید». تعبیر «حَبَانَا» اشاره به این است که خداوند در ازای عطای این نعمت عظیم به ما، چیزی از ما طلب نکرده است. سپس فرمودند: «سپاس خداوندی را که ملت خود را به ما اختصاص داد یا ما را به ملت خود اختصاص داد».
پرسش: وجه این اختصاص چیست؟ مگر خدای متعال دین اسلام را فقط برای ما مسلمانها نازل كرده است؟
پاسخ: اینکه دین مقدس اسلام یا ملت اسلام، به گروهی ویژه اختصاص داشته باشد یا نه، ناظر به همان بحث هدایت عام و خاص است.
بدیهی است که اسلام بهعنوان یک راه درست و صراط مستقیم الهی، طریقی برای همه بندگان خداست و به فرد، گروه یا ملیت خاصی اختصاص ندارد؛ مانند تمام دعوتهای عام الهی که متوجه همه بندگان است. تا اینجا همان تشریع و هدایت عام است که همه افراد و گروهها را شامل میشود. بنابراین دعوت به دین
1. قالَ لا یَأْتِیكُما طَعامٌ تُرْزَقانِهِ إِلاّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَكُما ذلِكُما مِمّا عَلَّمَنِی رَبِّی إِنِّی تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لا یُؤمِنُونَ بِاللّهِ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ كافِرُون * وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائِی إِبْراهِیمَ وَإِسْحاقَ وَیَعْقُوبَ ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللّهِ مِنْ شَیْءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ عَلَیْنا وَعَلَی النّاسِ وَلكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا یَشْكُرُون (یوسف، 37ـ38).
2. ابوالفضل جمالالدین محمدبنمکرمبنمنظور، لسان العرب، واژه ملل.
مقدس اسلام از طریق حضرت محمد(صلى الله علیه وآله) ارایه طریقی بود که متوجه همه بوده است، و تمام انسانهای بالغ و عاقل که ندای ایشان را شنیدند به این دین خاتم مکلفاند، و این دعوت، به مسلمانان اختصاص ندارد.
اما همیشه به همه دعوتهای عام الهی از طرف همه بندگان پاسخ مثبت داده نمیشود؛ بلکه تنها عده خاصی به آن پاسخ مثبت میدهند و بقیه از آن روی برمیگردانند. از این پس، تنها عدهای که این نعمت الهی را پاس داشته و به آن پایبند بوده باشند، مشمول دعوت خاص و ایصال الی المطلوب میشوند. این عده مشمول هدایت خاص و تکوینی الهی شده و بقیه از آن محروماند.
مقصود امام زینالعابدین(علیه السلام) در عبارت حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِه، اختصاص تکوینی مسلمانان و مؤمنان به دین و ملت خداوند یعنی اسلام است.
حضرت(علیه السلام) در ادامه همان بخش از دعا میفرمایند: وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی... سَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَی رِضْوَانِه؛ «سپاس خداوندی را که ما را در طریق احسان و نیکوکاری به راه انداخته است تا این راهها را به عنایت و لطف او بهسوی رضوان الهی بپیماییم».
این تعبیر نشان از وجود راههایی دارد که انسان فقط با پیمودن آن، اهل برّ و نیکوکاری میشود. عنایت دیگری که خداوند متعال به ما ارزانی داشته، این است که دستمان را گرفته و مانند دلیل و راهنمای کاروان، ما را به طرق و راههای احسان و نیکوکاری رهنمون شده و در همان راهی که باید باشیم، راهنمایی کرده و در آن قرار داده است.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در این جمله کوتاه، معارف بلند و دقیقی را با ظرافت تمام بیان داشته است. در این بیان کوتاه اما حکیمانه، هم راه و طریق مشخص شده و هم ویژگی راه بیان شده است؛ هم مقصد و هدف اعلای آن معرفی شده و هم نیاز به عنایت و نعمت الهی برای پیمودن این راه بیان شده است. این همه، نکتههای تربیتی
و اعتقادی باارزشی است که شرح و تفصیل آن بسیار طولانی است. فهم این مطالب با این بیانات کوتاه، به معارف و آگاهیهای بسیاری نیاز دارد.
به نظر میرسد این بیان حکیمانه، ناظر به این معنا باشد که خداوند بهطور عام همه بندگان خود را راهنمایی و هدایت کرده است: إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا. عدهای از بندگان، راه تخطی و عصیان را در پیش گرفته و منحرف شدند؛ اما عدهای دیگر از آنها به خداوند مؤمن شده و سپاسگزار هدایت الهی شدند. درنتیجه در مسیری که هدایت شدند، قرارگرفتند. خداوند متعال به این گروه از انسانهای مؤمن که از مرز ایمان ظاهری گذشته و حقیقتاً به او ایمان داشته باشند، عنایت خاصی کرده و آنها را در مسیر درست قرار میدهد. اما این عنایت و توجهی که خداوند تا این مرحله به آنها کرده است، پایان کار نیست؛ بلکه انسان هنوز به دستگیری و راهنمایی نیاز دارد؛ چراکه راه عصیان ورزیدن و به بیراهه رفتن همچنان باز است. اگر دستگیری و عنایات ویژه الهی در کار نباشد، انسان حتی اگر به بالاترین مراتب یقین و اخلاص هم رسیده باشد، باز هم در خطری عظیم قرار دارد.(1)
1. حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) دراینباره میفرمایند: الإخلاص خطر عظیم حتى ینظر بما [بما ذا] یختم له (عبدالواحد الآمدی التمیمی، غرر الحکم ودرر الکلم، ص197) و امام صادق(علیه السلام) میفرمایند: وَلَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ خَالِصِ النِّیَّةِ فِی كُلِّ حَرَكَةٍ وَسُكُونٍ... هَلَكَ الْعَامِلُونَ إِلَّا الْعَابِدُونَ وَهَلَكَ الْعَابِدُونَ إِلَّا الْعَالِمُونَ وَهَلَكَ الْعَالِمُونَ إِلَّا الصَّادِقُونَ وَهَلَكَ الصَّادِقُونَ إِلَّا الْمُخْلِصُونَ وَهَلَكَ الْمُخْلِصُونَ إِلَّا الْمُتَّقُونَ وَهَلَكَ الْمُتَّقُونَ إِلَّا الْمُوقِنُونَ وَإِنَّ الْمُوقِنِینَ لَعَلَی خَطَرٍ عَظِیمٍ قَالَ اللَّهُ تَعَالَی وَاعْبُدْ رَبَّكَ حَتَّى یَأْتِیَكَ الْیَقِینُ وَأَدْنَی حَدِّ الْإِخْلَاصِ بَذْلُ الْعَبْدِ طَاقَتَهُ ثُمَّ لَا یَجْعَلُ لِعَمَلِهِ عِنْدَ اللَّهِ قَدْراً فَیُوجِبَ بِهِ عَلَی رَبِّهِ مُكَافَاةً لِعِلْمِهِ بِعَمَلِهِ أَنَّهُ لَوْ طَالَبَهُ بِوَفَاءِ حَقِّ الْعُبُودِیَّةِ لَعَجَزَ وَأَدْنَی مَقَامِ الْمُخْلِصِ فِی الدُّنْیَا السَّلَامَةُ مِنْ جَمِیعِ الْآثَامِ وَفِی الْآخِرَةِ النَّجَاةُ مِنَ النَّارِ وَالْفَوْزُ بِالْجَنَّة (میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج3، ص437، به نقل از مصباح الشریعة).
انسان، بهویژه در اوایل راه، هنوز به راه آشنایی کامل ندارد و راه را از بیراهه تشخیص نمیدهد.
پس اولین مراتب ایمان و اعتقاد، گو اینکه ظاهری و سطحی بوده و نتیجه تعلیم و تربیت والدین بوده باشد، این توفیق را نصیب انسان میکند که در راه قرار بگیرد. این، خود بزرگترین نعمت الهی است که او، فضایی را برای ما ترسیم کرده و ما را در یک خانواده و محیطی قرار و پرورش داده است که دستکم، ایمان ظاهری به او را در دل داریم. اما هنوز هیچ تضمینی وجود ندارد که در راه باقی بمانیم و طی مسیر را درست انجام دهیم. بنابراین، خداوند نهتنها راه هدایت و سعادت را نشان میدهد، بلکه دست عدهای را گرفته و آنها را همچنان در مسیر، هدایت میکند تا به رضوان الهی که همان سعادت ابدی است، برساند.
بیان این نکته تربیتی در اینجا مناسب است که در گذشته، فرزندان از نعمت تربیت صحیح خانواده، مربیان و معلمان خوب و راهنماییهای علما و بزرگان بهرهمند بوده و بالاخره از آغاز تكلیف، در راه خدا قدم برمیداشتند. در آن خانوادهها و محیطهای تربیتی و آموزشی، ارزشهای دینی و مذهبی حاکم بود. احترام به پدر و مادر و بزرگتر و رعایت ادب و آداب معاشرت با آنها در جان فرزندان رسوخ میکرد. این کودکان با این نوع تربیت، وارد اجتماعی بهمراتب سالمتر میشدند. روشن است که چنین کودکان و جوانانی، به مسائل مذهبی و دینی آشناتر و از فرزندان امروزی خداشناستر بودند. امروزه کودکان، دیگر چنین تربیت نمیشوند. چنان محیطی دیگر کمتر یافت میشود. متأسفانه، در جوامع امروزی، ارزشهای اخلاقی و مذهبی رنگ باخته است. دیگر معلمان و مربیانِ دینشناس و متدین، کمتر یافت میشود. چنین کودکانی، وقتی پا به سن گذاشته و در دوران جوانی به جوامعی با حاکمیت افکار و ارزشهای لیبرالیستی وارد میشوند، روشن است که لذتمحور
بار آمده و دیگر خودِ لذتهای مادی برای آنان مهم است، نه پدر و مادر و احترام به آنها. طبیعی است چنین افرادی با چنین پیشینه تربیتی، چندان توفیقی برای خداشناسی و انس با عبادت و پرستش پیدا نمیکنند. وقتی فرزندی چنان تربیت نشود که شاکر زحمات و الطاف والدینش باشد، طبیعی است که او اساساً انگیزهای برای شکر و سپاسگزاری ندارد تا شاکر خدایش باشد؛ چراکه این دو نوع شکر با یکدیگر پیوند دارند. فرمود: أَنِ اشْكُرْ لِی وَلِوَالِدَیْك.(1) موج بیدینی و فرهنگ الحادی غربی به ارزشهای دینی ما هجوم کرده و آرامآرام در حال پیشروی در جوامع دینی و اسلامی ماست. بنابراین همه پدر و مادرها، مربیان و دستاندرکاران امر تربیت باید به هوش باشند تا همان عذاب الهی که دامنگیر مغربزمین شد و آنها را از دین و ارزشهای دین جدا کرد، ما و جامعه و فرزندان ما را فرانگیرد و توفیقاتی که از طریق زحمت پیشینیان نصیب ما شده، از ما گرفته نشود.
پیشینیان متحمل زحمات زیادی شده و ما را در چنین مسیرهایی قرار دادهاند. اما ما همچنان در معرض خطریم. تنها دست عنایت خداوند میتواند منجی ما از مهلکات باشد. اگر ما شاکر همان عنایات اولیه باشیم، خداوند همچنان دست ما را گرفته و مانع انحراف ما از مسیر صحیح خواهد شد. حضرت(علیه السلام) خداوند متعال را از این جهت شاکر و سپاسگزار است که ما را در همان آغاز راه رها نکرده و همچنان برای پیمودن صحیح مسیر خوبیها و نیکیها، یاری میدهد: وَسَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِه.
اما باز هم، ما و در مسیرْ بودنمان ضمانت نشده است. اگر ما شاکر و اهل احسان باشیم، باز هم خداوند متعال توفیق احسان و نیکوکاری را ادامه داده و ما را مشمول بهترین پاداشها خواهد كرد. خودش فرمود: به پدر و مادر احسان کنید: وَبِالْوَالِدَیْن
1. لقمان (31)، 14.
إِحْسَانًا؛(1) و آنگاه فرمود: «وقتی اهل احسان شدید، من به شما پاداش میدهم»: إِنَّ اللَّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِین.(2)
انسان فطرتاً با کلیات خوبیها و بدیها آشناست. البته در تشخیص مصادیقِ هرکدام، گاه دچار اشتباه میشود. به همین منظور به راهنمایانی نیاز دارد تا او را در تشخیص درست مصادیق خوبیها و بدیها یاری دهند؛ فلسفه بعثت انبیای الهی همین بوده است. یکی از موارد اشتباه انسان، تشخیص درست هدفی است که برای تحقق آن هدف، کارهایی را انجام میدهد. بر این اساس گاه نفسِ کار، خوب است و فطرت انسان آن را مثبت تلقی میکند، اما کننده کار در انجام آن، هدف نادرستی دارد. به تعبیر فنیتر، این کار دارای حسن فعلی است اما دارای حسن فاعلی نیست.
به همین دلیل گاه یک کار خوبی که از دو فاعل سر میزند دارای یک پاداش برابر نیست، بلکه بسته به نوع نیت و هدفی که آن دو فاعل دارند درجه امتیاز دو كار نیز متفاوت خواهد بود. مثلاً احسان به والدین یا یاری رساندن به فقیر و نیازمند، هرکدام افعالی نیک و پسندیده است؛ اما وقتی افراد مختلفی آن را انجام میدهند پاداش هرکدام بر اساس نیات آنها متفاوت خواهد بود؛ یعنی برای ارزشیابی و
1. وَإِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَقُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَأَقِیمُوا الصله وَآتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُون (بقره، 83).
2. ما كانَ لِأَهْلِ الْمَدِینَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الأَعْرابِ أَنْ یَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّهِ وَلا یَرْغَبُوا بِأَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِهِ ذلِكَ بِأَنَّهُمْ لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَلا نَصَبٌ وَلا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَلا یَطَؤنَ مَوْطِئاً یَغِیظُ الْكُفّارَ وَلا یَنالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَیْلاً إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ إِنَّ اللّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِین (توبه، 120).
امتیازدهی به کنندگان کار، علاوه بر درجات حسن و خوبی خودِ فعل، حسن و خوبی نیاتِ فاعل نیز تأثیرگذار است.
عموم مردم، با قطعنظر از حضور دین و فرهنگ دینی، به خوبی و بدیِ کارها توجه دارند، اما تشخیص و اهمیت دادن به این نوع امتیازها و تفاوتهای ناشی از نیتها و انگیزهها، از ریزهکاریهای دین و مکتب انبیا(علیهم السلام) است. در فرهنگ اسلام توجه به نیات افراد در انجام کارها، بسیار مهم و از اساسیترین معیارهای ارزشی است. دو نفر که یک کار خوب و نیک مانند مدرسهسازی را انجام میدهند، شاید در ظاهر تفاوتی در کارشان نباشد: هر دو یک نوع کار پسندیده و نیکو انجام دادهاند، اما یکی از آنها این کار را با نیت معروف و مشهور شدن انجام میدهد و به همین دلیل نام خود را بر آن میگذارد؛ اما دیگری همان کار را فقطوفقط برای رضای خدا و بهگونهای مخفیانه و بینام و نشان انجام میدهد؛ یعنی مصداق این آیات شریفه: إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّه،(1) إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی،(2) ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّه.(3)
البته یادآوری این نکته لازم است که انجام دادن کار برای خدا و در جهت رضایت الهی نیز خود دارای مراتب بیشماری است. اینگونه نیست که همه کسانی که کار را با نیت خوب انجام میدهند، امتیاز برابری داشته باشند؛ زیرا به بیان حضرات معصوم(علیهم السلام)، همین کارها و عباداتی که برای خداوند انجام میشود، دستكم دارای سه نوع یا سه مرتبه است: دستهای از عبادات که به قصد رسیدن به نعمتهای بهشت انجام میگیرد؛ دستهای دیگر برای نجات از عذاب دوزخ انجام
1. لَیْسَ عَلَیْكَ هُداهُمْ وَلكِنَّ اللّهَ یَهْدِی مَنْ یَشاءُ وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَما تُنْفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ اللّهِ وَما تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْكُمْ وَأَنْتُمْ لا تُظْلَمُون (بقره، 272).
2. لیل (92)، 20.
3. وَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاةِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد (بقره، 207).
میشود و دسته سوم را بنده خدا تنها برای عشق و علاقهای که به خدای خویش دارد انجام میدهد. غالب کارهای خوبی که ما آنها را دارای حسن فاعلی نیز میدانیم از نوع اول و دوم است؛ یعنی یا برای رسیدن به نعمتهای بهشتی(1) است یا برای فرار از عذاب جهنم.(2) این دو گروه شاید درک درستی از رضوان الهی نداشته و اخلاص برای خدا را درک نمیکنند.
البته کسانی هستند که خود را بهخوبی شناخته و ساختهاند و در جهت رشد عواطف نیز زیاد تلاش كردهاند و عواطف دینی، بهویژه محبت اهلبیت(علیهم السلام) و آرامآرام محبت خدای متعال در دلشان ریشه دوانیده است. این گروه درک میکنند که در کارها و عبادات خویش جز رضای الهی را در نظر نداشتن یعنی چه. آنان، حال کسی را که دلش مالامال از محبت است و جز رضایت محبوب هیچچیز دیگری نمیطلبد، درک میکنند؛ چیزی که در آیات قرآن، روایات، ادعیه و مناجاتهای معصومان(علیهم السلام) و عرفا و نقلهای تاریخی از این افراد و حالات خوش آنها یاد شده است.
شاید یكی از راههای تمرین برای پیشرفت در این مسیر درست و رسیدن به
1. إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَعُیُونٍ * وَفَوَاكِهَ مِمَّا یَشْتَهُونَ * كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِینَ (مرسلات، 41ـ44)؛ وَفَاكِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُونَ * وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُونَ * وَحُورٌ عِینٌ * كَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُونِ * جَزَاءً بِمَا كَانُوا یَعْمَلُونَ * لا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلا تَأْثِیمًا * إِلاّ قِیلاً سَلاماً سَلاما * وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِینِ * فِی سِدْرٍ مَخْضُودٍ * وَطَلْحٍ مَنْضُودٍ * وَظِلٍّ مَمْدُودٍ * وَمَاءٍ مَسْكُوبٍ * وَفَاكِهَةٍ كَثِیرَةٍ * لا مَقْطُوعَةٍ وَلا مَمْنُوعَةٍ * وَفُرُشٍ مَرْفُوعَةٍ (واقعه، 20ـ34)؛ أُولَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِینَ (آل عمران، 136) و... .
2. قرآن کریم عذاب دردناک جهنم را چنین توصیف میکند: ... انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَبٍ * لا ظَلِیلٍ وَلا یُغْنِی مِنَ اللَّهَبِ * إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ * كَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْرٌ (مرسلات، 30ـ33).
این مقام بلند، این باشد كه دستكم در شبانهروز یك كار را تنها برای رضای خدا انجام دهد و در قبال آن هیچ مزدی از او نخواهد؛ مثلاً در شبانهروز دو ركعت نماز فقط برای رضای خدا بخواند. با سعی و تلاش، آرامآرام به جایی برسد که با خود بگوید: «خدایا، اگر مرا به جهنم هم ببری، این دو رکعت را فقط برای خشنودی تو انجام میدهم».
گویی، امام زینالعابدین(علیه السلام) به همین مسئله مهم اشاره میکنند که خداوند متعال ما را در راه صحیح یعنی مسیر احسان و نیکوکاری به راه انداخته تا به منظور کمك به ما برای رسیدن به رضوان الهی، در زمره كاروان محسنین شویم: لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَی رِضْوَانِه. پس هدف اعلا، رضوان الهی است؛ اما برای رسیدن به این هدف اعلا و برتر، قدرت خودمان کافی نیست. برای طی این مسیر صعب و سخت، به فضل و منِّ او نیاز داریم.
در فراز بعدی، حضرت(علیه السلام) به این نکته مهم با تعبیر دیگری توجه داده و میفرمایند: «سپاس خداوندی را که ما را به حمد و ستایشی درخور و سزاوار خود رهنمون شده است تا آن حمد و ستایش ما را قبول کند و بهواسطه همین حمدِ شایسته، از ما راضی باشد». یعنی اگر این هدایت و راهنمایی خداوند نبود، ما حتی در انتخاب حمد برتر نیز موفق نبودیم و حتی اگر موفق به حمد هم میشدیم، آن حمدی نبود که سزاوار خداوند بینیاز باشد؛ درنتیجه خداوند هم حمد ما را قبول نمیکرد و از ما راضی نمیشد: الْحَمْدُ لِلَّه الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ وَسَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَی رِضْوَانِهِ حَمْداً یَتَقَبَّلُهُ مِنَّا وَیَرْضَی بِهِ عَنَّا.
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان؛ ستایش مخصوص پروردگاری است که ماه خود، یعنی ماه مبارک رمضان را یکی از آن طرق هدایت قرار داده است؛ ماه روزه و ماه تسلیم و اطاعت و ماه پاکی و آمرزش گناهان و ماه شبزندهداری. ماهی که قرآن در آن نازل شده است تا هادی بشر بوده، دلایل روشن بین حق و باطل را ارائه کند.
امام سجاد(علیه السلام) در فرازهای پیشین، سپاسگزار خداوندی هستند که ما را به حمد خود هدایت كرد و بزرگترین نعمت خود یعنی دینش را به ما تعلیم داد و در اختیار ما گذاشت؛ در سایه دین، راههایی را كه به رضوان الهی منتهی میشود نیز به ما نشان داد و بالاخره ما را در این راهها قرار داد تا در نتیجه این تفضلات، ما برای رسیدن به رضوان او بکوشیم و او نیز از ما راضی باشد: وَیَرْضَی بِهِ عَنَّا.
در این فراز از دعا، یکی از آن راهها را ماه مبارک رمضان معرفی میکنند و میفرمایند: وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان.
ماه رمضان یكی از راههایی است كه پیمودن آن میتواند ما را به رضوان الهی برساند. حضرت(علیه السلام) آن راه پُر ارزش، یعنی ماه مبارک رمضان را چنین توصیف میفرمایند:
ماه رمضان، ماه خداوند است. البته در فرهنگ اسلامی، همه ماسویالله، مخلوق و منسوب به خداوندند. اما در مواردی، خداوند ویژگی خاصی برای بعضی از این مخلوقها در نظر گرفته است؛ یعنی بهواسطه منسوب بودن برخی مخلوقها به خود، برای آنها شرافت و ارزش خاصی در نظر گرفته است. همهجای زمین از آنِ خداست، ولی تنها مساجد را خانه خدا مینامند. حتی همه مساجد هم جای عبادت خدا و مال خداست ولی از آن همه، تنها یك مسجد را خانه خودش نامیده و آن مسجدالحرام است که به آن بیتاللهالحرام گفته میشود. همچنین همه زمانها منسوب به خداوند است، اما رسول گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) در خطبه معروف آخر ماه شعبان، ماه رمضان را شهرالله نامیدند: قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَة.(1)
پرسش: اگر قرار است تنها برخی از زمانها و مکانها منسوب به خداوند باشند، چرا باید فلان مکان یا فلان زمان، معیّن و مشخص باشد؟ حکمت این نسبت و تشرف چیست؟ این نسبت مهم نباید بهگزاف و بینکته باشد، پس نکتهاش چیست؟
پاسخ: این نسبتها و تشرفها برای آن است تا ما اهمیت آن زمان و مکان را درک کنیم و از رحمت الهی بیشتر فیض ببریم. وقتی مکانی خانه خدا نامیده میشود، توجه بیشتری به آن جلب میشود و مردم بیشتر به آن روی میآورند؛ درنتیجه با حضور بیشتر مردم در آن مکان، فیوضات و رحمت الهی در آن مکان بیشتر شده و مردم به خدا نزدیکتر میشوند و از بركات آنجا بیشتر استفاده میكنند. منسوب بودن آن مکان به خدا به دلیل وجود رحمت الهی در آنجاست.
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج93، باب 46، ص356، «وجوب صوم شهر رمضان و فضله».
ماه خدا بودن ماه مبارک رمضان نیز به همین جهت است؛ چراکه رحمت الهی در آن زمان بیش از دیگر زمانهاست. منسوب بودنش به خداوند باعث اقبال بیشتر و بهرهمندی بیشتر بندگان خدا از فیوضات ربانی است؛ تا جایی که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) در همان خطبه، بندگان خدا را اینگونه به سوی ماه رمضان ترغیب میکنند: دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّه.
بههرحال یكی از نامهای ماه مبارک رمضان «شهرالله» است. خدا این راه را برای رسیدن ما به رحمت و رضوان خود باز كرده و آن را به نام خودش نامیده است تا ما به اهمیتش بیشتر پی ببریم.
امام سجاد(علیه السلام) ویژگی دوم این ماه را رمضان بودن میدانند: «شَهْرُ رَمَضَانَ». وجه تسمیه «رمضان» چیست و به چه مناسبتی به این اسم، نامگذاری شده است؟ دراینباره، در کتابهای لغت و ادبیات و حتی کتب تفسیر و روایات، بحثهای بسیاری شده است. هیچکدام از آن بحثها در باب وجه تسمیه ماه مبارک رمضان، چندان دلنشین نیست.(1) اما ازجمله بحثهایی که پذیرفتنیتر از بقیه است، آن است که خداوند متعال در قرآن كریم، از مجموع دوازده ماه سال، كه تنها ماه رمضان را با نام ذكر کرده و فرموده است: «شَهْرُ رَمَضَان».(2) این امر خود از عنایت ویژه خداوند به این
1. یکی از آن توجیهها در این باب چنین است؛ بعضى گفتهاند: «اصل رمضان از ماده «رمض» به معناى شدت حرارت و سوزش است. وقتى برای اولینبار ماه رمضان به این اسم نامیده شده، هوا در نهایت شدت گرما بوده است. همچنانکه دو ماه ربیعالاول و ربیعالثانی، زمانی که اولبار به این اسم نامگذاری شدند، همزمان با دو ماه از ماههای فصل بهار بوده است. بعدها براثر کثرت استعمال در این نام باقی ماندند. درحالیکه اساساً ماه قمری در طول سال شمسی در حال تغییر و بهمرور زمان همه ماههای قمری بر همه ماههای شمسی قابل تطبیق است». البته این بیانات در باب وجه تسمیه ماهها قابل اعتماد نیست.
2. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنْ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ... (بقره، 185).
ماه حکایت دارد. همچنین از این امر مهم نیز حکایت دارد که نامگذاری ماه مبارک رمضان امری سلیقهای و تابع میل اینوآن نیست؛ بلکه اسمی است كه خدا برای این ماه پسندیده است. به همین جهت امام سجاد(علیه السلام) یکی از صفات این ماه را نام آن میدانند: «شهر رمضان».(1)
سومین صفتی که امام سجاد(علیه السلام) برای ماه مبارک رمضان بیان میدارند، «شَهْرَ الصِّیَام» است. از این تعبیر میتوان این درس را گرفت که شرافت و جایگاه این ماه نزد خداوند بسیار بالاست؛ چراکه همه این ماه را زمان روزه و ضیافت خویش قرار داده است تا به این وسیله، زمینه استفاده از فیوضات، رحمتها و برکات الهی برای بندگان بیشتر فراهم شود تا بندگان خدا ضمن بهره بردن از آن، شاکر و سپاسگزار باشند.
ویژگی دیگر ماه مبارک رمضان، «شَهْرَ الْإِسْلامِ» است. برای شهرالاسلام بودن ماه مبارک رمضان وجوه زیادی بیان شده است. چند مورد از آن وجوه، از بقیه معروفتر است که به آن اشاره میشود:
1. در باب وجه تسمیه ماه مبارک رمضان گفته شده که «رمضان» یکی از نامهای خداوند است. به همین دلیل هنگام استعمال، نباید رمضان را تنها به کار برد، بلکه باید «شهر رمضان» یا «ماه رمضان» گفت. همچنانکه در قرآن کریم نیز چنین آمده و در خطبه رسول خدا و دعای امام سجاد(علیه السلام) نیز تنها نیامده است. ما هم به جهت رعایت ادب و طبق کاربرد قرآنی و روایت نبوی و دعای امام سجاد(علیه السلام) همیشه «شهرالله» یا «ماه رمضان» میگوییم. این نوع رعایت ادب كردن، گو اینکه به جهت یك احتمال هم باشد، ارزشمند است. شاید رعایت ادب احتمالى ارزش بیشتری داشته باشد؛ یعنی شخص، صرفاً بهاحتمالاینکه این مورد از رعایت ادب، طبق دستوری از ناحیه شرع مقدس است، به آن مبادرت کند. البته در هیچکدام از روایاتی که در آن اسماءالله بیان شده، رمضان به عنوان اسمی از اسمای خداوند ذکر نشده است. همچنین هیچکدام از کتابهای لغت نیز رمضان را بهعنوان نام خدا ذکر نکردهاند.
وجه اول: «اسلام» در این عبارت به معنای لغوی، یعنی تسلیم شدن است. شهرالاسلام به معنای ماه تسلیم خدا شدن است. در ماه مبارک رمضان انسان باید برای تسلیم بودن بیشتر در برابر شرع مقدس و دستورهای الهی آمادگی داشته باشد. بنده خدا در این ماه گویی از اول طلوع فجر تا آخر روز دائماً گوش به زنگ فرمان خداست. از همان ابتدای صبح و قبل از طلوع فجر به او دستور امساک داده میشود: كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَكُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْر.(1) در طول روز بسیاری از حلالها بر انسان حرام میشود. باید از آنچه در دیگر ماهها بر وی حلال بوده دوری کند. بنده خدا در این ماه در برابر تمام این دستورهای ایجابی و سلبی و اوامر و نواهی الهی تسلیم است. البته انسان مسلمان و بنده مؤمن همیشه تسلیم امر الهی است؛ اما ظهور و بروز این تسلیم بودن در این ماه، به جهت وجود تکالیف بیشتر، بر دیگر ماهها غلبه دارد.
وجه دوم: روزه ماه مبارک رمضان تنها برای مسلمانان تشریع شده و به مسلمانان اختصاص دارد. به همین جهت ماه مبارک رمضان شَهْرَ الْإِسْلامِ است. خداوند این ماه را با خصوصیات و برکاتی که دارد، به امت اسلام یعنی امت آخرالزمان، اختصاص داده است. هیچ امت دیگری غیر از مسلمانان، ماهی به نام ماه رمضان که در آن ماه باید روزه بگیرند، ندارند. آنها در این ماه، چون مسلمانان چنین تکلیفی ندارند. گرچه ممکن است دیگران نیز روزه واجب و برخی عبادات شبیه عبادات مسلمانان داشته باشند، اما از عبادتی با چنین ویژگی و خصوصیت محروماند.
وجه سوم: در ماه مبارک رمضان، آثار اسلام بیشتر ظهور دارد؛ بهگونهایكه اگر شخص غیرمسلمانی در ماه مبارک رمضان وارد جامعه اسلامی شود، ویژگیهای منحصربهفردی در این جامعه میبیند كه با ویژگی ماههای دیگر متفاوت است؛
1. بقره (2)، 187.
ویژگیهایی چون تعطیلی رستورانها و کلیه مراکز ارایه خدمات خوردنی و نوشیدنی، حالت خضوع و سربهزیر و آرام بودن در غالب مردم، مشغول عبادت بودن آنها، توجه بیشتر به خداوند، ازدحام در مراکز عبادی و مساجد، افت درصد ارتکاب گناه و... . آن شخص غیرمسلمان وقتی درباره این تفاوت آشکار سؤال کند، به وی خواهند گفت که اهالی این جامعه مسلمان هستند و پایبندی آنها به دین اسلام، آنها را اینچنین کرده است. بنابراین میتوان گفت که در این ماه علائم و شعائر اسلام بیش از دیگر ماهها ظهور پیدا میکند.
صفت زیبای دیگری که امام سجاد(علیه السلام) برای ماه مبارک رمضان برشمردند، ظرفیت پاک و پاکیزهسازی آن است: وَشَهْرَ الطَّهُور؛ «طهور» به معنی پاك و پاكیزه یا پاككننده است. خداوند در جایجای قرآن کریم، نعمت باارزش آب را طاهر و طهور نامیده و فرموده است: وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً طَهُورًا؛(1) «از آسمان، آبی برای شما نازل كردیم كه طهور است (شما را پاكیزه و تمیز کرده، آلودگیها را از شما دور میکند)».
ماه مبارک رمضان هم ماه طهور است؛ ماهی است كه آلودگیها را از بین میبرد. غالب مردم، بهطور متعارف، در طول سال، گرفتار آلودگیها و گناهانی میشوند كه ایشان را از خدا دور میکند. ماه رمضان، نسبت به دیگر ماهها این خاصیت را دارد
1. فرقان (25)، 48. آب دارای آثار و بركات زیادى است؛ آب سرچشمه حیات است: وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ (انبیاء، 30)؛ در میان مواد طبیعى هیچچیز مثل آب، آلودگیها را از بین نمىبرد؛ بهترین، راحتترین و مفیدترین وسیله براى شستوشو و زدودن آلودگیها و كثافات، آب است. البته کثرت آب در اطراف ما و در دسترس بودن آن باعث شده است تا ما قدرش را ندانیم. اگر بنا بود آب را بر اساس آثار و منافعش قیمتگذارى كنند، ارزش آن از دیگر مواد بسیار بیشتر مىشد. یكى از خواص آب این است كه «طاهر» و «مطهِّر» است.
كه در عمل، این نوع آلودگیها و گناهان در آن کمتر است. خدای متعال در این ماه حكمتهایی به كار گرفته است که مردم، احكام شرع مقدس را بیشتر رعایت كرده، احترام این ماه را بیش از ماههای دیگر سال نگه دارند. درنتیجه، نهتنها در این ماه کمتر گرفتار گناه میشوند، بلکه بسیاری از آلودگیها و گناهان گذشتهشان نیز پاك میشود. روزه، نماز، تلاوت قرآن، ادعیه، مناجاتها، صدقات، توبه از خطاها و اشتباهات گذشته و دیگر عبادات و اعمال نیکی كه بندگان خدا در این ماه انجام میدهند، سفره گسترده الهی است که باعث ریزش گناهان، و تمیز شدن روح انسان از آلودگیها میشود. ظرفیت این ماه بزرگ الهی چندان بالاست که بسیاری از بندگان خوب خدا در این ماه با توفیق توبه و استغفار، بار خود را بسته، خود را کاملاً طاهر و پاکیزه میکنند؛ بهگونهایکه گویی تازه از مادر متولد شدهاند.
به بیان مبارک امام سجاد(علیه السلام)، صفت زیبای دیگر ماه مبارک رمضان، خالصکنندگی آن است: وَشَهْرَ التَّمْحِیص.
كلمه تمحیص به معنای خالص گردانیدن چیزی از عیب و نقص است؛(1) و به فرایندی که فلزات قیمتی مانند طلا در کوره قرار داده میشود تا براثر درجه حرارت بسیار بالا، از ناخالصیها و عیوبْ پاک و خالص گردد، تمحیص گفته میشود. در قرآن كریم، خداوند داستان مسلمانانی را بیان میکند که در یکی از جنگها همراه پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بوده، ابتدا دچار شکست و سپس با مدد الهی پیروز میشوند. خداوند فلسفه این درگیریها و سختیها را آزمودن آنچه در درون سینههاشان است و سپس خالص و پاک گردیدن قلوبشان میداند: وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ مَا فِی صُدُورِكُمْ وَلِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُور.(2)
1. ابوالقاسم الحسینبنمحمد الراغب الاصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، واژه محص.
2. ثُمَّ أَنْزَلَ عَلَیْكُمْ مِنْ بَعْدِ الْغَمِّ أَمَنَةً نُعاساً یَغْشی طائِفَةً مِنْكُمْ وَطائِفَةٌ قَدْ أَهَمَّتْهُمْ أَنْفُسُهُمْ یَظُنُّونَ بِاللّهِ غَیْرَ الْحَقِّ ظَنَّ الْجاهِلِیَّةِ یَقُولُونَ هَلْ لَنا مِنَ الأَمْرِ مِنْ شَیْءٍ قُلْ إِنَّ الأَمْرَ كُلَّهُ لِلّهِ یُخْفُونَ فِی أَنْفُسِهِمْ ما لا یُبْدُونَ لَكَ یَقُولُونَ لَوْ كانَ لَنا مِنَ الأَمْرِ شَیْءٌ ما قُتِلْنا هاهُنا قُلْ لَوْ كُنْتُمْ فِی بُیُوتِكُمْ لَبَرَزَ الَّذِینَ كُتِبَ عَلَیْهِمُ الْقَتْلُ إِلی مَضاجِعِهِمْ وَلِیَبْتَلِیَ اللّهُ ما فِی صُدُورِكُمْ وَلِیُمَحِّصَ ما فِی قُلُوبِكُمْ وَاللّهُ عَلِیمٌ بِذاتِ الصُّدُور (آل عمران، 154).
خدای متعال درباره بعضی از انسانها، بهویژه مؤمنین، چنین تدبیری را به کار میبرد؛ ازجمله این تدبیرها، فراهم کردن شرایطی برای مؤمنینی است كه در دلشان، آلودگیها، غلوغشها، ناسرهها و بالاخره آثاری از ضعف ایمان، عصیان، فسقوفجور و... وجود دارد. این گروه از مؤمنین در فرایند چنین تدبیرهایی آزموده شده، آرامآرام خالص و پاک میشوند؛ تدبیرهایی چون بیماری، فقر، بلایای طبیعی، حوادث و... .
البته گناه، ایمان انسان مؤمن را از وی نمیگیرد، ولی او را به نوعی آلودگی دچار میکند. در این حالت خداوند او را گرفتار مشکلی میکند؛ مثلاً بیمارش میکند تا براثر توجهی که در دوران بیماری برایش پیدا میشود، نادم، و موفق به توبه شود و گناهش پاک گردد. اگر این تدبیر کارساز نبود و او براثر وساوس شیطانی بازهم موفق به توبه و پشیمانی نشد، خداوند تدبیر دیگری را به کار میبرد؛ مثلاً او را گرفتار فقر میکند تا براثر سختی و مشقت بیشتر، به خود آمده، از گناهش توبه کند. اگر این تدبیر هم مؤثر نبود، او را به مشکلات و گرفتاریهای دیگری گرفتار میکند تا بالاخره بیدار شده، موفق به توبه شود. در آخرین مرحله، اگر مؤمنی درحالیکه توبه نکرده است، از دنیا برود، خداوند جان او را بهسختی میگیرد تا باعث پاکی و رهایی او از گناه شود و بعد از جان کندن، در عالم برزخ مشکلی نداشته باشد.(1) البته اگر کسی از این مرحله هم طرفی نبندد و نجات نیابد کارش بسیار سخت خواهد بود.
1. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج78، باب 1، ص198.
بههرحال، فلسفه گرفتاریها و سختیهایی که خداوند برای مؤمنین تدبیر کرده است، بیداری و توجه بیشتر به خداوند، و درنتیجه تمحیص و پاکسازی آنهاست.
خلق را با تو بد و بدخو كند *** تا تو را ناچار رو آن سو كند
از ویژگیهای ماه مبارک رمضان همین تمحیص و پاککنندگی و خالصکنندگی آن است. سختی و مشقت روزهداری، بهویژه در روزهای طولانی و گرم تابستان و هنگام اشتغال به کار و فعالیت، همچنین انجام اعمال و عبادات، مانند برخی نمازها، ادعیه و مناجاتهای طولانی، همهوهمه برای آن است تا انسان از گرفتاریها و آلودگیها، پاک و خالص شود. از اینجا روشن میشود که مشکلات و رنجهای دنیا برای انسان مؤمن، لطف و مرحمت الهی است؛ گو اینکه ظاهرش بلا و رنج باشد، ولی باطنش نوعی پاک و تصفیه کردن است. به همین دلیل، اولیای الهی بهجای جزعوفزع كردن به استقبال این بلایا میرفتند و خدای را بر این مصیبتها شاکر بودند.
البته انواع تعلقات به دنیا، خود از ناپاکیها و آلودگیهاست. شرایط و موقعیتهای ویژهای چون ماه مبارک رمضان بهترین فرصت و عنایت الهی به بندگان، برای پاک شدن از این آلودگیهاست. اهمیت این مسئله زمانی بیشتر روشن میشود که بدانیم یکی از بینظیرترین عبادات الهی، در این ماه عزیز تشریع شده است. خداوند متعال که روزه ماه مبارک رمضان را تشریع کرده، در بیان اهمیت آن میفرماید: الصَّوْمُ لِی وَأَنَا أَجْزِی بِه.(1) درباره هیچ عبادتی این تعبیر گزارش نشده است. همچنانکه از ماههای سال، تنها ماه مبارک رمضان را ماه خود قرار داده، از عبادات نیز تنها روزه را برای خود قرار داده و نیز خود، جزا و پاداش روزهداران را
1. ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، باب فضلالصیام، ص75.
به عهده گرفته است. البته سرِّ این قضیه بر ما روشن نیست. شاید یکی از اسرارش همین باشد كه بیش از هر چیز انسان را از تعلقاتش جدا میکند؛ آدم را وارسته و پاك میکند؛ سنگها و قیدوبندهای غیرخدایی را از پای آدم باز و مرغ دل را آماده پرواز میکند. در هیچ عبادتی این حالت برای انسان پیدا نمیشود؛ بهویژه اگر آداب روزه بهدرستی رعایت شود، لذتهایی در این حالتِ سبكی، نصیب انسان خواهد گشت كه از هیچ عبادتی به دست نمیآید؛ به همین جهت ماه مبارک رمضان دارای ویژگی تمحیص و پالایش انسان از آلودگیهاست.
ویژگی دیگری که امام زینالعابدین(علیه السلام) برای ماه مبارک رمضان بیان فرمودند، «شَهْرَ الْقِیَام» بودن آن است. منظور از قیام در این ماه، سحرخیزی، شبزندهداری و تهجد است. وجه تسمیه به این نامْ آن است که تهجد و سحرخیزی غالباً همراه نماز خواندن است و نماز هم غالباً بهصورت قیام و برخاستن از جا و ایستادن انجام میشود. همچنین مقصود از توصیههای بسیاری که در باب قرائت قرآن گزارش شده، قرائت قرآن در حال نماز است. در آیات شریفه قرآن به قرائت آن در حال نماز سفارش شده است: وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا.(1) در تفسیر این آیه آمده است که مقصود از «قُرْآنَ الْفَجْر»، نماز صبح است.(2) همچنین در آیات شریفه سوره مزمل، آیه شریفه فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن(3) بارها تکرار شده است. اما نکته
1. اسراء (17)، 78.
2. علامه طباطبایی(رحمه الله) در تفسیر این بخش از آیه شریفه 78 سوره مبارکه اسراء معتقدند، همه روایات بر این اتفاق دارند که مقصود از قُرْآنَ الْفَجْرِ، نماز صبح است؛ چون نماز صبح مشتمل بر قرائت قرآن است (سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج13، ذیل آیه 78 سوره مبارکه اسراء؛ به نقل از: جلالالدین عبدالرحمانبنابیبکر السیوطی، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ج4، ص196).
3. مزمل (73)، 20.
قابل توجه آنکه قرآن کریم زمینه این قرائت را قیام لیل و شبزندهداری دانسته است؛ چون قبل از توصیه به قرائت و ترتیل قرآن، به نماز شب توصیه کرده است: یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلا؛(1) یعنی شب، هنگامِ بیداری و وقتِ قیام است. بایستید و شب را به عبادت، زنده نگه دارید. از اولین سورههایی كه بر پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نازل شد، سوره مزّمل است. خداوند در این سوره به ایشان دستور میدهد که اكثر شب را بیدار بوده: قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلا(2) و به عبادت و قرائت قرآن مشغول
1. یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلا * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلا * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا (همان، 1ـ4).
2. خداوند از بندگانش چنین انتظارهایى دارد. حال، آیا بندگانش چنیناند، یا تمام اشتغالات ذهنی بنده، بیدار بودن پاسی از شب برای دیدن فیلم، سىدى و ماهواره است؟ آیا چنین شخصی میتواند نماز صبحش را در وقت آن بخواند؟ خداوند انتظار دارد که بندگانش از این فرصتهای استثنایی و کمیاب بهترین بهره را برده، از این طریق مشمول مراحم و الطاف او شوند؛ لذا به پیامبر بزرگوارش توصیه میکند تا کمتر از نیمی از شب را بخوابد و بیشتر احیا داشته باشد: یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلا * نِصْفَهُ أَوْ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ... (مزمل، 1ـ4)؛ نماز و قرائت قرآن در دل شب داشته باشد: وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا (همان، 4). البته پیامبر(صلى الله علیه وآله) و برخی از یاران خاص و مؤمنش به این توصیه عمل میکردند و خداوند متعال نیز خود، به این امر آگاه بوده و فرموده است: إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَكَ (همان، 20). روشن است که این کار از همه مردم ساخته نیست و همه توان انجام چنین کاری را ندارند؛ اما از آنها این انتظار و توقع هست که هر اندازه میتوانند در دل شب از فیض تهجد، نماز و قرائت قرآن محروم نشوند: إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَكَ وَاللّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْكُمْ فَاقْرَؤا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَآخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَاقْرَؤا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصله وَآتُوا الزَّكاةَ وَأَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً وَما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً وَاسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیم (همان، 20).
باشد: وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا.(1) مسلمانان صدر اسلام و اصحاب رسول گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) چنان شوروشوقی نسبت به آیات قرآن از خود نشان میدادند که پس از نزول آیات جدید، بیدرنگ در حفظ، نگهداری، فهم و درک آن کوشیده، سعی میکردند که در نمازهایشان آن را قرائت کنند. این خصال نیک و تبعیت از سنت نبوی در شبزندهداری و قرائت مستمر قرآن باعث میشد تا آنها محبوب خداوند شده، خداوند نیز به ایشان عنایت ویژهای داشته باشد.
1. یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً * نِصْفَهُ أَوْ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلاً (همان، 1ـ4).
وَالْحَمْدُ لِلَّه الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ، هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان؛ ستایش مخصوص پروردگاری است که ماه خود، یعنی ماه مبارک رمضان را یکی از آن طرق هدایت قرار داده است؛ ماه روزه و ماه تسلیم و اطاعت و ماه پاکی و آمرزش گناهان و ماه شبزندهداری؛ ماهی که قرآن در آن نازل شده است تا هادی بشر بوده، دلایل روشن بین حق و باطل را ارائه کند.
امام سجاد(علیه السلام) در ادامه دعا، ماه مبارک رمضان را یکی از طرق نجات انسان میدانند که او را به رضوان الهی میرساند؛ و سپس برخی از صفات و ویژگیهای این ماه عزیز را برشمردهاند. به بیان حضرت(علیه السلام) ازجمله ویژگیهای ماه مبارک رمضان و شاید مهمترین ویژگی این ماه، حادثه عظیم نزول قرآن کریم در آن است. حضرت برای بیان ویژگی فوق، این آیه شریفه سوره بقره را قرائت میکنند: الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَان.(1)
در آیات شریفه قرآن تصریح شده كه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان نازل شده است. به همین دلیل، این ماه، ماه بهار قرآن است و در كنار پرداختن به نماز و روزه
1. بقره (2)، 185.
و دیگر عبادات، تلاوت قرآن هم یكی از عبادتهای مهمی است كه باید در این ماه به آن اهتمام داشت.
پرسش: نزول قرآن در ماه مبارک رمضان به چه معناست؟
جواب: در توضیح معنا و تفسیر این آیه، بیانات مختلفی از مفسران گزارش شده است:
غالب مفسران اهل سنت معتقدند که منظور، آغاز نزول قرآن در این ماه است. البته این یک بیان و نظر عرفی و غیر فنی است؛ چراکه وقتی کاری در زمانی خاص شروع شود، عرفاً گفته میشود این کار در آن زمان انجام گرفت. این دیدگاه با وضع تاریخی نزول قرآن مناسبت ندارد. ما معتقدیم كه پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) در روز بیستوهفتم ماه رجب مبعوث شدند و اولین آیات سوره علق نیز همان زمان بر ایشان نازل شد؛
بعضی دیگر معتقدند، در آغاز بعثت تنها چند آیه از سوره علق نازل شد؛ سپس مدتی هیچ آیهای نازل نشد؛ آنگاه در ماه مبارک رمضان آیات قرآن بهتدریج و مستمراً نازل شد.
روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) در باب نزول قرآن به این نکته مهم اشاره دارد که قرآن دارای دو نوع یا دو مرتبه نزول بوده است: در مرتبه نخست، نزول از لوح محفوظ یا عندالله تا بیتالمعمور(1) و در مرتبه دوم از بیتالمعمور به قلب مقدس پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) بوده است.(2) نزول قرآن در ماه مبارک رمضان یا لیلةالقدر، همان نزول اول است؛ آنگاه، تدریجاً و در طول 23 سال بر پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) نازل شد.
1. بعضى از روایات در توضیح بیتالمعمور چنین آمده است: در آسمانها خانهاى محاذى مكه یا كعبه است كه فرشتگان دور آن طواف مىكنند؛ درست مانند طواف حجاج به دور خانه كعبه در روى زمین است. بیتالمعمور بین مقام لوح محفوظ و این عالمى كه ما انسانها در آن زندگى مىكنیم، واسطه است.
2. عَلِیُّ بن إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ وَمُحَمَّدِ بن الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بن سُلَیْمَانَ عَنْ دَاوُدَ عَنْ حَفْصِ بن غِیَاثٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: «سَأَلْتُهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآن» وَإِنَّمَا أُنْزِلَ فِی عِشْرِینَ سَنَةً بَیْنَ أَوَّلِهِ وَآخِرِهِ؟ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّه(علیه السلام): نَزَلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی الْبَیْتِالْمَعْمُورِ ثُمَّ نَزَلَ فِی طُولِ عِشْرِینَ سَنَة» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص628 و روایات دیگر در: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج94، ص11؛ محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج10، ص316 و دیگر کتب روایی).
مقصود از نزول قرآن، نزول و پایین آمدن حسی و مادی نیست. برای فهمیدن معنای نزول، مقداری به تجرید و تلطیف نیاز است. علاوه بر قرآن، بسیاری از امور دیگر نیز وجود دارند که خداوند در قرآن آنها را نیز نازلشده از طرف خود معرفی میکند. اساساً هرآنچه در این عالم هستی وجود دارد، صورت و نمونهای از حقایقی است که خزاین آن نزد خداوند است و او بنا به حکمت و مصلحتش، قدری از آن خزانه بیانتهایش را بر ما نازل كرده است: وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم.(1) البته برخی موارد، مانند آهن، را در قرآن بهصورت ویژه نام برده است: وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِید.(2) بنابراین نزول قرآن نیز مانند نزول دیگر امور، نباید نزولی حسی و ظاهری و از مکان بالا به پایین باشد؛ همچنان که خزاین الهی نیز مانند انبارهای مادی و حسی ما نیست، بلکه مقصود چیز دیگری است.
شاید مقصود این باشد که موجودات عالم ماده، در شرایط خاصی وجود پیدا میکنند. حضور و وجود این موجودات در عوالم دیگر بهگونهای دیگر است؛ چراکه آن عالم از سنخی دیگر و بسیار متفاوت و وسیعتر از عالم دنیاست. طبیعی است که موجودات آن عالم نیز با موجودات این عالم متفاوتاند. این تفاوت آنقدر زیاد
1. حجر (15)، 21.
2. حدید (57)، 25.
است که خداوند برای نشان دادن این تفاوت زیاد، آن عالم را به خزینهای برای این عالم و موجودات آن معرفی کرده است؛ مانند کاسه کوچک آب در برابر اقیانوسی بزرگ و بیانتها.
شبیه این تعابیر در قرآن بسیار است. در مورد اسمای الهی نیز چنین است. میفرماید: الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى.(1) تعبیر «استوی» در این آیه، مانند کاربرد این ماده در سوره زخرف نیست. در آنجا میفرماید: لِتَسْتَوُوا عَلَى ظُهُورِه؛(2) که مقصود استیلا و سوار شدن ظاهری و مادی است؛ یعنی تا بر مرکبها و کشتیها سوار شوید و از آن بهره ببرید. اما درباره خداوند این معنا صادق نیست. سوار شدن و نشستن و استیلای مادی و ظاهری بر عرشْ مقصود نیست و مقصود از عرش هم، تختگاه مادی و ظاهری چون تختگاه پادشاهان نیست؛ بلکه مقصود، حقیقتی بالاتر و والاتر از این است؛ اما وقتی بخواهند آن حقایق را طوری که برای ما قابل فهم باشد بیان کنند، ناچار باید از این تعابیر و الفاظ استفاده شود. کُنه حقایق عالم برین را نمیتوان با این الفاظ و عبارات بیان کرد.
بنابراین نزول قرآن و هر نزول دیگری، به معنای پایین آوردن از یک مرتبه بالاتر مادی حسی نیست، بلکه به معنای فرو کاستن آن حقیقت از مرتبه اعلا و رفیع و رساندن آن به مرتبهای فروتر و اسفل است. ما از حقیقت نزول و عوالم بالا بیشازاین نمیفهمیم؛ و جهل بشر مانع بزرگی برای درک حقایق عالم است.
1. طه (20)، 5.
2. وَالَّذِی خَلَقَ الأزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنَ الْفُلْكِ وَالأنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ *(زخرف، 12ـ13).
تعبیر دیگری که در قرآن آمده و در روایات نیز مکرر به آن اشاره شده است، تعبیر «لوح محفوظ» است: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ * فِی لَوْحٍ مَحْفُوظ.(1) مقصود از لوح محفوظ برای ما روشن نیست. یقیناً مقصود هرچه باشد لوح مادی و کتاب و دفتر حسی و مادی نیست؛ چراکه به بیان آیات قرآن و بیانات اهلبیت(علیهم السلام) نهتنها قرآن، بلکه همه موجودات عالم هستی از آغاز تا انجام، در آن لوح محفوظ ثبت هستند. ما، با محدودیت مادی و نقص و جهلی که داریم، توقع نداریم که حقیقت آن را درک کنیم: هرچه از قدرت عقلمان کمک بگیریم و مفاهیم را تجرید کنیم، باز هم به کنه آن پی نمیبریم. البته هرچه انسان تعالی یابد و از این مادیت، نقص و جهلْ فاصله بگیرد، به همان میزان خداوند فیض درک حقایق عالم را به وی عطا خواهد کرد. قرآن کریم درک این امور را مخصوص افرادی میداند که از جهل و نقصها پاکاند: فِی كِتَابٍ مَكْنُونٍ * لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُون؛(2) قرآن، كتابی پوشیده و امری سرّی و مسطور است. چنین امر بااهمیتی را تنها گروهی كه «مطهر» و «معصوم» هستند، میتوانند مسّ و لمس كنند و با آن تماس برقرارکنند.(3)
1. بروج (85)، 21ـ22.
2. واقعه (56)، 78ـ79.
3. حقیقت «مَسّ» و «لمس» نیز بر ما پوشیده است؛ همچنین نوع ارتباط با کتاب مکنون نیز روشن نیست. آیا مسّ، همان درک و فهم کتاب خداست یا امر دیگری است؟ مثلاً درباره نزول جبرئیل امین(علیه السلام) بر قلب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) یا نزول قرآن بر قلب نازنین ایشان توسط فرشته وحی نیز، مطلب به همین سیاق پیچیده و درکش مشکل است؛ میفرماید: وَإِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعَالَمِینَ * نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ * عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنَ الْمُنْذِرِینَ * بِلِسَانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ (شعراء، 192ـ195). اینکه نزول ملک به چه معناست؟ مقصود از «قلب پیامبر» چیست؟ تنزیل و جای دادن قرآن در قلب ایشان، حال چه مستقیم یا بهواسطه فرشته، به چه معناست؟ قرارگرفتن قرآن در کتاب مکنون یعنی چه؟ همچنین گاه، آیات قرآن بهصورت نوشتههایی رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُو صُحُفًا مُطَهَّرَةً * فِیهَا كُتُبٌ قَیِّمَةٌ (بینة، 2ـ3) توسط جبرئیل و مشایعت هزاران فرشته دیگر بر حضرت(صلى الله علیه وآله) عرضه میشد، تمام این امور از مسائل پیچیده و مرموز و درک حقیقت این امورِ پر از اسرار نیز صعب و مشکل و علمش نزد اهل آن است. البته برخی با کمک گرفتن از خود قرآن و بیانات اهلبیت(علیهم السلام) مسائلی را مطرح کردهاند؛ اما حقیقت امر بر همه، جز عدهای قلیل که مفسران و شارحان حقیقی قرآن هستند، یعنی اهلبیت عصمت و طهارت(علیهم السلام) پوشیدهاست. الله اعلم.
اجمالاً باید بفهمیم كه خدای متعال دارای عُلوّ است و هرآنچه به آن وجود مقدس و متعال نزدیکتر باشد، دارای این مقام و منزلت خواهد بود. البته این مقام و مرتبه به معنای بالا بودن برتری جسمانی نیست، بلکه این عُلوّ و برتری به لحاظ مرتبه وجودی است. خداوند در قرآن به آن مرتبه بلند معنوی و وجودی چنین اشاره کرده است: وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَكِیم؛(1) قرآن، نزد ما مرتبه بسیار بلندی دارد. بنابراین، نزول و تنزیل، به معنای کاستن از این مرتبه وجودی، برای ممكن شدن درک و فهم آن برای انسان در عالم مادی و پستتر است.
مرحوم علامه طباطبایی در تفسیر «امالكتاب»(2) میفرمایند:
قرآن کریم در موطن اصلیاش مافوق تعقل است و قدر و منزلتی رفیعتر از آن دارد که عقول بشر توان درک آن را داشته باشند؛ چون عقل بشر در تفکرش تنها میتواند چیزهایی را بفهمد که در آغاز، از قبیل مفاهیم و الفاظ بوده و از مقدماتی تصدیقی ترکیب شده است که
1. زخرف (43)، 4.
2. علامه طباطبایی(رحمه الله) در کتاب گرانسنگ المیزان در مباحث مربوط به سورههای آل عمران، آیه هفتم (هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ...) و رعد، آیه 39 (یَمْحُوا اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَاب) و زخرف، آیه چهارم (وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَكِیم) و اواخر سوره جاثیه، مباحث مبسوطی در تفسیر «امالکتاب» ارائه کردهاند.
هریک مترتب بر دیگری است؛ مانند: سور، آیات، جملات و کلمات قرآن. اما آنچه ماورای مفاهیم و الفاظ بوده، درخور تجزی به اجزا و فصول نیست، عقل راهی به درک آن ندارد. قرآن در آن مقام عالی، بهصورت بسیط و یکپارچه بوده، سپس در عالم سفلی به صورت تفصیل، جزءجزء، سورهسوره، آیهآیه، جملهجمله و کلمهکلمه، آنهم در قالب زبان عربی، نازل شده است؛ بنابراین، قرآن نزد خداوند و در لوح محفوظ دارای مقام رفیعی است که عقول به آن دسترسی ندارند؛ به همین دلیل ما آن را نازل، و درخور درک عقول کردیم تا مردم آن را بفهمند.(1)
این خطوطی که ما روی كاغذ بهعنوان آیات قرآن مینویسیم و اصواتی كه ما با قرائت قرآن آن را تولید کرده یا معانی و مفاهیمی که از این متن به ذهن میآوریم، آن چیزی نیست که نزد خداوندْ محفوظ است، بلکه همه اینها انعکاسی از آن حقیقت نورانی و پررمزورازی است که بر قلب نازنین رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نازل شده است؛ گویی ما از آنچه خداوند بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل كرده، عكسی میگیریم؛ صوتی از آن، مشابه صوتی كه پیامبر(صلى الله علیه وآله) تلاوت میکند، یاد میگیریم؛ آن را در ذهن خود تصور میکنیم؛ آن را به زبان آورده، میخوانیم. به بیان مرحوم علامه طباطبایی، آنچه در دست ماست و عقل ما قدرت درک آن را دارد، عیناً همان قرآن در لوح محفوظ و امالکتاب نیست، بلکه مَثَلی از آن مُمثّل است؛ عقل ما قدرت درک مُمثّل را ندارد، بلکه از همه حقیقت آن مُمثّل، مَثَلی را درک کرده است، اما این مَثَل، مَثَل
1. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج18، ذیل آیه چهارم سوره زخرف (وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَكِیم).
همان مُمثّل است؛ چراکه آیات قرآن اشاره به همین قرآن میفرماید: بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِیدٌ * فِی لَوْحٍ مَحْفُوظ(1) و إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِیمٌ * فِی كِتَابٍ مَكْنُون؛(2) اما چون عقل بشر توان درک مُمثّل را ندارد، برای او مَثَلی آورده شد تا بفهمد!(3)
البته خواندن ما یا خطی كه بهعنوان قرآن روی كاغذ مینویسیم، خود دارای ارزش، نورانیت و قداست است؛ چراکه انعكاسدهنده آن نورانیت و قداست حقیقی است. البته با همان قلم و کاغذی که خودبهخود هیچ قداست و نورانیتی ندارد، نوشته میشود؛ اما به دلیل نوع ارتباطش با نورانیت حقیقی قرآن، منور و مقدس است. علامت این قداست آن است كه ما حق نداریم بیطهارت به آن دست بزنیم؛ چراکه هرکدام از این الفاظ و اصوات نشان از حقایق و بواطنی دارد که همان حقیقت قرآن است. نورانیتی درونی لازم است تا انسانْ آن باطن و حقیقت قرآن را درک کند؛ صفای باطن و نورانیتی مانند نورانیت مرحوم کربلاییکاظم لازم است.(4)
1. بروج (85)، 21ـ22.
2. واقعه (56)، 77ـ78.
3. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج18، ذیل آیه چهار سوره زخرف (وَإِنَّهُ فِی أُمِّ الْكِتَابِ لَدَیْنَا لَعَلِیٌّ حَكِیم).
4. كربلایىكاظم که اکنون در قبرستان نو در شهر قم مدفون است، پیرمردی كشاورز و روستایی، با لباس و پوششی ساده بود. او به مکتب نرفته، سواد و معلوماتی نداشت؛ حتی نمیتوانست اسم خودش را بنویسد. اما پس از سالها زندگی در عالم بیسوادی، ناگهان و به صورتی کاملاً معجزهآسا، تمام قرآن بر وی الهام شد. او فرزند یک کشاور بود. از علما در پای منبر میشنید که دادن خمس و زکات اموال واجب است. سراغ پدرش (یا بهنقلی اربابش) میرود و از او میخواهد که حتماً خمس و زکات مالش را بدهد؛ اما او امتناع میکند. کربلاییکاظم تصمیم میگیرد زندگی خود را از پدرش جدا کند. قطعهزمینی از پدرش تقاضا میکند، و پدرش موافقت میکند. او زمین را میگیرد و از پدر جدا میشود. خمس زمین را میدهد و با دسترنج خود کشت و زرع میکند و امورش را میگذراند. روزی در کنار مزرعهاش مشغول کار یا استراحت بود که دید چند شخص محترم و بزرگوار نزدیکش آمده، از او آدرس امامزاده آن روستا را میگیرند. او نشانی را میدهد. آنها تقاضا میکنند تا خود کربلایی نیز با آنها برود. کربلایی با ایشان رفت تا به امامزاده رسیدند. کربلاییکاظم آن روز امامزاده را بهطرزی باشکوه و نورانی میبیند. آن آقایان از او میخواهند تا آیات قرآن دور دیوار امامزاده را بخواند. کربلایی میگوید: من سواد ندارم و خواندن نمیدانم. آنها اصرار میکنند. کربلاییکاظم براثر اصرار زیادشان نگاهی به کتیبهها میکند و متوجه میشود تمام آن آیات را، گویی که در قلبش حک شده باشد، همه را بلد است. حالت غشوهای به وی دست میدهد و بیهوش میشود. چند ساعت به همین صورت بیهوش افتاده بود تا اهالی، وی را در کنار امامزاده یافتند. او پس از بیداری، دیگر آن اشخاص محترم و بزرگوار را ندید؛ ولی متوجه شد که حافظ کل قرآن شده است؛ بهگونهایکه هر آیهاى از قرآن را با تمام نکتهها، خصوصیات، خواص درمانی و مسائل دیگر مربوط به آنها مىداند. کمکم او معروف و شناخته شد. به محضر علما برده شد و امتحاناتی از ایشان گرفتند تا به صداقت او و ادعای عجیب و اعجاز قرآنی یقین پیدا کنند. حتی شهید نواب صفوی(رحمه الله) ایشان را تا مصر و نزد علمای آن سامان نیز برده است. مرحوم شیخمرتضى حائرى(رحمه الله) كه ما هم افتخار شاگردى و دستبوسى ایشان را داشتیم، فرموده بودند: «من كتاب جواهر الکلام را جلوى كربلایىكاظم گذاشتم؛ در این کتاب در چاپهای قدیم، آیات قرآن، روایات، بیانات فقها و کلام مؤلف به یک سبک نوشته شده بودند و هیچ تفاوت ظاهری نداشتند. به ایشان گفتم: در این صفحات چیزى از قرآن مىبینى؟ ناگهان دیدم او روی چند کلمه دست گذاشت و گفت: اینها آیات قرآن است. به او گفتم: از كجا مىفهمى؟ چه فرقى بین این نوشتههاست؟ کربلاییکاظم گفت: آیات قرآن منور است؛ من از نورش مىفهمم این آیه قرآن است»؛ یعنی این كاغذ و این نوشته با حقیقت قرآن ارتباط پیدا میکند و کربلاییکاظم آن را میبیند. چگونه؟ نمیدانیم. دیگران این نورانیت را نمیبینند. چرا؟ باز هم نمیدانیم. کافی است چشم دل باز شود. لیاقتی پیدا شود، تا بسیاری از نادیدنیها نیز دیده شود: أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لا تَعْمَى الأبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ (حج، 46).
خداوند براثر لیاقتی که او پیدا کرده بود چنان عنایتی کرد که آن نورانیت باطن قرآن را درک میکرد. او حتی دو حرفی که شبیه هم، در کنار هم و برروی یک تکه کاغذ نوشته شده بود، ولی یکی از حروف به نیت حرف قرآنی نوشته شده بود، همان
حرف را میشناخت و در آن نورانیت قرآن را میدید.(1) این حرف بهظاهر از سنخ همان حرف است، با همان جوهر و بر روی یک ورق و توسط یک نویسنده نوشته شده است، اما فقط نیت نویسنده هنگام نوشتن متفاوت بوده است. روح انسان نویسنده واسطه شد تا این نوشته با حقیقت قرآن ارتباط پیدا کند و از انوار آن منور گردد.(2) درحقیقت خداوند به انسان چنان قدرتی داده است كه با اراده خویش میتواند یك صفحه كاغذ را مظهر نور الهی كند. بهراستی این انسان با چنین قدرت معجزهآسایی نمیتواند خودش را تغییر بدهد؟
1. حضرت آیتالله خزعلى (حفظهالله تعالی) فرمودند: «شخصی روى یک كاغذ دو تا حرف «واو» نوشت؛ یك «واو» را بهقصد عادى و «واو» دیگر را بهقصد حرف قرآنی نوشت. وقتی این کاغذ را به کربلاییکاظم نشان دادند، گفت: این واو (یعنی همان واو که به قصد حرف قرآنی نوشته شده بود) از حروف قرآنی است؛ چون نور دارد»؛ یعنی همان قصد و نیت نویسنده یک حرف را نورانی کرده و شعاعى از آن نور اصلى كه عندالله است، به این حرف تابیده است؛ یعنى روح آن انسان نویسنده یا چاپکننده و... واسطه است در این كه حروف و الفاظ از حقیقت نورانی قرآن نوری کسب کرده، منور گردد. انسانهای بالیاقتی چون کربلاییکاظم آن را درک میکنند و مییابند؛ ما سرّش را نمیدانیم!
2. نقل میکنند: «شخصى در همدان به نام آقاسیدیوسف که حافظ قرآن بود برای اولینبار خدمت مرحوم ملاعلی همدانی رسید. مرحوم آخوند به ایشان فرمودند: آسیدیوسف، اگر كسى قرآن را آتش بزند چطور میشود؟ آقاسیدیوسف عرض كرد: آقا خدا نكند! كسى جسارت مىكند قرآن را آتش بزند؟ مرحوم آخوند فرمودند: قرآن مگر غیر از همین خطوط نوشتهشده روی کاغذ مانند دیگر کتابهاست؟ اگر این نوشتههای روی کاغذ که بهقصد قرآن نوشته شده است، احترام دارد و نباید سوزانده شود، پس قلبى كه قرآن بر آن نوشته شده، محترم نیست؟ تو فكر مىكنى خدا آن را آتش بزند؟ آیا ارزش و احترام قلبى که حافظ قرآن شد، كمتر از كاغذ است؟ بهخصوص اگر علاوه بر حک شدن حروف و الفاظ، اثراتش هم بر قلب حك شود، معنا و حقیقتش هم در آنجا ظهور كند و نور قرآن هم بر آن بتابد». بههرحال مرحوم آخوند به آقای سیدیوسف همدانی، بشارت داده بود كه خدا تو را نمىسوزاند؛ براى اینكه به تو توفیق داده است كه حافظ قرآن باشى.
پرسش: نزول قرآن بر قلب پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) چگونه بوده است؟
پاسخ: حقیقت این امر نیز بر ما پوشیده است؛ اما شاید بتوان حدس زد كه روح پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) وجودی ذومراتب است. روح حضرت، حقیقت نورانی شدیدی دارد كه شاید جز اهلبیت(علیهم السلام) که «مُطَهَّرُون» هستند و قدرت درک «لَوْح مَحْفُوظ و كِتاب مَكْنُون» را دارند، كسی را یارای درک و تحمل آن نور نیست. شاید تنها انوار مقدسی چون امیرالمؤمنین و فاطمه زهرا(علیه السلام) حقیقت آن نور را دیده و درك كرده باشند. امثال ما، حتی اگر آن وجود نازنین را میدیدیم، او را چون دیگران میدیدیم و حقیقت وجود ایشان را درك نمیکردیم. مرتبهای از وجود نورانی پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) آن حقیقت نورانی قرآن را مییابد و آن را درک میکند. حقیقت قرآن در این مرتبه الفاظ متكثرهای که ما میبینیم، نیست، بلکه نور بسیطی است: قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّه.(1) البته بهگونهای است که قلب انسان والامقامی چون وجود نازنین پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) آن را دریافته، تحمل میکند.
البته حقیقت آن نور برای ما مکشوف نیست، ولی اینقدر برای ما روشن است که از سنخ نورهای طبیعی نیست، بلکه وجودی متعالی است، شبیه انوار قدسیه الهی: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِیهَا مِصْبَاحٌ.(2) این حقیقت نورانی، ذومراتب است؛ مرتبهای از نورانیت قرآن مقام عنداللهی دارد و مرتبه دیگر در قالب الفاظ، عبارات، اصوات و مفاهیم تنزل یافته است؛ یعنی همان حقیقت بسیط، با تنزل به عالم دنیا و عالم پایینتر متکثر میشود. شبیه نورهای شدید و ضعیف در طبیعت
1. مائده (5)، 15.
2. نور (24)، 35.
که همه توان دیدن نورهای ضعیف را دارند ولی نورهای قوی و شدید، مانند نور خورشید، را باید با عینکهای خاص نگاه کرد وگرنه به چشم انسان آسیب میرسد.
البته آنچه برقلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل میشود، گو اینکه خود، مرتبه نازلهای از آن حقیقت نورانی است، بازهم همان چیزی نیست که ما درك میکنیم. مدرَک ما، دیدنیها و شنیدنیهای ما تنها عكسی، نقلی و اشارهای از آن حقیقت نازله بر قلب نازنین ایشان است. البته هرچه لیاقت و آمادگی در انسان بیشتر و قلبش برای دریافت نورانیت قرآن آمادهتر باشد، به همان نسبت به نور قرآن منور شده، قداست پیدا میکند، تا جایی که اگر قلبش حافظ قرآن شد دیگر خداوند آن قلب را نخواهد سوزاند.
بنابراین، معنای الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ این است كه یكبار، تمام قرآن در شب قدر ماه مبارک رمضان بهصورت حقیقتی نورانی و بسیط بر قلب مقدس رسول خدا(صلى الله علیه وآله) تابیده شد و آن وجود نازنین، آن را تحمل کرد. سپس وقتی آن نور الهی بر الفاظ تابید، همین قرآنی شد كه ما میبینیم و میشنویم. مقصود از نزول هم، تنزل از یک رتبه برتر و عالیتر، یعنی مقام عنداللهی، به مرتبهای نازلتر، یعنی قلب نازنین پیامبر(صلى الله علیه وآله) و سپس ابلاغ آن توسط ایشان، آنهم در قالب الفاظ و اصوات برای مردم است.
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ، هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ؛ ستایش مخصوص پروردگاری است که ماه خود، یعنی ماه مبارک رمضان را یکی از آن طرق هدایت قرار داده است؛ ماه روزه و ماه تسلیم و اطاعت و ماه پاکی و آمرزش گناهان و ماه شبزندهداری؛ ماهی که قرآن در آن نازل شده است تا هادی بشر بوده، دلایل روشن، بین حق و باطل را ارائه کند.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در این دعا، ماه مبارک رمضان را یکی از طرقی میدانند که انسان را به سرمنزل سعادت و خوشبختی، یعنی رضوان الهی، میرساند. آنگاه در مقام توصیف این ماه شریف، به این آیه شریفه تمسک فرمودند: الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَان.
شاید بزرگترین فضیلت ماه مبارک رمضان حادثه مهم نزول قرآن در آن باشد، و اهمیت آن، زمانی روشنتر میشود که بدانیم قرآن در شب قدر نازل شد که آن نیز در این ماه مبارک واقع شده است: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَكَة.(1) اهمیت شب قدر و ماه
1. برخی بهغلط تصور کردهاند که وقتى پیامبر(صلى الله علیه وآله) نور قرآن را دریافت مىكند، الفاظ، كلمات و خطوطش از خودش است و از خدا نیست. این تصور نادرست است؛ خداوند آیات قرآن را بهطرز خاصی نازل كرده است: فِی صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ * مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ * بِأَیْدِی سفره * كِرَامٍ بَرَرَةٍ (عبس، 13ـ16). خود خداوند متعال آیات قرآن را در صحیفههاى نورانى نوشته و با همان الفاظ و عبارات نازل كرده است. رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، پس از دریافت، آن را به همان صورت که دریافت کرده بود، بیکموکاست، بر مردم ابلاغ میکرده است؛ بنابراین، آنچه ما میبینیم، میشنویم و مىخوانیم، عیناً كلام خداست.
مبارک رمضان به دلیل نزول قرآن در آن، نشاندهنده عظمت حقیقت نورانی قرآن است. عظمت قرآن چندان بااهمیت است که حتی ظرف نزول آن نیز، اهمیت و شرافت پیدا کرده است. چهبسا سایر فضایل ماه مبارک رمضان و شب قدر هم به برکت فضیلت نزول قرآن باشد؛ چراکه ما معتقدیم قرآن بزرگترین هدیه الهی برای انسان است. عظمت قرآن با هیچچیز دیگر قابل قیاس نیست. در اهمیت مقام و جایگاه قرآن همین بس که وجود نازنینی چون حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مقام توصیف قرآن تعبیراتی دارند که نشان میدهد حقایق قرآن را نمیتوان درست بیان كرد و مقام قرآن در حد و اندازه فهم و درک ما نیست: ... إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَبَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَا تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَلَا تَنْقَضِی غَرَائِبُه...؛(1)«همانا قرآن دارای ظاهری زیبا و باطنی ژرف و ناپیداست. مطالب شگفتآورش تمامناشدنی و اسرار نهفتهاش پایانناپذیر است».
شاید به همین دلیل هنگام نزول قرآن، برخی افراد، آیات قرآن را به سخره میگرفتند. وقتی آیاتی در باب برخی امور بهظاهر ساده مانند پشه (إِنَّ اللَّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلا مَا بَعُوضَةً فَمَا فَوْقَهَا)(2) یا مگس (إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْه)(3) نازل شد، آنها میخندیدند و به هم نگاه میکردند و میگفتند: چگونه این کتاب با طرح اینگونه مسائل ساده و پیشپاافتاده، میتواند باعث ازدیاد ایمان انسان
1. نهج البلاغه، ص61، خطبه 18.
2. بقره (2)، 26.
3. حج (22)، 73.
شود: أَیُّكُمْ زَادَتْهُ هَذِهِ إِیمَانًا،(1) درحالیکه در مقابل، کسانی حتی از غیرمسلمانان و اهل کتاب بودند که با شنیدن آیات نورانی قرآن قلبشان از خضوع در مقابل آن میلرزید، اشک از چشمانشان جاری میشد و بیدرنگ به آن ایمان میآوردند:
وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِین؛(2) و چون آیاتی را که به رسول فرستاده شده، استماع کنند، اشک از دیدگانشان جاری میشود؛ زیرا حقانیت آن را شناخته، گویند: بارخدایا! به رسول تو محمد و کتاب آسمانیاش (قرآن) ایمان آوردیم؛ نام ما را در زمره گواهان صادق بنویس.
1. توبه (9)، 124.
2. ... لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَالَّذِینَ أَشْرَكُوا وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لا یَسْتَكْبِرُونَ * وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (مائده، 82ـ83). چند سال پیش از این، به امریكای جنوبى سفری داشتیم. در شهر ریودوژانیروی برزیل دانشگاهی وجود داشت که مربوط به کلیسا بود و در كنار دانشگاه برای دانشگاهیان کلیسایی ساخته بودند. یک شب دعوت شدیم تا براى كشیشها، اسقفها و زنان راهبه صحبت كنیم. در آن جلسه، در صف جلو اسقفها و كشیشهای خیلى پیر و جاافتاده، با محاسنهاى بسیار سفید نشسته بودند. عدهای از اعضای جلسه خانمهاى راهبه بودند؛ راهبههایى که بعضاً، واقعاً ناشناخته هستند. در همان سفر به دیدن اسقفى رفته بودیم که در همسایگی او كلیسا و دیرى بود. در آن دیر خانمهاى راهبهاى زندگى مىكنند كه از اول جوانى تا به حال از آنجا بیرون نیامدهاند و غیر از انجیل با هیچچیز دیگرى ارتباط ندارند. آنها یا در حال عبادت و دعا، یا در حال خواندن انجیل و شرح آن هستند. آنها هیچ ارتباطى با محیط خارج ندارند. بههرحال، قرار شد ما برای اسقفها و کشیشهای حاضر، قدری درباره دعا از دیدگاه اسلام صحبت كنیم. من به مناسبت، بیاناتى از دعاى عرفه یادم آمد، آنجا خواندم. مشاهده کردم اشک از چشمان كشیشها و پیرمردهاى صف جلو سرازیر شد. همچنین، در کشور آرژانتین، کشیشی هر روز، برنامههای ما را رصد مىکرد تا هرجا سخنرانى داریم او نیز شرکت کند.
این گروه با اینکه مؤمن و مسلمان نبودند، ولی چون مغرور نبودند، زمینه مناسبی برای پذیرش حق در وجودشان بوده است. همین لیاقتی که در آنها بود باعث شد تا خداوند متعال آنها را رها نکرده، هدایتشان کند.
قرآن عظمتی دارد که انسان معصومی چون حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) چنین آن را معرفی میکند که حقیقتش بس ژرف و ناپیداست؛ نورانیتی که حروف، کلمات و عبارات را آنچنان نورانی میکند و قلوب غیرمسلمان را اینگونه میلرزاند؛ نورانیتی که وقتی به حرف، کلمه و عبارتی تابید، آن را منور و مقدس میکند و نمیتوان بیوضو بر آن دست کشید.
اگر دل انسان نورانی نشود و مؤمن و متقی نباشد، هرچند علامه دهر باشد، حتی متخصص در علوم الهی و دینی باشد، بازهم ره به جایی نخواهد برد. نتیجه کوری باطن و انحراف از مسیر الهی، غرور و تکبر علمی کاذبی است که حتی روشنترین مسائل و ارکان اعتقادی را نیز زیر سؤال خواهد برد.
جای بسی تأسف است که عدهای از بهظاهر مسلمانان و مدعیان روشنفکری، امروزه در برابر چنین کتاب باعظمت آسمانی قد علم کردهاند! آنها با تکیه بر جهالتشان معتقدند قرآنْ حجیت و اعتباری ندارد؛ معتقدند قرآن و محتوای آن مربوط به دوران زندگی عشیرهای بیش از هزار سال پیش است؛ به درد امروز نمیخورد؛ تاریخ مصرفش گذشته است!
آنها براثر کجفهمی درباره وجود نازنین شخصیتی چون رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیز معتقدند او نیز مانند مرتاضها، چلهای گرفته و در آخر در غاری در نزدیکی شهر مکه حالت خلسه و بیخودی برایش پیش آمده بود. و درآنحال، گویا كسی به او میگوید: إقْرَء؛ بخوان. یا حتی کلامی را نشنیده، فقط همان حالت برایش پیش آمده
بوده و کلام «اقرء» را از پیش خود گفته است! ازآنپس مسائلی را مطرح کرده که بیشتر به زندگی عشیرهای و قبیلهای پدران و اجدادش مربوط بوده است؛ مسائلی چون: چندهمسری که در آن دوران در زندگی عشیرهای حجاز معمول بوده است. بنابراین به گروندگان خود توصیه کرده است که میتوانید تا چهار زن نیز داشته باشید؛(1) یا چون مردم آن زمان و مکان، خشونتطلب بودند، برای اینكه به آنها بفهماند که کار زشت و فحشا انجام ندهید، دستور داد که به خلافکاران تازیانه بزنید.(2) این احکام را او از پیش خود و پس از آن حالت خلسه بیان میکرد. هیچکدام از این احکام ازطرف خدا نبوده است! بلکه بنا به اقتضای زمان و مکانی که پیامبر(صلى الله علیه وآله) در آن میزیست، بیان میشد. به همین دلیل این دستورها و احکام موجود، با شرایط امروز جامعه بشری مناسب نبوده و تاریخ مصرف آن گذشته است!
این عده از روشنفکران کوردل، درباره وجود خداوند و براهین اثبات وجود او نیز معتقدند هیچ دلیل و برهانی بر وجود خدا نداریم و تمام دلایل و ادله اثبات خدا مخدوش است. گذشته از این، گیریم كه خدایی باشد و سخنی گفته باشد، هیچ دلیلی بر صداقت و درستی آن نداریم! برای اینكه حُسن راست گفتن، اعتباری است و اعتبارات برهانی نیست! ما هیچ برهانی نداریم برای اینكه خدا دروغ نمیگوید. ممكن است همه آنچه به خداوند نسبت میدهند و همه گفتههای خدا دروغ باشد! اعاذنا الله من شرورهم.(3)
1. فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلاثَ وَرُبَاعَ... (نساء، 3).
2. الزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَلْیَشْهَدْ عَذَابَهُمَا طَائِفَةٌ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ (نور، 2).
3. متأسفانه این بیانات سخیف را آقاى ایدئولوگ اسلامشناس (؟!) در كلاس درس، در دانشكده الهیاتِ دانشگاه تهرانِ جمهورى اسلامى ایران گفته است. عجیبتر آنکه دولتمردان ما (رئیسجمهور وقتِ كشور جمهورى اسلامى) در مجلس شوراى اسلامى مىگویند: ما به وجود چنین افرادى افتخار مىكنیم!
نتیجه سقوط و تنزل انسان همین سخنان سخیف و هتاکانه به مقدسترین مبانی و اصولِ ارزشهای اعتقادی است.(1) این گروه به مرتبهای سقوط کردهاند که گرفتار گمراهی به دست خداوند شده و مهر بر قلبشان خورده است.(2) به بیان قرآن آنها حتی از حیوانات هم پستتر و گمراهترند.(3)
این بیانات، در مقایسه با بیان حکیمانه امیرالمؤمنین(علیه السلام)، نشان جهالت و نادانی گوینده آن است. کمال بیایمانی و بیخردی است که معیار سنجش و ارزشیابی آیات قرآن و محتوای بلند و ملکوتی آن را فهم عقل نارسای بشری بدانیم؛ آن هم بشری نه مانند رسول خدا و علی مرتضی(علیه السلام)، بلکه عدهای کوردل که براثر بیلیاقتی، خداوند نور ایمان را از قلوبشان گرفته است: وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور؛(4) «و کسی را که خداوند برای وی نورانیت و بینشی قرار نداده است، هیچ نورانیت و بینشی برای وی نخواهد بود».
اگر اثبات حقانیت و اعتبار قرآن تابع تجربههای یك مشت کافر کوردل باشد، دیگر چه اعتباری برای ما خواهد داشت؟ چنین قرآنی چگونه میتواند معیار حق و
1. ثُمَّ كَانَ عَاقِبَةَ الَّذِینَ أَسَاءُوا السُّوءَى أَنْ كَذَّبُوا بِآیَاتِ اللَّهِ... (روم، 10).
2. بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْوَاءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِینَ (روم، 29)؛ همچنین در آیه بیستوسوم سوره جاثیه میفرماید: أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَأَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللّهِ أَفَلا تَذَكَّرُون. وضع و حال آنها طوری است که خداوند مُهر پایان، یعنی عدم امکان هدایت و نجات، بر قلبشان زده است: خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (بقره، 7).
3. وَلَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَالإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لا یَفْقَهُونَ بِها وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لا یُبْصِرُونَ بِها وَلَهُمْ آذانٌ لا یَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولئِكَ هُمُ الْغافِلُون (اعراف، 179).
4. نور (24)، 40.
باطل و صحیح و سقیم باشد؟ اینچنین دیدگاهی، نتیجه کوری باطن است که براثر کجفهمیها، انحرافات و معاصی، آن را کسب کردهاند. آری، کار به جایی میرسد که انسان مسلمانی که سالها عبادت کرده و ادعای اسلامشناسی نیز داشته است، مصداق بارز این آیه شریفه شود که: سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُون * خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیم.(1)
این یک قانون و سنت تخلفناپذیر خداوند است. وقتی انسان خود را تا آن درجه از لیاقت برساند که قلبش آماده دریافت انوار قرآن شود، خداوند به وی عطا میکند؛ چه کربلاییکاظم باشد، چه هر شخص دیگری ازطرف دیگر، وقتی انسان خود را تا این مرتبه از ذلت و گمراهی تنزل دهد، خداوند نیز او را گمراهتر کرده، تمام نورانیت درون و بینش صحیح را از او میگیرد. گو اینکه او تا سن پیری عابد و زاهد یا عالم و دانشمند باشد، ولی وقتی مهار عقل و دل خود را به دست هواوهوس داد، باید منتظر چنین سقوط و کوردلیای باشد: وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا؛(2) «بخوان بر این قوم حکایت آنکس را که ما آیات و نشانههای خود را به او عطا کردیم اما از آن آیات به عصیان سرپیچید...».
بلعم باعورا چنان در درجات عرفان، خودشناسی و خودسازی پیش رفته بود که دارای مقام علم به اسم اعظم خداوند و مستجابالدعوه شده بود. به گفته قرآن،
1. إِنَّ الَّذِینَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (بقره، 6ـ7)؛ و در سوره مبارکه یس درباره آنها میفرماید: وَجَعَلْنَا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْنَاهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُونَ * وَسَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤْمِنُونَ (یس، 9ـ10).
2. وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْنَاهُ آیَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطَانُ فَكَانَ مِنَ الْغَاوِینَ * وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الأرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ یَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِینَ كَذَّبُوا بِآیَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ یَتَفَكَّرُونَ (اعراف، 175ـ176).
خداوند آیات و نشانههایی از خود را به او نمایانده بود، ولی دنیاگرایی و متابعت از هواهای نفسانی او را زمینگیر کرد؛ درنتیجه خود را به مقام سگ تنزل داد.
خداوند با هیچكس عقد اخوت نبسته است و خویش و قومی ندارد: لَیْسَ بَیْنَ اللَّهِ وَبَیْنَ أَحَدٍ قَرَابَة.(1) باید مراقب بود تا همان اعتقادات اولیهمان را که پدرها و مادرها به ما دادهاند، حفظ کنیم. بر کیفیت و کمیت آن بیفزاییم. کردار و رفتار ما باید طوری باشد که خداوند بر معارف و نورانیت ما بیفزاید.
مرحوم علامه طباطبایی(رحمه الله)، با بعضی از شاگردانشان، شبهای پنجشنبه و جمعه جلسات هفتگی داشتند. دور اتاق خانه طلبهها كتاب و قرآن چیده شده بود. ایشان وقتی میخواستند بنشینند، مراقب بودند كه پشت سرشان قرآن نباشد؛ حتی اگر كتابی روایی، مثل بحار الانوار، روی زمین بود، آن را برمیداشتند، گاهی میبوسیدند و کنار میگذاشتند. بزرگان ما به كاغذ قرآن، جلد قرآن و حتی به رحل و قابی که بهنوعی منسوب به قرآن بوده است، بیاحترامی نمیکردند. این نوع سلوک نشانه تقواست. خداوند هم به همین تقوا توجه دارد. خداوند درباره قربانی میفرماید: لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلا دِمَاؤُهَا.(2) هدف از قربانی كردن این نیست كه خون یا گوشتش به خدا برسد، بلکه آنچه برای خداوند مهم است، نیت و تقوای درونی است: وَلَكِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَى مِنْكُم؛ مهم آن انقیاد و حفظ حریم الهی و پروای خدای را داشتن است. نشانه آن تقوای درونی، حفظ حریم خداوند و احترام قایل شدن برای دین خدا، قوانین و احکام دینی و كتاب خداست. نفْس بوسیدن و بر بالای سر گذاشتن، برای خداوند نفع و ارزشی ندارد. اگر این رفتار نشان از تقوای الهی بود، برای خداوند
1. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی ، اصول كافی، ج2، باب الطاعة والتقوی، ص74.
2. حج (22)، 37.
ارزشمند است؛ مثلاً توجه کردن و گوش دادن به آیات قرآن هنگام تلاوت آن، توسط خودمان یا دیگران، خودْ نوعی احترام و نشان از تقواست: وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا.(1) این نشان اعتقاد به اعجاز قرآن است؛ اعتقاد به اینکه حتی یک آیه و یک حرف از قرآن، به دلیل نورانیتی که دارد، معجزه میکند: وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَى؛(2) «اگر کتابی به اعجاز بیان، کوهها را به حرکت وادارد و زمین را از هم بشکافد و یا انسان مرده را زنده کند، همین قرآن باعظمت است».
کم نبودند افراد بالیاقتی که با کمک گرفتن از یك یا دو آیه قرآن به مقاماتی دست یافتند که چهبسا طیالارض داشتند. چهبسا مریض لاعلاج را شفا میدادند؛ چهبسا مشكلات بزرگ را حل میکردند. تقوا به این است که ما قدر چنین کتاب باعظمتی را بدانیم و از آن بهره معنوی ببریم. اما آنچه مآیه تأسف است این است كه بسیاری از ما با اینکه به این امور آگاهی داریم، اما همت عمل كردن نداریم. بعضی از دستورهای قرآنی هستند که ما در مدت عمرمان حتی یك یا دو بار موفق به عمل بدانها نشدهایم؛ مانند مضامین آیات سوره مبارکه مزمل درباره تهجد و شبزندهداری(3) یا سوره مبارکه مریم که برخی هنگام شنیدن آیاتی از آن، گریهکنان
1. اعراف (7)، 204.
2. وَلَوْ أَنَّ قُرْآناً سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتی بَلْ لِلّهِ الأَمْرُ جَمِیعاً أَ فَلَمْ یَیْأَسِ الَّذِینَ آمَنُوا أَنْ لَوْ یَشاءُ اللّهُ لَهَدَی النّاسَ جَمِیعاً وَلا یَزالُ الَّذِینَ كَفَرُوا تُصِیبُهُمْ بِما صَنَعُوا قارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِیباً مِنْ دارِهِمْ حَتّی یَأْتِیَ وَعْدُ اللّهِ إِنَّ اللّهَ لا یُخْلِفُ الْمِیعاد (رعد، 31).
3. یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلا * نِصْفَهُ أَوْ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلاً * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا (مزمل، 1ـ4)؛ إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَكَ وَاللّهُ یُقَدِّرُ اللَّیْلَ وَالنَّهارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتابَ عَلَیْكُمْ فَاقْرَؤا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَیَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضی وَآخَرُونَ یَضْرِبُونَ فِی الأَرْضِ یَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ وَآخَرُونَ یُقاتِلُونَ فِی سَبِیلِ اللّهِ فَاقْرَؤا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِیمُوا الصله وَآتُوا الزَّكاةَ وَأَقْرِضُوا اللّهَ قَرْضاً حَسَناً وَما تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَیْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیْراً وَأَعْظَمَ أَجْراً وَاسْتَغْفِرُوا اللّهَ إِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیم (مزمل، 20).
به سجده میافتادند و خشوعشان در مقابل خداوند و کلام الهی مضاعف میشد.(1) بهراستی چقدر به این مضامین بلند قرآنی عمل میشود؟
بنابراین بهره بردن از قرآن، از بوسیدن جلد و اوراق قرآن و سکوت هنگام تلاوت آن شروع میشود تا ایستادگی در مقابل حرفهای سبک و بیمایه که دون شأن قرآن است. گو اینکه آنها شاید دیگر اهل نجات نباشند، اما برای نجات دیگران از شر این منحرفان، احیاگری لازم است. همچنین خودمان نیز باید به آنچه معتقدیم، پایبند و ملتزم باشیم و به دانستههای خویش عمل کنیم.
1. أُولَئِكَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ وَمِنْ ذُرِّیَّةِ إِبْرَاهِیمَ وَإِسْرَائِیلَ وَمِمَّنْ هَدَیْنَا وَاجْتَبَیْنَا إِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُ الرَّحْمَنِ خَرُّوا سُجَّدًا وَبُكِیًّا (مریم، 58)؛ وقُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلأذْقَانِ سُجَّدًا * وَیَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولا * وَیَخِرُّونَ لِلأذْقَانِ یَبْكُونَ وَیَزِیدُهُمْ خُشُوعًا (اسراء، 107ـ109).
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ، هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان؛ ستایش مخصوص پروردگاری است که ماه خود، یعنی ماه مبارک رمضان را یکی از طرق هدایت قرار داده است؛ ماه روزه و ماه تسلیم و اطاعت و ماه پاکی و آمرزش گناهان و ماه شبزندهداری؛ ماهی که قرآن در آن نازل شده است تا هادی بشر بوده، دلایل روشن، بین حق و باطل را ارائه کند.
امام سجاد(علیه السلام) میفرمایند: ماه مبارک رمضان ماهی است که قرآن در آن نازل شده است: شَهْرُ رَمَضَانَ،... الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَان.
سؤال: ما میدانیم هرچه در این عالم هست، ازطرف خداوند نازل شده است؛ حتی مواردی نیز در قرآن با نام، ذکر شده است.(1) خداوند متعال در قرآن در مواردی تصریح کرده است که خزاین همه مخلوقاتِ عالم ماده و دنیا نزد ماست و ما به هر اندازه که صلاح بدانیم آن را نازل میکنیم.(2) قرآن و چیزهای دیگری را که در این
1. لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَیِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِیزَانَ لِیَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ وَأَنْزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَلِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ وَرُسُلَهُ بِالْغَیْبِ إِنَّ اللَّهَ قَوِیٌّ عَزِیزٌ (حدید، 25).
2. وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم (حجر، 21)؛ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِی الأرْضِ وَإِنَّا عَلَى ذَهَابٍ بِهِ لَقَادِرُون (مؤمنون، 18).
عالم هست، او نازل كرده است، حتی افكاری كه هركسی ممکن است درست یا غلط، داشته باشد. بالاخره آن نیز موجودی است و هر موجود ازطرف خداست و او آن را نازل کرده است. پس صرف اینکه چیزی منسوب به خداوند بوده و ازطرف او نازل شده باشد، دلیل بر صحت و حقانیت آن چیز نیست. اگر قرآن به همین دلیل درست، معصوم و مصون از هر نوع خطایی باشد، پس هر امر دیگری نیز باید چنین باشد، درحالیکه چنین نیست.
پاسخ: این حرف درستی است که هرچه در این عالم هست، از عالم بالاست و ازطرف خدا نازل شده است؛ اما نزول همه آنها و موجودیتشان در این عالم یکسان نیست: بعضی از امور مستقیماً ازطرف خداوند نازل شده و میشود. خداوند هنگام نازل کردن این امور از آنها صیانت میکند تا لطمه و صدمهای متوجه آنها نشود. اما امور دیگری هم وجود دارد که اصل موجودیتش ازطرف خداست، ولی در مرحله بعد، در گردونه اسباب و مسببات واقع میشود. در این مرحله بین خود اسباب، تزاحمها و تصرفاتی واقع شده است که این خود باعث خدشهدار شدن اصالت و معصومیت اولیهاش میشود. نزول وحی به انبیای الهی(علیهم السلام) از نوع اول بوده است؛ بهخصوص نزول قرآن كریم بهگونهای بود كه از هرگونه تصرف اسباب، وسایط، معارضین یا شیاطین مصونیت داشت. خود قرآن به این امر مهم چنین اشاره دارد:
عَالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلَى غَیْبِهِ أَحَدًا * إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُكُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدا * لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسَالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحَاطَ بِمَا لَدَیْهِمْ وَأَحْصَى كُلَّ شَیْءٍ عَدَدا؛(1) او دانای غیب عالم است، پس هیچکس را بر علم غیب خود آگاه نمیکند، مگر آنکس که از رسولان برگزیدهاش باشد، خداوند از پیش رو و از پشت سرش او را
1. جن (72)، 26ـ28.
محافظت میکند تا معلوم شود که آن رسولان، پیغامهای پروردگار خود را کاملاً به خلق رسانیدهاند و البته خداوند به آنچه از اسرار، نزد رسولان است، احاطه کامل دارد و به شماره همهچیز آگاه است.
به بیان قرآن، وحی الهی از آن مواردی است که خداوند بر محافظت و سلامت آن بسیار مراقب بوده و از هر نوع دستبرد شیطان یا عامل دیگری دور نگه داشته است. به همین دلیل امور غیبی در پیشگاه خداوند بهگونهای است که هیچکس به آن آگاهی ندارد؛ حتی عده معدود و محدودی که خداوند آنان را انتخاب کرده است و بهعنوان امین وحی معروفاند، نیز بهشدت توسط نگهبانان و پاسدارانی ـکه گاه هفتادهزار فرشته بودهاند ـ محافظت و نگهبانی میشوند.(1) اینهمه سختگیری برای اهمیت مسئله وحی بوده است. گویی خداوند برای پیشگیری از این نوع شبهات وارده در ذهن برخی خناسها، اینقدر محکمکاری کرده است.
اینکه خداوند در قرآن فرمود: لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِم، نشان میدهد محافظت و نگهبانی از وحی فقط به رساندن وحی به پیامبر منحصر نبوده است؛ بلکه حتی پس از آن تا رساندن وحی توسط پیامبر به بندگان خدا نیز این حفاظت و حراست ادامه داشته است تا رسالتهای الهی سالم به دست مردم برسند. بنابراین هیچ جن و انس و شیطانی نمیتواند در قلب یا زبان پیامبر(صلى الله علیه وآله)، کمترین نفوذ و تصرفی داشته باشد. همه این مراحل از ابتدا تا انتها در صیانت الهی است. همچنین آیه فوق به احاطه الهی بر همه امور نیز دلالت دارد؛ یعنی نهتنها خود اشتباه نمیکند، بلکه حساب کار همهچیز نیز در دستان اوست و توان سالم رساندن وحی به بندگانش را دارد.
1. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج2، ص622.
علاوه بر این، آیات تحدی قرآن است که ادعای اعجاز میکند و اینکه به همه جن و انس اعلام میکند اگر یک کتاب مثل قرآن یا اگر ده سوره مانند سورههای قرآن یا حتی یک سوره مانند آیات قرآن بیاورید، قرآن از ادعای خود دست برمیدارد.(1) این ادعاها همه نشاندهنده اعجاز این کتاب و مِن عندالله بودن آن است. اگر دخالت انسان یا هر موجود دیگری در هر بخش از قرآن یا در هر مرحله از نزول آن، در کار بود، بهیقین قرآن نمیتوانست چنین تحدی مقتدرانهای داشته باشد.(2)
البته عدم وجود اشتباه در قرآن با ادلهای غیرقرآنی در مباحث تفسیری، علوم قرآنی و کلامی بهتفصیل بیان شده است.
شاید به جهت اهمیت مسئله در حفظ و نگهداری یا شاید ازسر شوق و علاقه پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) بود که هنگام نزول قرآن توسط جبرئیل، حضرت باعجله آیات و کلمات را قرائت میفرمودند. گاه هنوز همه آیات توسط جبرئیل القا نشده بود که حضرت بلافاصله همان بخش را قرائت میفرمودند؛ به همین دلیل خداوند به حضرتش فرمودند: «لزومی در عجله کردن نیست؛(3) ما خودْ قرآن را جمع و نگهداری خواهیم کرد».(4)
ادله بسیاری بر این ادعای قرآن هست؛ و کسی که در جستوجوی حقیقت باشد این ادله برایش کافی است، اما اگر کسی براثر تبعیت از هوای نفس دیده بر حقیقت
1. وَإِنْ كُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنَا عَلَى عَبْدِنَا فَأْتُوا بِسوره مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَدَاءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِینَ (بقره، 23)؛ أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِسوره مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِینَ (یونس، 38)؛ أَمْ یَقُولُونَ افْتَرَاهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِینَ (هود، 13).
2. أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلافًا كَثِیرًا (نساء، 82).
3. فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضیٰ إِلَیْكَ وَحْیُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْما (طه، 114).
4. لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَیْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ (قیامه، 16ـ17).
ببندد، خدای تعالی چنان گرفتارش خواهد کرد که هیچ علم و دانشی برای او مفید نگردد و هیچکدام از این ادله و هزاران دلیل دیگر به کارش نیاید.(1) چنین انسانی نمیتواند بفهمد که دریافت وحی ازطرف رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به چه معناست. برای وی روشن نیست که قلب مقدس پیامبر(صلى الله علیه وآله) حقیقت نورانی وحی را دریافت کرده و الفاظ و خطوط وحی عیناً بر چشمان مبارکش ظاهر شده و گوش ایشان صوت زیبای وحی الهی را دریافت میکرده است؛ یعنی هر بُعدی از وحی، در همان بخش مربوط از وجود نازنین حضرتش قرار میگیرد؛ بهگونهایکه وحی تمام وجود ایشان را فرامیگیرد. وقتی این حقایق بر چنین افرادی روشن نباشد، برایشان سؤال خواهد بود که یک انسانِ درسناخوانده، چگونه از خطوط و الفاظ قرآن سردرمیآورد؟ چگونه در دریافت وحی و ابلاغش اشتباهی صورت نمیگیرد؟ وقتی این مسائل برای وی روشن نشد، دست به تحریف حقایق زده، مدعی میشود که لابد پیامبر نیز مانند دراویش، وقتی براثر چلهگیری به حالت خلسه رفت، چیزهای مبهمی را دریافت میکند؛ سپس آن را به سلیقه خودش میپروراند و در قالب الفاظ و عباراتی بیان میکند و کاتبان وحی مینویسند و این، همان قرآن، یعنی کتاب جاویدان آسمانی میشود! سپس نتیجه میگیرد که اگر اینگونه است، پس چنین قرآنی نمیتواند برای ما حجیت داشته باشد.
اما حقیقت این است که این قرآنی که ما الآن در دست داریم، عیناً با همه ویژگیهایش وحی الهی است که خود خداوند در تمام مراحل نزول و ابلاغ، حافظ و نگهبان آن بوده است: إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنّا لَهُ لَحافِظُون.(2)
1. أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ (جاثیه، 23).
2. حجر (15)، 9.
بههرحال، اصل اهمیت ماه مبارک رمضان به نزول قرآن است؛ به همان معنایی که از مرحوم علامه طباطبایی نقل کردیم که ابتدا در شب قدر بهصورت حقیقتی بسیط بر قلب نورانی پیامبر نازل شده است و سپس در طول رسالت ایشان بهتدریج و با تفصیل و به مناسبتهای گوناگون در قالب الفاظ و عبارات نازل و تدوین شد.
قرآن نعمت بزرگ الهی است که خداوند برای آن احترامی ویژه قایل است. همه ادیان الهی، بهویژه اسلام، به برکت قرآن زنده و پایدار است. اثبات حقانیت پیامبر(صلى الله علیه وآله) و تمام سخنان و پیامهایی که ایشان ازطرف خدا برای بشر آوردهاند، همچنین درستی یا نادرستی ادعاهای ادیان دیگر، بیان راه درست رسیدن به سعادت دنیا و آخرت، تبیین راههای انحرافی برای تمام ابنای بشر و بسیاری امور دیگر مرهون این کتاب شریف آسمانی است. سزاوار نیست با این کتاب مهم و ارزشمند چنین برخورد سخیف و جاهلانهای داشته باشیم.
امام سجاد(علیه السلام) در فراز دیگری از دعا در بیان فضیلت ماه مبارک رمضان میفرمایند:
فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَالْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ، فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاماً، وَحَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ وَالْمَشَارِبَ إِكْرَاماً، وَجَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَیِّناً لَا یُجِیزُ جَلَّ وَعَزَّ أَنْ یُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَلَا یَقْبَلُ أَنْ یُؤَخَّرَ عَنْه؛ خداوند تعالی برتری ماه مبارک رمضان بر دیگر ماهها را با قرار دادن محرمات بسیار و فضایل معروف و مشهور، آشکار ساخت. به همین دلیل، برای احترام و گرامی داشتن مقام این ماه و نشان عظمت آن، بسیاری از اموری را که در دیگر ماهها حلال است، در این ماه حرام کرد: خوردن و آشامیدن را در این ماه ممنوع کرد؛ و وقت آن را بهگونهای دقیق معین فرمود تا کسی مجاز به جلو انداختن آن نباشد و اگر تأخیر انداخت، از او پذیرفته نشود.
خداوند برای آشکار ساختن اهمیت ماه مبارک رمضان بعضی از احکام خود را برای این ماه تشریع فرموده است. اموری که برای ماههای دیگر تشریع نشده، از این قرار است:
اولاً: برای حفظ عظمت این ماه و توجه دادن بندگان به عظمت آن، کارهایی را که در ماههای دیگر حلال است، حرام کرده است: فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاما. در این فقره شاید حضرت(علیه السلام) به تمتعات جنسی اشاره داشته باشند.
ثانیاً: به دلیل حفظ احترام و بزرگداشت مقام این ماه، دهانها را بسته و خوردن و آشامیدن را ممنوع کرده است: وَحَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ وَالْمَشَارِبَ إِكْرَاما؛ درحالیکه در همه سال حلال است و خودشان هم استفاده از نعمتهای الهی را توصیه فرمودهاند.
ثالثاً: اجازه نداده است تا زمان آن تغییر کند: وَجَعَلَ لَهُ وَقْتا بَیِّنا لا یُجِیزُ جَلَّ وَعَزَّ أَنْ یُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَلا یَقْبَلُ أَنْ یُؤخَّرَ عَنْه. هیچكس حق ندارد روزه ماه مبارک رمضان را یک روز مقدم کند و یا به تأخیر بیندازد. زمان این ماه از رؤیت هلال ماه رمضان تا رؤیت هلال ماه شوال است. همچنین نمیتواند زمان این ماه را با دیگر ماههای سال جابهجا کند؛ مثلاً بهجای رمضان، شوال یا شعبان را روزه بگیرد یا بهجای ماه رمضان، همیشه زمستانها، یک ماه را روزه بگیرد.
بنابراین، هیچکس حق ندارد به بهانه گرما و سرما، طولانی و کوتاهی روزها و شبها، مصالح شخصی یا اجتماعی و... در زمان معیّن این ماه تصرف کرده، آن را تغییر دهد. شاید این سختگیری برای آن باشد که در صورت جواز تغییر در زمان ماه مبارک رمضان، مصالح وحدت و یکپارچگی مسلمانان در بزرگداشت این ماه و بهرهمندی جامعه جهانی مسلمانان از برکات حاصل از آن فوت میشود. البته ما از برکات این احکام دقیق و حکیمانه الهی بهکلی غافلیم و عقل انسان از دریافت آن عاجز است. البته گاه براثر پیشرفت علوم، برخی زوایای پنهان از آثار و برکات آن بر
ما روشن میشود. امروزه، براثر پیشرفت علوم بشری، آرامآرام برخی آثار مفید احکام الهی برای انسانها در حال کشف شدن است که در گذشته ناپیدا بوده و مسلمانها تنها از روی تعبد به احکام اسلام پایبند بودهاند. درمجموع، این مطلب اجمالاً بر ما روشن است که روزه در مقایسه با دیگر احکام و دستورهای الهی ویژگی خاصی دارد: روزه باعث پالایش روح انسان از آلودگیها میشود و او را برای دریافت فیوضات ربانی و نعمتهای الهی آماده میکند. به بیان بزرگان اهل معرفت، استعدادی كه انسان برای درك معارف، در سایه روزه پیدا میکند با هیچ عبادتی پیدا نمیکند. خدای متعال این فیض را بر ما ارزانی داشته و آن را بر ما در ماه مبارک رمضان واجب کرده است تا با بهرهگیری صحیح، انشاءالله به برکات حاصل از آن، که معارف بلند الهی است، نایل شویم.
بندگان خوب خدا از این ماه پرفضیلت چندان بهره میبرند که در روزهای آخر ماه برای از دست دادن این فضیلت محزوناند و میگویند: «ای كاش همه ماهها ماه رمضان بود و روزه همه سال بر ما واجب بود».
ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَی لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ وَسَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ، تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ، دَائِمُ الْبَرَكَةِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِه؛ آنگاه یک شب از شبهای این ماه را بر شبهای هزار ماه برتری داده است و آن شب باعظمت را «شب قدر» نام نهاد. فرشتگان و روح در این شب به امر پروردگارشان نازل میشوند. در آن شب تا طلوع فجر، سلام و درود فرشتگان و برکات دائم و ماندگار الهی بر هر بندهای از بندگان که خداوند بر اساس قضا و قدر خود اراده کند، مقرر خواهد شد.
از ویژگیهایی که امام سجاد(علیه السلام) برای ماه مبارک رمضان بیان فرمودند، وجود «لیلةالقدر» در آن است. شبی که بافضیلتتر از هزار ماه است: ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَی لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ وَسَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ. آنگاه برای بیان عظمت آن شب بزرگ، این آیه شریفه را تلاوت میفرمایند: تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ.(1)
مناسب است چند مطلب مهم درباره لیلةالقدر بیان شود:
1. لیلةالقدر به چه معناست؟ شب قدر یعنی چه؟ بعضی از مفسران «قدر» را به معنای شرف، منزلت و عظمت میدانند. در محاورات فارسیزبانان، در مقام بیان
1. قدر (97)، 4.
ارزش و منزلت افراد، این کاربرد معمول است. گروه دیگر از مفسران با استفاده از روایاتی كه در باب ویژگیهای شب قدر نقل شده است، معتقدند، «قدر» مصدر و به معنای تقدیر(1) و به همان معنایی است که در قضا و قدر گفته میشود. نامیدن شب قدر به این نام، شاید به این دلیل است که به استناد روایات بسیاری که از رسول خدا و اهلبیت(علیهم السلام) گزارش شده است، خداوند متعال در این شب تقدیرات بندگانش را برای یک سال تعیین میکند.(2)
2. اینکه شب قدر بهتر از هزار ماه است، یعنی چه؟ به استناد روایاتی از ائمه اطهار(علیهم السلام)، افضل بودن شب قدر از هزار ماه یا بیش از هشتاد سال، به این دلیل است كه عباداتی كه در این شب انجام میگیرد از عبادت هزار ماه افضل است: قرائت قرآن، نماز، مناجات، صدقه، دعا به خود و دیگران و دیگر عباداتی که در این ماه انجام میگیرد مثل آن است كه در هزار ماه یا بیش از هشتاد سال، هر شب انجام شود.
1. قدر، مصدر ثلاثی مجرد «قَدَرَ»، «یَقْدِرُ»، «قَدْرا» و تقدیر، مثل ثلاثی مزید از باب تفعیل «قَدَّرَ»، «یُقَدِّرُ»، «تَقدیرا» است.
2. درباره تقسیم روزی و تعیین همه مقدرات سال در شب قدر روایات بسیاری وجود دارد؛ از باب نمونه تنها به یک مورد اشاره میکنیم: زُرَارَةَ وَمُحَمَّدِ بن مُسْلِمٍ عَنْ حُمْرَانَ أَنَّهُ سَأَلَ أَبَا جَعْفَر(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُبَارَكَة»: قَالَ: «نَعَمْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَهِیَ فِی كُلِّ سَنَةٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ فَلَمْ یُنْزَلِ الْقُرْآنُ إلاَّ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیم» قَال(علیه السلام): یُقَدَّرُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ كُلُّ شَیْءٍ یَكُونُ فِی تِلْكَ السَّنَةِ إِلَى مِثْلِهَا مِنْ قَابِلٍ خَیْرٍ وَشَرٍّ وَطَاعَةٍ وَمَعْصِیَةٍ وَمَوْلُودٍ وَأَجَلٍ أَوْ رِزْقٍ. فَمَا قُدِّرَ فِی تِلْكَ السَّنَةِ وَقُضِیَ فَهُوَ الْمَحْتُومُ وَلِلَّهِ عَزَّ وَجَلَّ فِیهِ الْمَشِیئَةُ. قَالَ: قُلْتُ: «لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر» أَیُّ شَیْءٍ عُنِیَ بِذَلِكَ؟ فَقَال(علیه السلام): الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا مِنَ الصله وَالزَّكَاةِ وَأَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَلَوْ لَا مَا یُضَاعِفُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَی لِلْمُؤْمِنِینَ مَا بَلَغُوا وَلَكِنَّ اللَّهَ یُضَاعِفُ لَهُمُ الْحَسَنَاتِ بِحُبِّنَا» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج4، ص158).
به همین دلیل، وجود این شب در واقع امتیاز و توفیقی است که خداوند متعال به پیغمبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و مسلمانها عنایت فرموده است تا از مزایا و فضایلش بهرهمند شوند. البته عنایات الهی به ایشان و مسلمانان منحصر به شب قدر نیست و خداوند مناسبتهای مکانی و زمانی متعددی در طول سال در نظر گرفته است تا بهواسطه آن، مسلمانان و مؤمنان از فضل و رحمت الهی بهرهمند شوند.
3. شب قدر کدام شب از شبهای سال است؟ همه علمای اسلام تقریباً بهاتفاق معتقدند که شب قدر در ماه مبارک رمضان واقع شده است. آیات قرآن نیز شاهد صحت این قول است. خداوند در سوره مبارکه بقره، نزول قرآن را در ماه رمضان دانسته است(1) و در سوره قدر میفرماید: «ما قرآن را در شب قدر نازل کردیم».(2) اما در اینکه کدام شب از شبهای ماه مبارک رمضان شب قدر است، اقوال مختلفی وجود دارد. علمای شیعه تقریباً بر این قول متّفقاند كه شب قدر یکی از سه شب نوزدهم، بیستویكم و بیستوسوم است. برخی از آنها شب بیستویكم و بیستوسوم و در بعضی روایات هم صریحاً به شب بیستوسوم اهمیت بیشتری داده شده است. شاید بهترین راه جمع بین اقوال و روایات، این نوع روایات باشد که فرمودند: فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَعِشْرِینَ «فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیم»... .(3) مضمون این
1. شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ... (بقره، 185).
2. إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ (قدر، 1).
3. السَّیِّدُ عَلِیُّ بن طَاوُس فِی كِتَابِ عَمَلِ شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُسَمَّی بِالْمِضْمَار، عَنْ كِتَابِ الصِّیَامِ لِعَلِیِّ بن فَضَّالٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بن سِنَان قَالَ: «سَأَلْتُه(علیه السلام) عَنِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ. فَقَال(علیه السلام): مَا عِنْدِی فِیهِ شَیْءٌ وَلَكِنْ إِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قُسِمَ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَكُتِبَ فِیهَا الْآجَالُ وَخَرَجَ مِنْهَا صِكَاكُ الْحَاجِّ وَاطَّلَعَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَی عِبَادِهِ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ إلاَّ شَارِبَ مُسْكِرٍ فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَعِشْرِینَ «فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیم» ثُمَّ یَنْتَهِی ذَلِكَ وَیُفْضَی. قَالَ: قُلْتُ: إِلَی مَنْ؟ قَال(علیه السلام): إِلَی صَاحِبِكُمْ وَلَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ یَعْلَم» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج94، ص22؛ میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج7، ص470). همچنین در جلد چهارم کتاب شریف کافی در باب «تعیین لیلةالقدر» روایات بسیاری گزارش شده است.
روایات آن است که در این شبهای مهم، مقدرات بندگان الهی در بخشهای مختلف نظیر رزقوروزی، حج بیتاللهالحرام، مرگ و حیات و... تعیین میشود؛ به این صورت که ابتدا در شب نوزدهم این مقدرات تعیین میشود. سپس در شب بیستویكم آنچه در شب نوزدهم مقدر شده است، تأكید و قطعیتر میشود و بالاخره شب بیستوسوم، شب امضای نهایی و قضای الهی است. بنابراین هر سه شب جزو شبهای قدر است، اما تقدیرات در این سه شب بهگونهای متفاوت است.
قول ضعیفی نیز از برخی نقل شده که شب قدرْ نیمه شعبان است.
4. شب قدر دارای چه ویژگی و خصوصیتی است که باعث شده خداوند متعال این برتری و فضیلت را برای آن در نظر بگیرد؟
شاید مهمترین ویژگی شب قدر، نزول ملائکه و روح برای انجام مهمترین مأموریتهای الهی است.(1) گو اینکه بعضی مفسران معتقدند «روح»، همان روحالامین و جبرئیل است، اما بر اساس روایات متعددی که در منابع روایی شیعی نقل شده است، ائمه معصوم(علیهم السلام) «روح» را موجودی برتر از ملائکه(2) و بزرگتر از جبرئیل(3)
1. تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ (قدر، 4).
2. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: «سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «وَیَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی؟» قَال(علیه السلام): خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَمِیكَائِیلَ كَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّه(صلى الله علیه وآله) وَهُوَ مَعَ الْائمه(علیهم السلام) وَهُوَ مِنَ الْمَلَكُوت» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص273؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج18، ص265).
3. عَنْ أَبِی بَصِیر قَالَ: «حَجَجْنَا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) فِی السَّنَةِ الَّتِی وُلِدَ فِیهَا ابْنُهُ مُوسَی(علیه السلام) ... قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، الرُّوحُ لَیْسَ هُوَ جَبْرَئِیلَ؟ قَال(علیه السلام): الرُّوحُ هُوَ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَإِنَّ الرُّوحَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَلَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَی: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوح»؟» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص385؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج25، ص42).
دانستهاند. مقصود از نزول ملائکه به همراه روح، ظاهراً همه ملائکه یا بخش اعظم آنهاست.
ملائکه به دستههایی گوناگون تقسیم میشوند، اما در بعضی نقلها همه ملائکه به دو دسته بزرگ تقسیم میشوند: گروهی از آنها که به نام «عالین» و «مهیمنون» معروف هستند. این گروه، موجوداتی عالیرتبه و ممتازند که در وجود حق تعالی مستغرقاند و به هیچچیز دیگر توجهی ندارند. در مسئله سجده بر حضرت آدم(علیه السلام)، این گروه از ملائکه، براثر توجه تام به پروردگار از سجده کردن مستثنا بودهاند. آیه شریفه: أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعَالِین(1) درباره همین گروه
1. ص (38)، 75؛ وقیل إن العالین صنف من الملائكة یقال لهم المهیمون مستغرقون بملاحظة جمال الله تعالی وجلاله لا یعلم أحدهم أن الله تعالی خلق غیره لم یؤمروا بالسجود لآدم علیه السلام أو هم ملائكة السماء كلهم ولم یؤمروا بالسجود وإنما المؤمور ملائكة الأرض فالمعنی أتركت السجود استكباراً أم تركته لكونك ممن لم یؤمر به ولا یخفی ما فیه ((محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج11، ص142).
است؛ یعنی: آیا تو از روی استكبار سجده نكردی یا تو از ملائکه «عالین» بودی كه مأمور به سجده نبودند؟ گاه از این گروه به ملائکه عرش یا ملائکه آسمانها نام میبرند. گروه دیگر ملائکهای هستند که مأمور بودند به آدم سجده كنند. به این دسته ملائکه زمین نیز گفته میشود.(1)
بنابراین شاید مقصود از ملائکهای که شب قدر همراه روح نازل میشوند تنها ملائکه دسته دوم است. اما ملائکه دسته نخست یا عالین از دستهای نیستند كه شب قدر نازل میشوند؛ بلکه نازلشوندگان شب قدر گروهی از فرشتگاناند كه مأموریتهای اجرایی دارند.
5. آیا نزول ملائکه در شب قدر دائم است یا تنها یک بار و آن هم هنگام نزول حقیقت قرآن بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) بوده است؟
بعضی از علمای اهل سنت معتقدند که چون نزول ملائکه برای نازل كردن قرآن بوده است، همه ملائكه با روح، تنها بک بار بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) نازل شدند و دیگر ادامه نداشته است و ندارد؛ و درواقع، افضل بودن عبادات در شب قدر به جهت یادبود آن شب بزرگ الهی است؛ مانند میلاد پیامبر(صلى الله علیه وآله) که فقط یک بار اتفاق افتاد؛ اما تفضل الهی به میمنت آن اتفاق مبارک همچنان ادامه دارد.
اما این دیدگاه نه با ظاهر آیات قرآن مطابقت دارد و نه با روایاتی كه در این زمینه وارد شده است. در قرآن، نزول قرآن در شب قدر، با فعل ماضی بیان شده است: إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر؛ یعنی قرآن را در شب قدر نازل كردیم؛ آن هم یك
1. ص (38)، 75.
بار بود و تمام شد، اما مسئله نزول ملائکه با فعل مضارع، که دلالت بر استمرار دارد، بیان شده است: تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوح؛ یعنی نزول ملائکه در شبی که بیش از هزار ماه فضیلت دارد، همچنان ادامه دارد.
به همین دلیل، اكثریت قریب به اتفاق علمای اهل تسنن و همه علما و محدثین شیعه معتقدند كه شب قدر با ویژگیهایی که دارد، هر سال در ماه مبارک رمضان، تكرار میشود. در هر ماه رمضان شبی هست كه خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ است و ملائكه در آنوقت نازل میشوند.
در اینجا پرسشی مطرح میشود و آن اینکه پس از آنکه قرآن نازل شد و ملائکه مأموریت خویش را در انزال قرآن بر قلب پیامبر(صلى الله علیه وآله) به انجام رساندند، اولاً، استمرار نزول آنها در هر سال برای چیست؟ هزارانهزار ملائکه در شب قدر به چه منظوری نازل میشوند؟ ثانیاً، محل نزول ملائکه کجاست و آنها بر چه كسی نازل میشوند؟
خوب است درباره این مطلب محکمی که از قرآن فهمیده میشود و اکثریت قریب به اتفاق علمای اهل تسنن نیز بر آن متّفقالقولاند، سؤال شود که ملائکه در شب قدر بر چهکسی نازل میشوند و حامل چه پیامی هستند؟
روشن است افراد عادی ادعا ندارند که نزول ملائكه را در شب قدر درک میکنند؛ در حالی که قرآن مدعی است هر سال، در شب قدر این واقعه رخ میدهد. پس ملائکه بر چه کسی نازل میشوند؟ در روایات ما از قول ائمه معصوم(علیهم السلام) نقل شده که آن شخص بزرگواری که ملائکه در شب قدر بر وی فرود میآیند کسی جز امام و حجت خدا(علیه السلام) در هر عصر و زمانی نیست.(1)
1. السَّیِّدُ عَلِیُّ بن طَاوُوس فِی كِتَابِ عَمَلِ شَهْرِ رَمَضَانَ الْمُسَمَّی بِالْمِضْمَار، عَن كِتَابِ الصِّیَامِ لِعَلِیِّ بن فَضَّالٍ بِإِسْنَادِهِ إِلَی عَبْدِ اللَّهِ بن سِنَانٍ قَالَ: «سَأَلْتُه(علیه السلام) عَنِ النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ. فَقَال(علیه السلام): مَا عِنْدِی فِیهِ شَیْءٌ وَلَكِنْ إِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ تِسْعَ عَشْرَةَ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ قُسِمَ فِیهَا الْأَرْزَاقُ وَكُتِبَ فِیهَا الْآجَالُ وَخَرَجَ مِنْهَا صِكَاكُ الْحَاجِّ وَاطَّلَعَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ إِلَی عِبَادِهِ فَیَغْفِرُ لِمَنْ یَشَاءُ إلاَّ شَارِبَ مُسْكِرٍ فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَعِشْرِینَ «فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیم» ثُمَّ یَنْتَهِی ذَلِكَ وَیُفْضَی. قَالَ: قُلْتُ: إِلَی مَنْ؟ قَال(علیه السلام): إِلَی صَاحِبِكُم(علیه السلام) وَلَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ یَعْلَم» (همان، ج94، ص22؛ میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج7، ص470).
اولین کار ملائکه در شب قدر این است که فوجفوج خدمت ایشان شرفیاب شده، عرض سلام میکنند: سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْر. پس از آنکه به این شرف و منزلت رسیدند، از طرف خداوند، مقدرات همان سال، یعنی اموری را که در شب بیستوسوم قطعیت یافته و به امضای قطعی خداوند رسیده است، به ایشان تقدیم میکنند. فرمودهاند: اگر این اتفاق نیفتد امام، عالِم به امور نخواهد بود.(1) اخبار و روایات بسیاری در منابع شیعی دراینباره گزارش شده که در حد استفاضه است.(2) بنابراین اولاً ملائکه بر امام زمان(علیه السلام) نازل میشوند، ثانیاً مقدرات سال را به ایشان تقدیم میکنند.
امام سجاد(علیه السلام) در ادامه دعا در تفسیر این آیه شریفه: سَلامٌ هِیَ حَتَّى مَطْلَعِ الْفَجْرِ نیز به این حقیقت اشاره میکنند و میفرمایند: عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِه؛ «ملائكه در شب قدر بر آن بندهای که خدا خودش میداند که کیست، نازل میشوند».
1. ... قَالَ: «قُلْتُ: إِلَی مَنْ؟ قَال(علیه السلام): إِلَی صَاحِبِكُم(علیه السلام) وَلَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ یَعْلَم» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج94، ص22؛ میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج7، ص470).
2. ر.ک: به کتابهای روایی بهخصوص کافی، بحار الانوار و دیگر منابع، ذیل عنوان «تعیین لیلةالقدر»؛ همچنین کتب تفسیری ذیل آیاتی که درباره لیلةالقدر مباحثی مطرح شده است.
حضرت(علیه السلام) خود، امام چهارم و حجت خداست، اما نمیفرمایند بر من نازل میشوند تا کسانی شُبهه نکنند که پس، بر دیگران بعد از ایشان نازل نمیشوند. ایشان طوری فرمودند که دلالت دارد بر اینکه ملائکه در شب قدر بر هر امامی در هر عصری نازل میشوند؛ یعنی همیشه، در هر سال، كسی هست كه خداوند میخواهد ملائكه در شب قدر بر او نازل شوند، امور و تقدیراتی را كه از مرحله تقدیر گذشته و به مرحله قضا، حتمیت و امضا رسیده و محكم شده است ـ طوری كه دیگر قابل تغییر نیست ـ را به امام عرضه كنند: بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِه.
با توجه به آنچه درباره شب قدر گفته شد، ممکن است این سؤال به ذهن بیاید که تکلیف علم امام(علیه السلام) چه میشود؟
ما معتقدیم امام(علیه السلام)، عالم به مَا كَانَ وَمَا یَكُونُ وَمَا هُوَ كَائِن است؛(1) اما از سویی دیگر به شهادت برخی روایات در هر شب جمعه و یا هر زمان دیگر، بر علم امام(علیه السلام)
1. عَنْ سَیْفٍ التَّمَّارِ قَالَ: «كُنَّا مَعَ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) جَمَاعَةً مِنَ الشِّیعَةِ فِی الْحِجْرِ. فَقَال(علیه السلام): عَلَیْنَا عَیْنٌ فَالْتَفَتْنَا یَمْنَةً وَیَسْرَةً فَلَمْ نَرَ أَحَداً. فَقُلْنَا: لَیْسَ عَلَیْنَا عَیْنٌ. فَقَال(علیه السلام): وَرَبِّ الْكَعْبَةِ وَرَبِّ الْبَنِیَّةِ، ثَلَاثَ مَرَّاتٍ، لَوْ كُنْتُ بَیْنَ مُوسَی وَالْخَضِر لَأَخْبَرْتُهُمَا أَنِّی أَعْلَمُ مِنْهُمَا وَلَأَنْبَأْتُهُمَا بِمَا لَیْسَ فِی أَیْدِیهِمَا لِأَنَّ مُوسَی والْخَضِر(علیهما السلام) أُعْطِیَا عِلْمَ مَا كَانَ وَلَمْ یُعْطَیَا عِلْمَ مَا یَكُونُ وَمَا هُوَ كَائِنٌ حَتَّی تَقُومَ السَّاعَةُ وَقَدْ وَرِثْنَاهُ مِنْ رَسُولِ اللَّه(صلى الله علیه وآله) وِرَاثَة». همچنین از آن امام همام(علیه السلام) نقل شده است که فرمودند: «إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا فِی الْجَنَّةِ وَأَعْلَمُ مَا فِی النَّارِ وَأَعْلَمُ مَا كَانَ وَمَا یَكُونُ...» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص261). در حدیث معروف به «حدیث نورانیت» امیرالمؤمنین(علیه السلام) در پاسخ به سؤالی که حضرت سلمان و اباذر(رحمهما الله) درباره معرفت به مقام شامخ حضرتش داشتند، فرمودند: «...یَا سَلْمَان وَیَا جُنْدَبُ! وَصَارَ مُحَمَّدٌ نَبِیّاً مُرْسَلًا وَصِرْتُ أَنَا صَاحِبَ أَمْرِ النَّبِی(صلى الله علیه وآله) قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِه» وَهُوَ رُوحُ اللَّهِ لَا یُعْطِیهِ وَلَا یُلْقِی هَذَا الرُّوحَ إلاَّ عَلَی مَلَكٍ مُقَرَّبٍ أَوْ نَبِیٍّ مُرْسَلٍ أَوْ وَصِیٍّ مُنْتَجَبٍ فَمَنْ أَعْطَاهُ اللَّهُ هَذَا الرُّوحَ فَقَدْ أَبَانَهُ مِنَ النَّاسِ وَفَوَّضَ إِلَیْهِ الْقُدْرَةَ وَأَحْیَا الْمَوْتَی وَعَلِمَ بِمَا كَانَ وَمَا یَكُونُ وَسَارَ مِنَ الْمَشْرِقِ إِلَی الْمَغْرِبِ وَمِنَ الْمَغْرِبِ إِلَی الْمَشْرِقِ فِی لَحْظَةِ عَیْنٍ وَعَلِمَ مَا فِی الضَّمَائِرِ وَالْقُلُوبِ وَعَلِمَ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ. یَا سَلْمَانُ وَیَا جُنْدَبُ! وَصَارَ مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله) الذِّكْرَ الَّذِی قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: «قَدْ أَنْزَلَ اللَّهُ إِلَیْكُمْ ذِكْرًا * رَسُولا یَتْلُو عَلَیْكُمْ آیَاتِ اللَّه» إِنِّی أُعْطِیتُ عِلْمَ الْمَنَایَا وَالْبَلَایَا وَفَصْلَ الْخِطَابِ وَاسْتُودِعْتُ عِلْمَ الْقُرْآنِ وَمَا هُوَ كَائِنٌ إِلَی یَوْمِ الْقِیَامَة...» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الطهار، ج26، ص5). در منابع روایی و کتب کلامی در باب علم امام(علیه السلام) روایات متعددی نقل شده است؛ حتی نقل شده است که بزرگوارانی از اصحاب ائمه معصوم(علیهم السلام) مانند سلمان نیز به اموری غیر عادی و علوم ماکان و مایکون عالم و آگاه بودهاند.
افزوده میشود.(1) همچنین در مباحث پیشین گفته شد که مقدرات هر سال در شب قدر به امام(علیه السلام) عرضه میشود. از سوی دیگر، بسیار اتفاق افتاده است که حضرات انبیای الهی و ائمه معصوم(علیهم السلام) در پاسخ به پرسشی اظهار بیاطلاعی میکردند یا برای اطلاع از امری، کسانی را مأمور به تحقیق و جستوجو میکردند. همچنین برای رفع این شبهه نیز گفته شد که حالات این بزرگان طوری بود که هر وقت
1. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص253. بیان این مطلب مناسب است که عالم شدن به امور، در عوالم دیگر مانند این عالم نیست؛ مثلاً ارایه علم گذشته و آینده توسط ملائکه یا ارایه مقدرات سال در شب قدر توسط ملائکه به امام زمان(علیه السلام)، مانند ارایه مطلبی در این عالم نیست. البته این نوع ارائه کردنها در این عالم دارای اقتضائات خاص خود است؛ مثلاً باید زمانی صرف آن شود؛ از نوع علوم حصولی است؛ بنابراین برای اینگونه معارف و علوم ابزار و امکاناتی لازم است. اما درباره ملائکه و مقامی از امام(علیه السلام) که فراتر از این عالم است، به این امور نیازی نیست. آن عالم، دیگر تابع شرایط این عالم نیست. آن شنیدنها و دیدنها بهگونهای است كه دیگر به زمان یا مکان یا شرایط خاص مادی و دنیایی نیاز ندارد و در لحظه كوتاهى اتفاق میافتد. در همان لحظه و در آنی، بسیاری از امور و مطالب را میتوان شنید و درک کرد. تقریباً شبیه داستان مرحوم كربلایىكاظم، که كل قرآن را در یك لحظه بسیار كوتاه فراگرفت، حافظ شد و خواند؛ بنابراین، بر اساس ترتب عوالم وجود، هرکدام بر اساس سعه وجودی، دارای اقتضائات خاص خود است و هیچکدام تابع شرایط دیگری نیست.
میخواستند و اراده میکردند به مدد الهی به آن امر آگاه میشدند، درحالیکه آنها به همه امورْ عالِم بودهاند، پس جمع بین این دو دسته از روایات و این دو ادعا چگونه ممکن است؟
پاسخ این شبهه را با این روایت از امام حسن عسکری(علیه السلام) آغاز میکنم که فرمودند: قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ شِئْنَا وَاللَّهُ یَقُولُ «وَما تَشاؤنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّه»؛(1) «دلهای ما ظرف مشیت خداست؛ پس هرگاه خداوند اراده کند و صلاح بداند در قلب ما نیز ظهور کرده، ما نیز خواهیم دانست. خداوند میفرماید: هیچ خواست و ارادهای نخواهید داشت مگر آن وقت که خداوند اراده کند».
ائمه معصوم(علیهم السلام) چنان بودند و هستند که تمام وجود خود را به خدا سپرده، برای خود هیچ استقلالی در حیات و ممات قایل نیستند. کسی که اینگونه باشد، ممکن نیست چیزی غیر از خواسته و مراد خداوند را بخواهد و اراده کند؛ خواست و اراده او عیناً همان مراد خداوند است.(2)
روایت معروف قرب نوافل شاهد این ادعاست. این روایت، حدیث قدسی است که راوی آن نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) است. امام صادق(علیه السلام) از جد بزرگوارشان نقل میکنند که ایشان فرمودند:
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج25، ص336 و ج52، ص50.
2. این تعبیر عجیبی که در کتاب شریف مصباح الشریعة به امام صادق(علیه السلام) منسوب است، نشان از نهایت فنا و استغراق آن عزیزان در ذات حقتعالی دارد: حضرت درباره حالات کسی که میخواهد حقیقتاً به خداوند متوکل باشد، چنین فرمودند: «... فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَكُونَ مُتَوَكِّلًا لَا مُتَعَلِّلاً، فَكَبِّرْ عَلَی رُوحِكَ خَمْسَ تَكْبِیرَاتٍ وَوَدِّعْ أَمَانِیَّكَ كُلَّهَا تَوْدِیعَ الْمَوْتِ لِلْحَیَاةِ، وَأَدْنَى حَدِّ التَّوَكُّلِ أَنْ لَا تُسَابِقَ مَقْدُورَكَ بِالْهمه وَلَا تُطَالِعَ مَقْسُومَكَ وَلَا تَسْتَشْرِفَ مَعْدُومَكَ فَیَنْتَقِضَ بِأَحَدِهَا عَقْدُ إِیمَانِكَ وَأَنْتَ لَا تَشْعُر» ( مصباح الشریعة، ص165؛ میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج11، ص218).
خداوند تبارکوتعالی میفرمایند: ...هیچچیز به اندازه انجام عبادات واجب، بندهام را به من نزدیک نمیکند. بیشک بندهام با انجام نوافل آنقدر به من نزدیک میشود که محبوبم میشود. وقتی دوستش داشته باشم گوش او خواهم شد که با آن میشنود و چشمش خواهم شد که با آن میبیند و زبانش خواهم شد که با آن حرف میزند و دستانش خواهم شد که با آن فعالیت میکند و کارهایش را انجام میدهد. دراینحال اگر مرا صدا کند پاسخش را خواهم داد و اگر از من چیزی بخواهد به او خواهم داد و... .(1)
رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نمیفرمایند آن شخصی که با نوافل به خداوند تقرب میجوید و به این درجه عالی صعود میکند، حتماً باید امام معصوم باشد، بلکه هر انسانی كه بداند رضایت و خشنودی خداوند، افزون بر واجبات، در مستحبات هم هست و بیدرنگ در انجام آن بکوشد، به چنان مقام عظیمی خواهد رسید؛ یعنی خدا چشم و گوش او خواهد شد و اراده او، همان اراده خدا خواهد بود. انسان اگر به این مقام بلند بار یابد، خداوند به جای او تصمیم میگیرد و امور مختلفِ زندگیاش را سامان میبخشد و کارهایش را انجام میدهد. تصمیمهای او دیگر تصمیم خودش نیست تا در آن اشتباهی رخ دهد! اما آیا هرکسی میتواند از این حیات جاویدان بهرهمند
1. عَنْ حَمَّادِ بن بَشِیرٍ قَالَ: «سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) یَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهˆ: قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِی وَمَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدٌ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّهُ. فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ، كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَلِسَانَهُ الَّذِی یَنْطِقُ بِهِ وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا. إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَإِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَمَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَیْءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِی عَنْ مَوْتِ الْمُؤْمِنِ یَكْرَهُ الْمَوْتَ وَأَكْرَهُ مَسَاءَتَه» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص352؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج72، ص155).
شود؟ البته این گوی و این میدان! هرکس هوس آن را دارد راه باز است. هنیئاً له! اما صدافسوس که گرچه خیلیها این سودا را در سر دارند ولی از انبوه بندگان خدا، تنها جمع قلیل و عده اندکی را یارای وارد شدن در این میدان سخت و صعب است. این میدان البته همت و شوق نبوی و اراده و عشق علوی(علیه السلام) میخواهد. باید اینگونه همهچیز را در اختیار خداوند نهاد تا چون عباسبنعلی(علیه السلام) بابالحوائج شده، با دستِ نداشته، از بسیاری کسان دستگیری کرد: وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا.(1) اینجاست که انسان ارادهاش اراده خدا میشود و از خود هیچ ارادهای ندارد. تفسیر یا تأویل آیه شریفه: وَمَا تَشَاءُونَ إِلا أَنْ یَشَاءَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِین(2) همین است؛ یعنی خواست خدا در خواست اولیای خدا تبلور پیدا میکند. آنها چیزی را كه خدا نمیخواهد، نمیخواهند؛ وقتی میخواهند و اراده میكنند كه خدا خواسته باشد.
بنابراین، امام(علیه السلام) همان وقتی كه خدا مصلحت میداند و میخواهد، به امورْ علم خواهند داشت و آن وقتی که مصلحت الهی اقتضا نمیكند و خداوند نمیخواهد، ایشان نیز نمیدانند و حتی اظهار میكنند كه نمیدانم.
البته برای جمع بین این ادعا و روایاتی كه میگویند امامان(علیه السلام) «عالم بما كان و ما یكون و ما هو کائن» هستند و نیز روایاتی كه میفرمایند هروقت بخواهند میدانند، میتوان چنین گفت: علوم ائمه معصوم(علیهم السلام) به دو قسم تقسیم میشود: بخشی از این علوم از نوع علوم حاضر در ذهن و قلب، و بخشی دیگر، علوم مکنون است.(3)
1. آری باید به مقام آقا و مولایمان حضرت اباالفضلالعباس(علیه السلام) رسید تا فحولی چون پیر عارف و آیت حق سیدعلیآقای قاضی(رحمه الله)، پس از سالها طی طریق و تحمل رنج و محنت فراوان، در حرم آن آقای بیدست و باوفا، برایش فتح بابی شود. مزد زحمات چندین سالهاش به واسطه آن آقا به ایشان عنایت گردد.
2. تکویر (81)، 29.
3. مرحوم حاجشیخعبدالكریم حائری(رحمه الله) درباره مسائل فقه و اصول، مثل و تعبیری داشتند که برای فهم مطلب در این مسئله تا حدی به کار میآید. ایشان مىفرمودند: «علم دو جور است: علم توجیبى و غیرحاضر و علم آماده و حاضر در ذهن. علم توجیبی آن است که وقتی از عالم مسئلهای سؤال میکنند، میگوید: نمیدانم، اما در یک کاغذ یا یک کتابی نوشتهام و در جیبم دارم؛ اما گاهی از او سؤالی میپرسند و او فوراً و بیتأمل پاسخ میدهد. در هر دو صورت او عالم است؛ اما نسبت به یک مسئله بهصورت بالفعل و بیواسطه عالم است ولی نسبت به برخی دیگر باواسطه و توجیبی عالم است».
وقتی گفته میشود آن بزرگواران، به همه امور گذشته، حال و آینده عالم هستند، مقصود توان بالای آنها در تحمل آن علوم از جانب خداوند است. خداوند توان تحمل همه آن علوم را به آنان داده است، اما بالفعل بودن یا بالفعل نبودن علمشان، تابع مصالح الهی و خواست خداوند متعال است. در شرایطی که خداوند و مصلحت الهی اقتضا کند، امام(علیه السلام) نیز همان را مصلحت دانسته، اراده میکند. در این لحظه و همان آن، خداوند علمش را به ایشان افاضه میکند. در شرایطی نیز مصلحت الهی اقتضای دانستن فلان مطلب را ندارد و خداوند اراده نمیکند، ایشان نیز نمیخواهند و در آن مورد خاصْ علمی به ایشان افاضه نمیشود و به همین دلیل اظهار بیاطلاعی میکنند. درواقع وقتی مصلحت الهی اقتضا کند، امام(علیه السلام) نیز از خداوند خواهد خواست. وقتی بخواهد معلوم میشود که خداوند اراده کرده است و به ایشان افاضه خواهد کرد؛ چون آنها از خودشان مشیتی ندارند، همهچیزشان را به خدا سپردهاند و او هم متكفل امور آنها شده است تا هر كاری را آنها میبایست با اسباب عادی انجام دهند، خداوند بدون دخالت آن اسباب، برایشان انجام میدهد! فرمود: قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّه؛ «دلهای ما ظرف مشیت الهی است» و هرچه خدا بخواهد در دل ما ظهور پیدا میکند و لاغیر.
البته لازم به یادآوری است که آن بزرگواران، خود با اراده و اختیار کامل، با تحمل رنج و سختیها و با مراقبههای شدید و طی مراحل، به این مرتبه از کمال بار
یافتهاند. بنابراین این نوع تبعیت از اراده و مشیت الهی هیچ منافاتی با اختیار و اراده انسان نداشته، بههیچروی جبر نیست. آنها با اختیار، خودشان را به خدا سپردهاند تا خدا هم ولایتشان را پذیرفته است. هرکس دیگر هم چنین انتخاب درستی داشته باشد خداوند ولایتش را بر عهده خواهد گرفت.
بههرحال، از مهمترین ویژگیهای شب قدر این است كه مقدرات سال، توسط ملائکه الهی و روح، بر امام زمانعجل الله تعالی فرجه الشریف عرضه میشود.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَإِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَالتَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ، وَأَعِنَّا عَلَی صِِیَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیكَ وَاسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیكَ، حَتَّی لا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ وَلا نُُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ وَحَتَّی لا نَبْسُطَ أَیْدِیَنَا إِلَی مَحْظُورٍ وَلا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَی مَحْجُورٍ وَحَتَّی لا تَعِیَ بُطُونُنَا إِلّا مَا أَحْلَلْتَ وَلا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلّا بِمَا مَثَّلْتَ وَلا نَتَكَلَّفَ إِلّا مَا یُدْنِی مِنْ ثَوَابِكَ وَلا نََتَعَاطَی إِلّا الَّذِی یَقِی مِنْ عِقَابِك؛ پروردگارا! بر محمد و اهلبیتش(علیهم السلام) درود فرست و آگاهی نسبت به فضیلت ماه مبارک و تعظیم حریم آن و پرهیز از آنچه را در این ماه بر ما حرام کردهای، به ما الهام و عنایت فرما. ما را در این ماه، با آلوده نکردن اعضا و جوارحمان به نافرمانیها از خودت و بهکارگرفتن آنها در راه رضایت، به روزهداری آن موفق بدار تا به سخنان بیهوده گوش فرا نداده، به امور بیارزش چشم ندوزیم؛ دستانمان بهسوی امور حرام دراز نشود؛ در اعمال ناشایست گام نزنیم؛ شکمهامان را جز حلال پر نکند؛ زبانمان جز به آنچه تو میفرمایی، نچرخد؛ جز در کاری که تو تکلیف کردی نکوشیم و جز به آنچه ما را از عقاب تو حفظ میکند، دست نزنیم.
امام سجاد(علیه السلام) پس از انجام مقدمات دعا و آداب مخصوص به آن، اکنون، بخش اصلی دعا را با صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهلبیتشان(علیهم السلام) آغاز فرمودند. پیشازاین و در ابتدای مباحث، گفته شد که یکی از ویژگیهای دعاهای امام زینالعابدین(علیه السلام) آن است که در
ابتدا یا در خلال غالب ادعیه، هر فراز با «صلوات بر محمد و آل محمد(علیهم السلام)» آغاز میشود، و در این بخش نیز حضرت(علیه السلام) چنین آغاز کردهاند. در ادامه، قبل از هر خواستهای، از خدای متعال میخواهد تا معرفت، نسبت به فضیلت و حرمت این ماه و توفیق به انجام رساندن وظایفی که در این ماه بر ما مقرر شده است، به ما الهام و عنایت فرماید.
حضرت(علیه السلام) اولین درخواست خود را مطابق با یک اصل روانشناختی و دستور تربیتی بیان فرمودند. آن اصل روانشناختی این است که انسان برای گام نهادن در هر مسیری و طی کردن صحیح آن، باید نسبت به آن مسیر شناخت صحیحی داشته باشد. انسان موفق کسی است که به کار و فعالیتی وارد شود که به آن آگاهی داشته باشد، و اشتغال به آن فعالیت و درصد اهتمام و موفقیتش در آن کار منوط به مقدار شناختی است که درباره آن دارد. مقاومت و پایداری وی در آن کار، به اندازه آگاهی وی از زوایای آن فعالیت است.
همه کسانی که وارد ماه مبارک رمضان میشوند، و از خداوند طلب توفیق کرده، روزه میگیرند و دیگر عبادات را انجام میدهند، یکسان نیستند. تفاوتهای موجود بین روزهداران و اهمیت و ارزشی كه به این ماه میدهند، ریشه در معرفتشان نسبت به این ماه عظیم دارد. برخی روزه را عبادت و تكلیفی شاق میبینند كه به گردن ما گذاشته شده است؛ گروه دیگر آن را بزرگترین توفیقی میدانند که از طرف خداوند به آنها هدیه شده است. ایشان چنان دید مثبتی نسبت به روزه دارند که حتی به پیشواز آن میروند؛ گویی به ماه رمضان خوشامد میگویند. همه این تفاوتها، و طیف وسیعی که بین این دو گروه قرار میگیرند، به نوع نگاه آنان به این ماه، و شناختشان از عظمت و فضایل آن بازمیگردد؛ بنابراین، مناسب است تا مسئله شناخت و معرفت نسبت به این ماه و فضایل و حرمت آن که بسیار مهم است اولین خواسته ما از خداوند باشد.
خواسته بعدی حضرت(علیه السلام)، توفیق الهی است، برای خودداری از آنچه او نمیخواهد و نهی میکند. این فراز از دعا شاید اشارهای باشد به اینكه روح روزه، خودداری و امساک است.(1) از ویژگیهای این ماه و این عبادت، یعنی روزه، همین است که انسان از ابتدا بنا را بر خودداری میگذارد: خودداری از انجام هر مفطری؛ خودداری از بسیاری خواستهها و تمایلات نفسانی.
سؤال: چرا خداوند متعال انسانها را به صرفنظر کردن از خواستههایش موظف كرده است؟ طیف وسیعی از مؤمنان، جوانان و نوجوانانی که تازه به سن تکلیف شرعی رسیدهاند، تا پیرمردان و پیرزنانی که گاه قریب به صدسال از خداوند عمر گرفتهاند و همچنین بسیاری از افرادی که در کارهای سخت اشتغال دارند، مکلف به روزهاند. افزون بر این، طاقتفرسا بودن روزه در ایام گرم و طولانی تابستان، بهویژه در بعضی اقلیمهای گرم، خود داستان دیگری است. همه این امور نشاندهنده تکلیف شاقّی است که خداوند بر ذمه مؤمنان نهاده است. چرا خداوند متعال در این ماه، انسان را به خوردن غذاهای خوب، ورزش و اقدامات دیگر در راستای سلامت و تندرستی، توصیه نکرده است تا بتواند در همه میادین، آماده کار و فعالیت باشد؟ حکمتش چیست؟
پاسخ: برای یافتن پاسخ صحیح برای این سؤال باید فلسفه وجودی انسان در این عالم روشن شود. انسان، بر اساس نوع خلقتش، مانند همه حیوانات دیگر، دارای
1. فقهای شیعه(رحمهم الله) با استفاده از آیات و روایات، روزه را «امساک و خودداری از انجام مفطرات» معنا کردهاند. در منابع حدیثی و فقهی، ابواب مختلفی در مقام بیان مفطرات روزه با عناوین امساک از اکل و شرب، امساک از ارتماس در آب، امساک از جماع، امساک از کذب به خدا، رسول و ائمه(علیهم السلام) و... آمده است؛ بنابراین ماهیت این تکلیف الهی خودداری و امساک است. ر.ک: محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، کتاب الصوم؛ العروه الوثقی، کتاب الصوم و... .
مجموعهای از خواستههای غریزی و فطری است. این تمایلات خودبهخود هیچ حدومرزی نمیشناسد و هرآنچه از خوردنیها، آشامیدنیها، کششهای جنسی و... برای وی لذتبخشتر باشد به آن تمایل بیشتری دارد و همه همّوغمّ وی یافتن راهی برای لذتبخشتر کردن و بیشتر بهره بردن از آن است. البته تنها عامل تعدیلکننده این اشتهای سیریناپذیر انسان، ضعف و ناتوانی او در اثر پیری یا بیماری و امثال آن است.
به همین دلیل هر دستور و خواستهای که در برابر این تمایلاتش بوده، بهگونهای درصدد محدودیت او باشد، خوشایند وی نخواهد بود. علاوه بر این، گاه منهیات و ممانعتها خودْ تحریککننده است. وقتی به بچه بگویید این غذا را نخور یا با آن وسیله بازی نکن، او حریصتر میشود؛ چون اساساً انسان از محدودیت گریزان و طبعاً آزادیطلب است: بَلْ یُرِیدُ الإنْسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَه؛(1) «آدمیزاد طالب رهایی و بیبندوباری است».
البته خواستههای انسان همیشه یکسان نیست، بلکه در طول عمر، تمایلاتش تغییر میکند. پس از سپری شدن بخشی از عمر، تمایلات قبلی جای خود را به خواستههای جدیدی که بهصورت ناآگاهانه از قبل در وی بوده است، داده، آرامآرام خواستههای جدید ظهور میکنند.
حس کنجکاوی، غریزه گرسنگی و تشنگی، ارتباط عاطفی با والدین و دیگر افرادی که انسان با آنها در ارتباط است، بازی کردن و... ازجمله تمایلات انسان است که از دوران کودکی فعلیت داشته و ارضای صحیح و کامل هرکدام برای وی لذتبخش بوده است. اما پس از مدتی، متوجه میشود که براثر محدودیتهای موجود، ارضای کامل همه تمایلات برای وی ممکن نیست و بهناچار باید از برخی
1. قیامه (75)، 5.
امساک، و آن را فدای بقیه كند؛ باید انتخاب و گزینش كند. انسان از این طریق آرامآرام به مرتبه عقلانیت و تفکرْ نزدیک و آماده قانونپذیری میشود. ازاینپس «باید» و «نباید» برای وی معنادار خواهد بود. او با این امساک و گزینشها یاد میگیرد که باید باارزشترها را بر بقیه ترجیح داد؛ البته تمایلات و خواستههای فطری در انسان بر اساس حکمت است و لغو نیست. خداوند متعال برای هرکدام جای مصرف خاص قرار داده است، اما گاه در مقام عمل و ارضای تمایلات، این خواستهها تزاحم پیدا میکند، و هنگام تزاحم خواستهها، برخی باید ارضا و برخی نباید ارضا شود؛ اما کدام میل باید و کدام میل نباید ارضا شود؟ کدام را باید بر بقیه ترجیح داد؟
از مشکلات اساسی انسان، عدم آگاهی و شناخت درست نسبت به این امور است. ایبسا در مواردی به گمان خود تشخیص درست داده و انتخاب صحیحی کرده است، ولی بعد متوجه اشتباه خود شده است. این تشخیصهای اشتباه و تصمیمهای ناصحیح به انسان میفهماند که او برای رسیدن به شناختهای درست و گرفتن تصمیمهای صحیح، به منبع کاملتری نیاز دارد؛ منبعی که بداند چه چیزی برای انسان خوب است و چه اموری به صلاح وی نیست؛ تشخیص بدهد که چه اموری را «باید» و چه اموری را «نباید» انجام دهد.
خداوند در وجود انسان منبعی غنی به نام عقل قرار داده است که تا حدی مصالح و مفاسد را تشخیص دهد و در این عرصه بسیاری از مشکلات انسان را حل کند. اما انسان به مرور زمان و با تجربه میفهمد که این منبع معرفتی نیز کافی نیست. بسیاری از میدانهای معرفتی و تصمیمهای مهم، از حیطه تشخیص یا توان عقل عادی خارج است؛ به همین دلیل او هنوز خود را نیازمند نیرو و منبعی ماورایی، و برتر از انسان و توان او میبیند. این نیروی برتر همان وحی و شرایع الهی است. ویژگی شریعت و دین، رفع همین مشکل است. دین رفعکننده نیازهای
متعالی و برتر انسان است: او را هدایت میکند و راه صحیح را از ناصحیح به او میشناساند. پس مشکل شناخت و نقص معرفتی انسان با دین حل میشود.
مشكل دوم انسان كه شاید از مشکل معرفتی و شناختی سختتر باشد، تن دادن به احکام الهی در عمل است. انسان سالها بهگونهای آزاد زندگی کرده است؛ بهویژه در دوران کودکی که بر دستیابی به خواستههایش عادت کرده است. تاکنون او هرچه دلش میخواست، انجام میداد؛ بهگونهایکه گویی والدین، نوکر و خدمتکار وی بودهاند. براثر زیادهروی در آزاد گذاشتن فرزندان، آنها احساس آزادی و رهایی بیحدوحصری کردهاند؛ گو اینکه درهرحال فرزند باید تا سنین خاصی، تا حدی آزاد و امكان فعالیت و بازی برایش فراهم باشد؛ چراکه این نوع فعالیتهای آزاد، فراهمکننده زمینه رشد آنهاست. در دستورهای دین مقدس اسلام به این نیاز ضروری کودکان بسیار توجه شده است. دراینزمینه از سیره و سنت رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) گزارشهای بسیاری در منابع روایی و تاریخی نقل شده است.(1)
وقتی کودک، در رفع نیازها و خواستههایش آزاد و رها باشد، هیچ منع نشود و هیچ سختی و مشقتی را در زندگی تحمل نکند، شکی نیست که چنین کودکی در سنین بالاتر و مرحله پذیرش قانون و امرونهیها دچار مشکل خواهد شد؛ بهخصوص اگر جنبههای دینی تربیت و دستورهای شرع مقدس در تربیت کودک کمتر مراعات شود و این آزادیهای بیحدوحصر همچنان ادامه یابد و سنین بالاتر را نیز دربرگیرد، مشکل همچنان افزایش خواهد یافت؛ مثلاً بر اساس دستورهای دین مبین اسلام، کودکان را باید از شش یا هفتسالگی با برخی دستورهای دینی
1. قَالَ النَّبِی(صلى الله علیه وآله): «الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَعَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَوَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ فَإِنْ رَضِیتَ خَلَائِقَهُ لِإِحْدَی وَعِشْرِینَ سَنَه وَإِلَّا ضُرِبَ عَلَی جَنْبَیْهِ فَقَدْ أَعْذَرْتَ إِلَى اللَّه» (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج21، ص476).
آشنا و آنها را به روشی صحیح، به انجام برخی اعمال و تکالیف سهل و آسان ترغیب کرد.(1) این نوع تربیت، آرامآرام کودکان را به قانونپذیری آشنا و زمینه مسئولیتپذیری و تن دادن به تکلیف را در آنها زنده میکند. وقتی چنین نباشد و کودکان بیشازاندازه آزاد باشند، دوران کودکی آنها طولانی خواهد شد و اساساً بایدونباید برای آنها، حتی در سنین بالاتر معنا نخواهد داشت. متأسفانه در جوامع امروزی برای کودکان و رفتارهایی که از آنها سر میزند، در خانه، گاه، هیچ محدودیتی وجود ندارد و گاه در جامعه محدودیتهای بسیار کمی مشاهده میشود. در مقابل، انواع و اقسام لذتها و ابزارهای لذتبخش مهیاست. کودک در رفتارهایی که دارد، بهجایآنکه تنبیه و متوجه اشتباهاتش شود، به صورتی خودکار از سوی والدین یا دستاندرکاران جامعه تشویق میشود. طبیعی است که با این نوع رفتار با کودکان، نوجوانان و جوانان، آنها روزبهروز بر اعمال ناشایست خویش ترغیب و تهییج خواهند شد. چنین کودکان و نوجوانانی که به اصول و آداب تعلیموتربیت آشنا نشده و آزاد، رها و لذتخواه بار آمدهاند، در سنین قانونپذیری دچار اضطراب و سرگردانی عجیبی خواهند شد. آنها دیگر دارای روحیه قانونپذیری نخواهند بود و بهعکس قانونگریز خواهند بود. طبیعی است که دائماً با قانون و مجریان قانون و هر امر محدودکنندهای درگیری فکری یا احیاناً فیزیکی خواهند داشت.
البته باید توجه داشت که در همه این امور، افراط و تفریط در هر مرحلهای
1. عَن أَبِی عَبْدِ اللَّهِ عَن أَبِیه(علیهما السلام) قَالَ: «إِنَّا نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِالصله إِذَا كَانُوا بَنِی خَمْسِ سِنِینَ فَمُرُوا صِبْیَانَكُمْ بِالصله إِذَا كَانُوا بَنِی سَبْعِ سِنِینَ وَنَحْنُ نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِالصَّوْمِ إِذَا كَانُوا بَنِی سَبْعِ سِنِینَ بِمَا أَطَاقُوا مِنْ صِیَامِ الْیَوْمِ إِنْ كَانَ إِلَی نِصْفِ النَّهَارِ أَوْ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ أَوْ أَقَلَّ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ وَالْغَرَثُ أَفْطَرُوا حَتَّی یَتَعَوَّدُوا الصَّوْمَ وَیُطِیقُوهُ فَمُرُوا صِبْیَانَكُمْ إِذَا كَانُوا بَنِی تِسْعِ سِنِینَ بِالصَّوْمِ مَا اسْتَطَاعُوا مِنْ صِیَامِ الْیَوْمِ فَإِذَا غَلَبَهُمُ الْعَطَشُ أَفْطَرُوا» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج3، ص409).
مشکلساز است؛ هم آزادیها و رهاکردنها باید بر اساس اصول و معیارهای صحیح باشد و هم محدودیتها و کنترلها.
همه آنچه گفته شد، در حیطه مسائل عقل عملی بوده است. این دوگانگی در رفتارها، در دوگانگی در نگرشها ریشه دارد؛ یعنی اگر انسان به این نتیجه برسد که خود به وجود آمده است و کسی خالق او نیست، پس کسی یا قانونی نباید خارج از اراده او برای وی حقی تعیین کند و محدودکننده وی باشد؛ اما اگر معتقد شد به اینکه او را خالقی آفریده و برای آفرینش وی برنامهای تهیه دیده و بر اساس همان برنامه، سعادت دنیوی و اخرویاش معین و مشخص شده است، و او برای رسیدن به آن سعادت و کمال، راه مشخصی را «باید» طی کند و «نباید» در بیراهه قدم گذارد، اینجاست که انسان محدود به حدود میشود و گاه بهرغم میل باطنیاش باید ملزم به انجام فعلی شود یا آن را ترک كند.
درزمینه عقاید و مسائل عقل نظری نیز همین دو نگرش وجود دارد: گروهی عالم هستی را نظام حسابشده و دقیقی میدانند که توسط یك گرداننده دانا و حکیم با طرح و نقشهای دقیق و ماهرانه و با هدفی معین و مشخص پیریزی شده است که الهیون، آن کارگردان و طراح حکیم را خدا مینامند. در مقابل نیز نگرشی است که تمام عظمت این عالم مرموز و پیچیده را امری تصادفی و اتفاقی میدانند: پیدایش مواد اولیه، تغییرات و تحولات بعدی، پیدایش موجودات عالم با آن همه نظم و حساب دقیق و آنچه جهان در پیش روی دارد، همهوهمه را تنها اتفاق و حادثهای میدانند که خودبهخود و بدون طرح، برنامه و مدیریتی معین، محقق شده است.
درزمینه مسائل نظری مبنای ما روشن است. ازنظر اسلام و ادیان دیگر، تحقق این عالَم، تحقق تصادفی، عبث و بیهوده نبوده است و پایانش هم عبث و بیهوده نخواهد بود؛ بلکه جهان هستی را موجود حکیم و دانایی که ما او را خدا مینامیم، آفریده است. اما در مسائل رفتاری، مطلب به این وضوح و روشنی نیست: به وجود خدا و
مخلوق بودن خویش معتقدیم، اما عملاً در بسیاری امور، خداوند و احکام و قوانینش در حاشیه است. اساساً دین در متن زندگی نیست؛ اساس زندگی، امور دیگری است. البته در کنار مسائل گوناگون زندگی، اشتغالات، فعالیتهای گوناگون، تفریحات و مانند اینها، دینداری و گاهبهگاه نماز خواندن، روزه گرفتن و مانند آن هم بخشی از زندگی ماست؛ اما دین در کنار و حاشیه آن است.
وقتی چنین شد، اصل در زندگی، آزادی و رهایی است. انسان دوست ندارد کوچکترین مانعی بر سر راه لذتهایش قرار بگیرد و آنها را محدود کند: بَلْ یُرِیدُ الإنْسَانُ لِیَفْجُرَ أَمَامَه. محدودیتها و قوانین هم تاآنجاکه ممکن است باید در راستای تحقق همین امر باشد.
اما اگر فلسفه زندگی انسان، فلسفه الهی و بر اساس شناخت و رعایت حدومرزهای دینی باشد، وضع بهگونهای دیگر خواهد شد. این یعنی تقوای حقیقی و حقیقتاً پروای الهی داشتن. انسان متقی انسانی است که تنها از ترس عقابْ قوانین و حدومرزها را رعایت نمیکند؛ بلکه چون به بندگی خویش معتقد است، خویش را میپاید؛ قانونشناس و قانونگراست؛ و حتی اگر ضابط و ناظری نباشد حدود را رعایت میكند؛ زیرا از ابتدا پذیرفته است كه رفتارهایش مرز دارد؛ قانون دارد؛ «باید» و «نباید» دارد؛ «خوب» و «بد» دارد؛ و خوبهایش را باید انجام داد، و بدهایش را نباید انجام داد؛ یعنی اگر آن مسائل نظری و جهانبینیاش حل و کامل باشد و به آن باور داشته باشد، در مرحله عمل نیز چنین خواهد بود. البته کسب چنین تقوایی در دنیایی که دارای فرهنگی ناسازگار با آن است، کاری بس مشکل است. پس راه حل چیست؟
گفتیم که ما دو مشكل اساسی داریم:
مشکل اساسی اول شناختن قانون است. اساساً «خوب» یعنی چه تا در قانون به آن امر شود، و «بد» یعنی چه تا در قانون از آن نهی شود؟
گروهی معتقدند که معیار خوب و بد امور، پسند و ناپسند بودن آن در نظر جامعه انسانی است. دیدگاه مقابل معتقد است که معیار خوب و بد بودن امور، رضایت یا عدم رضایت خداوند است؛ یعنی آنچه که در راستای کمال و سعادت انسان باشد خوب است، و آنچه در این راستا نیست یا مخالف آن است، خداوند آن را خوب نمیداند. همه قوانین و احکام الهی بر این اساس تعیین و تشریع شده است.
اگر چنین است، پس به حکم عقل، پس از اعتقاد به خداوند و قبول تشریع ادیان توسط او، باید به سراغ شناخت دین و احکام دین رفت؛ یعنی عقل میگوید: تا نفهمی چه چیزی خوب و چه چیزی بد است، در مرحله عمل، چگونه عمل خواهی کرد تا به سعادت برسی؟
اما مشكل اساسی دوم در مرحله عمل است. انسان به بسیاری از امور واقف است و ازنظر شناخت و آگاهی مشکلی ندارد، اما در مرحله عمل بدان پایبند نیست. ما در خوردوخوراک، پوشاک، خرید لوازم زندگی، رفیق شدن با دیگران، انتخاب همسر، انتخاب رشته تحصیلی، انتخاب شغل، هزینه کردن سرمایه، قبول برخی مسئولیتها، تن دادن به برخی کارها و...، گاه به خوب و بد دو طرف مسئله واقفیم، ولی بد را انتخاب میکنیم، چرا؟ دلیل این کار انس و عادتی است كه با لذتهای زندگی دنیا پیدا كردهایم، و تجربه این لذتها، مانع دخالت عقل در تصمیمگیری ماست. با این خصلتی که در انسان وجود دارد، اگر خداوند او را در همین مرحله رها و به یک بار ابلاغ پیام، توسط پیامبرانش اکتفا میکرد، کار انسان به پایان خوبی ختم نمیشد. اما لطف خداوند به بندگانش بیشازاین است. خداوند تنها به بیان و ابلاغ فرمانها و دستورهایش اکتفا نکرده است، بلكه، علاوه بر بیان احکام شریعت، تربیت و آموزش انسان را به شیوههای گوناگون به عهده گرفته است و با انواع و
اقسام وسایل و اسباب، او را به انجام درست وظایف و طی کردن صحیح طریق، یاری میرساند تا انسان، در نتیجه این تربیتها، هدایتها و کمکها، با عادتهای بد خویش مبارزه کند و خود را منضبط و تابع قانون خدا بار آورد.
یكی از بهترین روشهای پرورش یافتن و تربیت شدن كه در علم تعلیم و تربیت و روانشناسی نیز مورد تأیید است، تمرین و ممارست در کارهاست. انسان با تمرین عملی، آرامآرام قادر خواهد بود تا مشکلترین كارها را نیز انجام دهد. برنامههای تمرینی برای کارهای طولانیمدت، بسیار مؤثر است. بسیاری از قهرمانان ورزش برای انجام برخی حرکات سخت و مشکل، مدتها تمرین میکنند؛ همچنین بسیاری از سالکان و عارفان برای پیدا شدن برخی ملکات نفسانی یا ریشهکن کردن برخی عادات ناپسند، مدتهای مدیدی وقت، صرف تمرین میکنند تا موفق به انجام فعل یا ترک عادتی شوند. کسانی که درصدد مبارزه با شیطاناند و میخواهند بر نفس خویش مسلط شوند، به یك برنامه تمرینی طولانی و سخت احتیاج دارند. دین مقدس اسلام نیز برای تربیت و پرورش انسان و برای آنکه برخی عادات ناپسند را در او ریشهکن، و ملکات نفسانی مثبت و خوب را جایگزین کند، بهترین برنامه تمرینی را تشریع و با دست باکفایت انبیای الهی، در قالب دین و شریعت به بندگان خدا ابلاغ کرده است. ازجمله مهمترین این برنامهها روزه است: كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون،(1) نهتنها برای مسلمانان، بلکه برای همه امتهای پیشین نیز چنین بوده است. این برنامه صرفاً برای آگاه کردن بندگان خدا از احکام و دستورهای دین نیست، بلکه برنامهای عملی و تمرینی، برای پایبند کردنشان به دین و درنتیجه متقی بار آوردن آنهاست. بنابراین فلسفه روزه منضبط بار
1. بقره (2)، 183.
آمدن و رعایت مقررات الهی است. تمام اهمیتی که به ماه مبارک رمضان و روزه آن داده شده است، همین است: «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون». وقتی روزه و دستور کفّ و خودداری در انسان اثر کرد و انسان منضبط بار آمد، آنگاه خود را بهراحتی کنترل میکند و کنترل دل، چشم، گوش، زبان، دست، غرایز، تمایلات و... برای چنین شخصی آسان خواهد بود. او بهراحتی به سختترین تکالیف تن خواهد داد.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا فرمودند: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَإِجْلالَ حُرْمَتِه. بعد از حمد و ثنای الهی این اولین درخواست از خداوند است: «خدایا! معرفت فضل، شرف و بزرگداشت احترام این ماه را به ما الهام كن». وَالتَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیه؛ «و خود نگهداری از آن چیزی را كه تو منع كردی، به ما الهام کن».
حضرت(علیه السلام) در این فراز از دعا اشاره دارند که روح روزه، خودداری كردن از منهیات الهی است. البته منظور، یا نهی تحریمیِ خاص است؛ مثل نهی از انجام مُفطرات روزه، یا مطلق نهی تحریمی؛ یعنی گناه، یا نهی تنزیلیای که محرمات و غیرمحرمات را نیز شامل میشود.
در روزه، علاوه بر تمرین کفّنفس و خودکنترلی، الطاف دیگر الهی نیز نهفته است. انسان بر اساس غرایز خود، هنگام افطار یا سحر غذا میل میکند؛ اما چون به دستور شریعت قبل و بعد از زمانها، از این خوردن خودداری کرده، و شرع مقدس نیز خوردن افطاری و سحری را عملی استحبابی قرار داده است، افطاری و سحری خوردن نیز از این جهت مشمول عنایات الهی میشود. درحقیقت تشریع روزه از طرف خداوند، لطف مضاعف به بندگان مؤمن است. همچنین جهت نوع خودداریها، کیفیت و کمیت آن متفاوت است. به همین دلیل روزه، دارای
مراحل و مراتب مختلفی است؛ و امام سجاد(علیه السلام) همه آن مراتب را در چهار مرتبه مشخص، بیان فرمودهاند:
مرحله نخست: وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَإِجْلالَ حُرْمَتِه، خودداری از مفطرات است. این مرتبه از روزه، قدم اول خودداری و کفّ نفس است و شامل همه مسلمانان میشود، و درواقع کلاس اول روزهداری است، اما بهرهمندی از این واجب الهی به این مرحله محدود نیست.
مرحله دوم: وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَإِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَالتَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَأَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیك، خودداری از همه گناهان است؛ نهتنها از خوردنیها و آشامیدنیها و دیگر مفطرات و مبطلات روزه باید اجتناب کرد، بلكه تمرینی یکماهه برای خوددرای از همه گناهان است. در این مرتبه و مرحله از روزهداری، همت و استعداد بیشتری لازم است. در این مرحله قوانین و مقررات برای روزهدار دقیقتر و سختتر است. البته بین این دو مرتبه، مراتب متعددی وجود دارد؛ چراكه گناهان دارای انواع و اقسام گوناگونی است. ترک بعضی از گناهان بسیار آسان است، اما ترک برخی دیگر یا ترک همه این گناهان، حتی ظنون و فعالیتهای ذهنی(1) و كنترل اموری که به قلب، خیال و چیزهای دیگر مربوط میشود، بسیار مشكل است. درهرحال همه این ترکها و کنترلها جزو مرتبه دوم روزهداری است. فرمودند: برای انجام درست روزهداری، ما را یاری ده تا معاصیت را ترك گوییم. این ترک معاصی دیگر به مفطرات محدود نیست، بلكه مقصود مرحلهای بالاتر از روزه عادی است. مقصود حضرت(علیه السلام) تحفظ تمام اندامها و جوارح از هر گناهی است.
1. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِیرًا مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ... (حجرات، 12).
مرحله سوم: وَأَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیكَ وَاسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیكَ حَتَّی لا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ وَلا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ وَ...، در این مرتبه، روزهدار نهتنها از مفطرات و هر گناه دیگری از هر نوع، بلکه از اموری چون مكروهات و مشتبهات نیز خودداری میکند. این امور گو اینكه حرام نیست، اما خداوند آنها را دوست ندارد. ماه مبارک رمضان تمرینی یکماهه برای چنین افرادی است تا از مشتبهات نیز خودداری کنند.
مرحله چهارم: حضرت(علیه السلام) میفرمایند: وَأَعِنَّا عَلَی صِیَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیكَ وَاسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیك، یعنی وقف خداوند بودن در طول ماه مبارک رمضان. این مرتبه از روزه، مرتبه «خواص» است. در این مرتبه روزهدار هیچكاری برای غیرخدا انجام نمیدهد. مرتبه سوم روزهداری، کفّ از مكروهات و مشتبهات بود، یعنی دیگر خبری از کفّ از مباحات نبود. ایبسا روزهدار به انجام عمل مباحی میل دارد و خداوند هم منعی نكرده است و او انجام میدهد. اما در مرتبه چهارم، صائم در تمام افعال، حرکات، سکنات، نیات، ذهنیات، خیالات و اموری که به دل مربوط است تنها خدا را میبیند و بر اساس رضایت او عمل میکند.
فرمودند: ما را یاری کن تا اندامها و قوایمان را در راهی به كار ببریم كه موجب رضای توست؛ بهگونهایکه: حَتَّی لا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْو، نهتنها مفطرات روزه را ترك كنیم، بلكه حتی به سخنان بیهوده، لغو و بیفایده گوش نسپاریم. وَلا نُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْو؛ چشمانمان را برای نظاره بر هر رخسار و منظرهای که ما را از یاد خداوند منصرف و غافل میکند، رها نکنیم. وَحَتَّی لا نَبْسُطَ أَیْدِیَنَا إِلَی مَحْظُور؛ دستمان را بهسوی گناه دراز نكنیم. وَلا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَی مَحْجُور؛ در طرق ممنوعه و حرام گام برنداریم. وَحَتَّی لا تَعِیَ بُطُونُنَا إِلّا مَا أَحْلَلْت؛ شكمهای ما جز با حلال تو پر نشود. وَلا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلّا بِمَا مَثَّلْت؛ زبانمان جز آنچه تو بیان و
تجویز كردی، نگوید. وَلا نَتَكَلَّفَ إِلّا مَا یُدْنِی مِنْ ثَوَابِك؛ به دنبال چیزی جز آنچه موجب ثواب تو است، نرویم.
در آخر این فقره فرمودند: ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِكَ كُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَآئِینَ وَسُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ، لا نُشْرِكُ فِیهِ أَحَداً دُونَكَ وَلا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاك؛ «بارپروردگارا! همه این افعال و تروک و نیات را برای من از آلوده شدن به ریاکاری و شهرتطلبی، خالص گردان، بهگونهایکه دیگران را در آن با تو شریک نکنم و در انجام آن جز بهدنبال مراد و خواست تو نباشم».
اما آیا این شدنی است؟ آری، این شدنی است. ضعف گروهی از بندگان خدا، چون ما، و نداشتن همت و عزم لازم، دلیل بر عدم امکان آن نیست. اولیای الهی چنین بودهاند و هستند. آنها چنین بودهاند، چنین کردهاند و برایشان ممکن شد؛ ما هم اگر همت كنیم، خداوند آرامآرام همتش را به ما نیز خواهد داد، آنگاه خواهیم توانست. انشاءالله.
ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِكَ كُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَآئِینَ وَسُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ، لا نُشْرِكُ فِیهِ أَحَداً دُونَكَ وَلا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاك؛ خداوندا، تمام آنچه را از تو تقاضا کردم، از هر نوع ریا، سمعه و شرک خالص گردان، بهگونهایکه در آن و در مراد و خواستهام جز تو نباشد.
حضرت(علیه السلام)، در این فراز از دعا باز هم همان بحث را مطرح فرمودند که پیشازاین، با عنوان حسن فاعلی و خلوص در نیت، اشاره شده بود. به نظر ایشان صِرف انجام عمل، گو اینکه عمل خوب و نیکو باشد، کفایت نمیکند؛ چراکه رضایت خداوند متعال در انجام اعمال صالحی است که با حسن فاعلی نیز همراه است؛ یعنی بنده خدا، برای اینكه از این اعمال نیکویش بهرهمند شود و از فضیلتهای ماه مبارک رمضان حداكثر استفاده را ببرد، باید نیت او نیز در آن عمل، صحیح باشد. عمل آمیخته با ریا و سمعه، هرچند در ظاهر عملی نیکو و پسندیده به نظر آید، مذموم و در پیشگاه خداوند متعال، بیارزش و مردود است. به همین دلیل در پیشگاه خداوند عرضه میدارد: خداوندا! به ما توفیق بده و حافظ عباداتمان باش تا چون ریاكاران و اهل سُمعه نباشیم و قصد و نیتمان در اعمال و عبادات این ماه مبارک، باخبر شدن و خوشامد دیگران و بهرههای دنیوی و غیرخدایی نباشد؛ چراکه این امور، عمل را بیارزش خواهد ساخت.
مقصود از ریا انجام عمل برای غیرخدا و مقصود از سمعه انجام عمل بهقصد باخبر شدن دیگران است.
چنین نیاتی با قصد قربت و عبادی بودن عمل منافات دارد و عمل را باطل میکند. البته این نوع قصد و نیت گاه صرفاً موجب بطلان عمل است؛ یعنی ارزش عمل صفر است، اما گاهی اثرش بالاتر از این است؛ یعنی نهتنها عمل بیارزش میشود، بلكه ارزش منفی پیدا میکند و عقاب هم خواهد داشت؛ مثلاً نمازگزاری که به این قصد نماز بخواند که دیگران از نمازش خوششان بیاید و از آن تعریف کنند، نهتنها نمازش باطل میشود، بلکه مرتكب گناه شده است و معاقب خواهد بود.
نکته دقیقتر آنکه ریا در عبادتِ واجب، خودْ گناه و نوعی شرك است؛ گو اینكه شرك به معنای بتپرستی نیست، ولی درهرحال ما در قصد و نیتمان برای خداوند شریک قرار دادهایم؛ در کنار خدا که برایش عبادت کردهایم، سهمی نیز برای دیگران قایل شدهایم تا آنها هم خوششان بیاید و از ما تعریف كنند. البته در اعمال توصّلی كه قصد قربت در آنها شرط نیست، صرفاً عمل بیارزش میشود؛ مثلاً کارهای عامالمنفعه، از قبیل مدرسه و بیمارستانسازی و...، اگر با قصد ریایی و سمعهای انجام شود یا برای به دست آوردن موقعیتهای سیاسی یا اجتماعی و... انجام شود، باعث میشود که عمل از ارزش بیفتد؛ اما فرد در هیچکدام از این موارد، گناهی مرتکب نشده است.(1)
1. حتی در عبادات هم گاهی قصد و نیتی غیرعبادی، البته از نوع منافع عقلایی شرعی و شخصی، با عمل همراه است، ولی چون ریا نیست باعث بطلان عبادت نمیشود؛ مثلاً وضو گرفتن برای نماز با آب خنك در هواى گرم تابستان تا هم برای نماز وضو گرفته باشد و هم خنکتر شود؛ وضو گرفتن برای نماز با آب گرم یا در حمام در زمستان تا ضمناً بدنش هم گرم بشود؛ در روزه، علاوه بر عبادت و قصد تقرب به خداوند، سلامت جسمی و روحی خود را نیز در ضمن آن در نظر داشته باشد؛ در چنین مواردی فقهای بزرگوار فرمودهاند: اگر نیت اصلی، انجام آن عبادت باشد و در کنارش قصد خنکی یا گرم شدن هم داشته باشد، چون نیت ریایی نیست، مانعی ندارد و موجب بطلان عبادت نمیگردد و اگر نیت اصلی اموری غیرعبادی باشد و انجام عبادت در نیتش ضمیمه شود، یا نیت در هر دو طرف مساوی باشد، موجب بطلان عبادت خواهد شد. ولی برخی از فقهای قدیم، حتی در این موارد نیز به بطلان فتوا دادهاند.
مسئله دیگری که مورد بحث قرار گرفته، این است که درجه خلوص نیت در عبادات چه تأثیری در قبولی و عدم قبولی یا بطلان عبادت دارد. از آیات شریفه قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) استفاده میشود که اگر در کنار عبادتی که برای خداوند انجام میشود، رغبت به تنعمات الهی در بهشت و نجات از عذاب الهی در جهنم نیز در قصد و نیت انسان دخیل باشد، نهتنها ضرری به عبادت نخواهد زد، بلکه امری پسندیده است. در این آیات شریفه و مانند آن به این مهم تصریح شده است: ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِین؛(1) «پروردگارتان را به زاری و نهانی بخوانید که او متجاوزان را دوست ندارد». إِنَّهُمْ كَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِین؛(2) «آنان (زکریا و خانوادهاش(علیهم السلام)) در کارهای نیک شتاب میکردند و ما را از روی رغبت و بیم میخواندند و در برابر ما فروتن بودند».
بعضی از مفسران اهل تسنن، مانند فخر رازی، مدعیاند که متكلمان مسلمان اجماعاً چنین عبادتی را باطل میدانند؛ زیرا عبادت باید خالص برای خدا و با نیت اطاعت از او انجام گیرد. غالب علمای اسلام، بهخصوص متكلمین و دیگر علمای شیعه چنین عبادتی را باطل نمیدانند، ولی معتقدند چنین نیتی از ارزش عبادت خواهد كاست؛ یعنی خضوع و خشوعش برای خداست تا هم به او تقرب جوید و هم خداوند او را از تنعمات بهشتش بهرهمند کند و از عذاب جهنمش برهاند.
1. اعراف (7)، 55.
2. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ یَحْیَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ (انبیاء، 90).
البته اگر انسان براثر کسب معارف الهی، مراقبات و تمرینات عملی بسیار، به جایی برسد که عبادت را تنها برای خداوند انجام دهد و در قبال آن حتی بهشت و جهنم هم در نظرش نباشد، مرتبهای بسیار عالی و توفیقی بس گرانبهاست که نصیب هرکس نمیشود. توفیق برتر آن است که انسان به مرتبهای صعود کند که اگر بداند خداوند در برابر عباداتش او را به جهنم میبرد، باز هم عبادت کند. این مراتب، مراتب بسیار بلندی برای امثال حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) است که حتی فرضش نیز برای افراد عادی آسان نیست. فقط از چنان انسان برجستهای ساخته است که به خداوند عرضه بدارد: إِلَهِی مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقَابِكَ وَلاَطَمَعاً فِی ثَوَابِكَ وَلَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُك؛(1) «بارپروردگارا، من نه به دلیل ترس از عقاب و عذاب تو و نجات از آن، تو را عبادت كردهام و نه به دلیل طمع در ثوابی که برای عبادت مقرر داشتهای، بلكه چون تو را سزاوار پرستش و عبادت یافتم، تو را عبادت میكنم».
درواقع، شخصیتی چون علی مرتضی(علیه السلام) خداوند متعال را چنان موجودی یافته است که در برابر او چیزی جز عبادت شایسته نیست. دسترسی به آن مراتب عالیه برای ما میسور نیست، اما خوب است همین مقدار بدانیم که چنین مراتبی نیز برای انسان متصور است! این دانایی باعث ایجاد انگیزه در انسان میشود، و طی مسیر را آسانتر خواهد ساخت. درنتیجه او به دنبال ازدیاد معرفت و سپس محبت نسبت به خداوند خواهد رفت. اگر در انسان محبت به خدا زنده شود و افزایش یابد، دیگر بهشرط مزد، عبادت نخواهد کرد. محب برای کسب رضای محبوب میکوشد نه برای دریافت مزد از او؛ تلاش میکند که تمام آنچه در اختیار دارد، برای محبوب
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج41، باب 101، ص14.
صرف كند تا او فقط یك لبخند بزند، اظهار خشنودی كند، نه چیز دیگر. اگر انسان به این مرتبه از معرفت و محبت به خداوند برسد، نهتنها به دنبال مزد عبادت نیست، بلکه از خدا خجالت میكشد كه از او طلب مزد کند.
اساساً ما چرا خدا را دوست نداشته باشیم؟ مگر او چه كم دارد؟ مگر او برای ما چه چیزی را کم گذاشته است؟ مگر هرچه خوبی وجود دارد از او نیست؟ مگر همه گذشتها و بخششها از او نیست؟ مگر همه داشتههای ما از ابتدای موجودیتمان تا قیام قیامت و پسازآن، عطایای او نیست؟ آیا چنین كسی دوستداشتنی نیست؟ اگر قرار بر دوست داشتن باشد، چهکسی سزاوارتر از اوست؟ آیا در قبال چنین موجودی نباید خود را بدهکار همیشگی بدانیم؟ مگر انسان بدهکار از طلبکار، جز رضایت و خشنودی میخواهد؟
اگر خداوند به انسان چنین توفیق دهد و معرفتی اینچنین پیدا کند، آن وقت مانند امام سجاد(علیه السلام) در پیشگاه باعظمت خداوند عرضه خواهد داشت: خداوندا! مرا در طول ماه مبارک رمضان توفیق دادی تا از هر گناهی اجتناب كنم، هر كار خیری را كه در توانم بود، انجام بدهم، تمام جوارح و اندامهایم را برای خدمت در راه رضای تو به كار گیرم. بهعلاوه، تمام این ترک گناهها و انجام اعمال خیر، زمانی برای من نتیجهبخش است که خالص و به دور از ریا و سمعه باشد؛ پس مرا توفیق ده تا اعمالم را تنها برای تو انجام دهم.
در این بخش از بحث دو نكته قابل توجه است: یکی آنکه خداوند متعال در برابر انجام تکالیف، برای ما پاداشی در نظر گرفته است: یا گناهان ما را میبخشد، یا از نعمات خود در دنیا و آخرت ما را بهرهمند خواهد ساخت؛ درحالیکه نه از قِبَل عبادات ما بهرهای میبرد و نه از گناهان ما زیانی به او میرسد. اگر چنین است، که
هست، پس فلسفه این همه تكالیف شاق و پررنج چیست؟ چرا باید بسیاری از بندگان مخلص خداوند در راستای انجام وظایفشان، این همه خود را در زحمت و رنج بیندازند؟ اگر خداوند همه ما را، بدون انجام تکالیف بیامرزد، چیزی از او کم نخواهد شد؛ پس چرا رسیدن به مغفرت و رضایت خود را مشروط به انجام این همه تکلیف کرده است تا بزرگوارانی چون پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) نیز چنان خود را به مشقت بیندازند که خداوند به ایشان تذکر دهد که خود را به رنج مینداز؟ در ابتدای سوره «طه»، خطاب به ایشان میفرماید: طه * ما أَنْزَلْنا عَلَیْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی؛(1) «ای پیامبر، ما قرآن را نازل نکردهایم(2) تا تو خود را براثر انجام عبادات بسیار به مشقت و تنگی دچار کنی».
مرحوم علامه طباطبایی(رحمه الله) در تفسیر آیات اولیه سوره مبارکه «طه» آوردهاند: وقتی سوره مبارکه «مزمل» بر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نازل شد و دستور به تهجد و شبزندهداری به ایشان داده شد، حضرت چندان برپا ایستادند و اقامه نماز کردند که کف پاهای مبارکشان زخم شد، و بهناچار بر روی پنجه پا یا بر کنارههای پا میایستادند و اقامه نماز میکردند.(3) همچنین درباره حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) نقل است که حضرت ده سال بر روی پنجههای مبارکشان میایستادند و اقامه نماز میکردند تا جایی که تمام قدمهایشان متورم و رخسار مبارکشان زرد شد.(4)
1. طه (20)، 1ـ2.
2. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: «كَانَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) عِنْدَ عَائِشَةَ لَیْلَتَهَا فَقَالَتْ: یَا رَسُولَ اللَّهِ! لِمَ تُتْعِبُ نَفْسَكَ وَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ؟ فَقَال(صلى الله علیه وآله): یَا عَائِشَةُ، أَ لَا أَكُونُ عَبْداً شَكُوراً؟ قَال(علیه السلام): وَكَانَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) یَقُومُ عَلَی أَطْرَافِ أَصَابِعِ رِجْلَیْهِ فَأَنْزَلَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَی "طه * مَا أَنْزَلْنَا عَلَیْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى"» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص95).
3. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل آیات اولیه سوره مبارکه طه.
4. میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج4، ص118.
داستان شبزندهداریها، گریهها و نالههای شبانه و دائم بسیاری از انبیا و اولیای الهی(علیهم السلام) در آیات قرآن، روایات معصومان(علیهم السلام) و منابع تاریخی بارها بیان شده است؛ و داستان مناجاتها و گریههای طولانی حضرت امیرالمؤمنین و امام سجاد(علیه السلام) و انبیای عظام چون حضرت یحیی،(1) حضرت شعیب،(2) حضرت داوود،(3) حضرت موسی،(4)
1. حضرت یحیىبنزکریا(علیه السلام) آنقدر گریه كرده بود كه پاى چشمانش زخم شد. مادرش تكههاى کوچکی از نمد درست كرده بود تا با قرار دادن آن بر روی صورت ایشان، اشک چشمش جذب نمد شود و پوست صورتش بیشازاین لطمه نبیند (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج14، ص166، «قصص زكریا و یحیى(علیه السلام)»).
2. حضرت شعیب(علیه السلام) که بنا بر نقلهای تاریخی بیش از سیصدسال از خداوند عمر گرفت، در طول سالهاى طولانى، آنقدر گریه كرد كه چشمهای مبارکش سه بار نابینا شد. خداوند بیناییاش را به ایشان بازگردانید، مجدداً باز گریه كرد تا چشمهایش نابینا شد. دفعه سوم جبرئیل از طرف خداى متعال نازل شد و عرضه داشت: خداوند میفرماید: ای شعیب! اگر گریههایت از ترس عذاب است، من عذاب را بر تو حرام كردم؛ اگر از شوق بهشت است، من بهشت را در اختیار تو قرار مىدهم، چرا اینقدر گریه مىكنى؟ شعیب(علیه السلام) عرض كرد: خدایا! تو مىدانى این گریهها نه براى ترس از عذاب است و نه براى شوق به بهشت؛ این گریهها به جهت شوق لقای توست. خطاب شد: پس من كلیم خودم (حضرت موسى(علیه السلام)) را خدمتكار تو قرار دادم (همان، ج12، ص380، «قصص شعیب»). بنابراین، احتمالاً یکی از حکمتهای حوادثی که برای حضرت موسی(علیه السلام) پیش آمد، مانند زدوخورد با قبطیان مصر و درنتیجه فرار از مصر، ورود به مدین و سقایى كردن براى دختران حضرت شعیب(علیه السلام)، همهوهمه، آن بود تا موسای کلیم(علیه السلام) خدمتکار شعیب نابینا(علیه السلام) شود.
3. وَاذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوّابٌ (ص، 17). حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره سیره حضرت داوود نبی(علیه السلام) چنین میفرمایند: ... وَإِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُد(علیه السلام) صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ وَقَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَقَدْ كَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِیَدِهِ وَیَقُولُ لِجُلَسَائِهِ أَیُّكُمْ یَكْفِینِی بَیْعَهَا وَیَأْكُلُ قُرْصَ الشَّعِیرِ مِنْ ثَمَنِهَا ... (نهج البلاغه، خطبه 160).
4. حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره زندگی ساده، بیآلایش و زهد حضرت موسی کلیم(علیه السلام) میفرمایند: ... وَاللَّهِ مَا سَأَلَهُ إلاَّ خُبْزاً یَأْكُلُهُ لِأَنَّهُ كَانَ یَأْكُلُ بَقْلَةَ الْأَرْضِ وَلَقَدْ كَانَتْ خُضْرَةُ الْبَقْلِ تُرَی مِنْ شَفِیفِ صِفَاقِ بَطْنِهِ لِهُزَالِهِ وَتَشَذُّبِ لَحْمِه (همان).
حضرت عیسی(1) و مادر گرامیاش و...(علیهم السلام)، بسیار شنیدنی و عبرتآموز است. حال پرسش این است که چرا خداوند متعال، برای بندگانش، آن هم بندگانی عظیمالشأن چون انبیا و اولیای الهی(علیهم السلام) چنین زندگی مشقتباری را میپسندد؟
حقیقت و سرِّ این مسئله آن است كه انسان، زمانی به درجه والای خلیفةاللهی میرسد كه همهچیزش را در مقابل خدا ببازد؛ یعنی عبد حقیقی باشد. ما هرچه برای خودمان و دیگران موجودیتی مستقل در نظر داشته باشیم، درواقع گرفتار یك جهالت شدهایم. ما از خود هیچچیز نداریم؛ هرچه داریم مال اوست. عبودیت حقیقی به این است كه انسان این نداری، فقر، بیچارگی و ذلت ذاتی خود را درك کند و باور داشته باشد. تنها در این صورتْ لایق مقام خلیفةاللهی خواهد بود.
پس سرِّ تحمل این سختیها، بلایا، امتحانها، تکالیف، وظایف و... آن است که ما بنده بودن و هیچ بودن خودمان را خوب درک کنیم. در فرایند تبعیت و انجام تکالیف نشان خواهیم داد که آیا بنده حقیقی هستیم و تكالیف را درست و دقیق و
1. حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) درباره سیرة مبارکه حضرت عیسیبنمریم(علیه السلام) میفرمایند: وَإِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَی ابن مَرْیَم(علیه السلام)، فَلَقَدْ كَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَیَلْبَسُ الْخَشِنَ ویأکُلُ الجَسْبَ وَكَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ وَسِرَاجُهُ بِاللَّیْلِ الْقَمَرَ وَظِلَالُهُ فِی الشِّتَاءِ مَشَارِقَ الْأَرْضِ وَمَغَارِبَهَا وَفَاكِهَتُهُ وَرَیْحَانُهُ مَا تُنْبِتُ الْأَرْضُ لِلْبَهَائِمِ وَلَمْ تَكُنْ لَهُ زَوْجَةٌ تَفْتِنُهُ وَلَا وَلَدٌ یَحْزُنُهُ وَلَا مَالٌ یَلْفِتُهُ وَلَا طَمَعٌ یُذِلُّهُ دَابَّتُهُ رِجْلَاهُ وَخَادِمُهُ یَدَاه (همان). همچنین ایشان(علیه السلام) درباره زهد و دنیاگریزی حضرت عیسی(علیه السلام) میفرمایند: یَا نَوْفُ طُوبَیٰ لِلزَّاهِدِینَ فِی الدُّنْیَا الرَّاغِبِینَ فِی الْآخِرَةِ أُولَئِكَ قَوْمٌ اتَّخَذُوا الْأَرْضَ بِسَاطاً وَتُرَابَهَا فِرَاشاً وَمَاءَهَا طِیباً وَالْقُرْآنَ شِعَاراً وَالدُّعَاءَ دِثَاراً ثُمَّ قَرَضُوا الدُّنْیَا قَرْضاً عَلَی مِنْهَاجِ الْمَسِیح(علیه السلام) (همان، حکمت 104).
بدون هیچ چشمداشتی انجام میدهیم که درنتیجه لایق مقام خلیفةاللهی شویم، یا برای خودْ وجود و اراده مستقلی در برابر خداوند قایلیم که درنتیجه، بر تکالیف و کمّوکیف آن خرده میگیریم و از انجام درست و دقیق آن سر باز میزنیم. بنابراین لیاقت چنان مقام والایی را نخواهیم داشت. البته مقام خلیفةاللهی، خود دارای مراتب بیشماری است که حضرات معصوم یعنی رسول خدا و اهلبیت گرانقدرشان(علیهم السلام) در بالاترین مرتبه آن قرار دارند.
تعبد به شریعت الهی و تدین به احکام دین و دستورهای نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) و انجام دادن دقیق و بدون چشمداشت آن، قدمبهقدم ما را در مسیر صحیح قرار خواهد داد تا راه درست تقرب را طی کنیم. این متابعتهای محدود در واجبات، ما را رام و مطیع بار میآورد؛ آرامآرام گام فراتر خواهیم گذاشت و در مستحبات و نوافل نیز مطیع خواهیم شد و عاشقانه به امر عبودیت مشغول خواهیم شد. اگر انسان اینگونه بار بیاید، دیگر عبدی سرکش و چموش نخواهد بود. عبد حقیقی باید در برابر خدا، تابع محض باشد نه طاغی و عاصی. به قول مرحوم آخوند کاشی، عبادت و نماز خواندن ما باید دستکم طوری باشد که بگوییم: «خدایا ما در برابر تو طاغی نیستیم».
مرحوم آخوند كاشی(رحمه الله) در مدرسه علمیه صدر، در اصفهان، سكونت داشتند. یك روز فردی از عشایر اطراف اصفهان آمده بود تا دم غروب نمازی بخواند. سر حوض آمد و آبی به دستوصورتش زد؛ سپس خموراستی شد که مثلاً نماز خوانده باشد. مرحوم آخوند نزد او رفت و پرسید: «تو چهكار كردی؟ این نماز بود که خواندی؟» او پاسخ داد: «نه». دوباره پرسید: «پس چهكار میكردی؟» پاسخ داد: «من فقط خواستم به خدا بگویم كه من یاغی نیستم!» مرحوم آخوند کاشی با شنیدن این کلام به گریه افتاد و فرمود: «نماز همین است!»
ما كه نماز نمیخوانیم! اگر نماز ما بهاندازهای باشد که پیامش این باشد كه بگوییم ما یاغی نیستیم و نمیخواهیم مخالفت كنیم، خودْکار بزرگی است؛ اما هواهای نفسانی، شیطان و فریبهای شیطانی نمیگذارد انسان در این کار موفق شود؛ مگر لطف و عنایت خدا به یاری انسان بیاید. خدایا تو را به حق دوستانت، آن كسانی كه عبادت خالص انجام میدهند، به ما هم توفیق ده تا گاهی عبادت خالصی انجام بدهیم و شیرینی این عبادت را بچشیم تا همیشه خواستار اینگونه عبادتها باشیم. انشاءالله.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَقِفْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ وَفُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ وَوَظَائِفِهَا الَّتِی وَظَّفْتَ وَأَوْقَاتِهَا الَّتِی وَقَّتَّ وَأَنْزِلْنَا فِیهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِیبِینَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِینَ لِأَرْكَانِهَا، الْمُؤدِّینَ لَهَا فِی أَوْقَاتِهَا عَلَی مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَرَسُولُك(صلى الله علیه وآله) فِی رُكُوعِهَا وَسُجُودِهَا وَجَمِیعِ فَوَاضِلِهَا عَلَی أَتَمِّ الطَّهُورِ وَأَسْبَغِهِ وَاَبْیَنِ الْخُشُوعِ وَأَبْلَغِهِ؛ بارپروردگارا، بر محمد و اهلبیتش درود فرست، و ما را بر زمانهای نمازهای پنجگانه، با حدودش که مقرر فرمودی و با واجباتش که لازم دانستی و شروط و اوقاتش که تعیین فرمودی، آگاه، و به انجام آن موفق فرما. ما را از کسانی قرار ده که مراتب شایسته نماز را بهخوبی دریافته و ارکان و جوانب آن را بهخوبی نگاه داشتهاند و آن را در اوقات خود، مطابق با آنچه بنده خوب تو و پیامبر بزرگوارت ـکه درود تو بر او و اهلبیت او بادـ در رکوع و سجود و همه فضیلتهای آن و درجات رفیعش، با کاملترین و شادابترین طهارت (وضو، غسل یا تیمم) و روشنترین و رساترین خشوع و فروتنی، اقامه کردهاند، بهجای آوریم.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در فقرات پیشین به محضر باریتعالی عرض كردند: «در این ماه پرفضیلت به ما توفیق انجام روزه باكمال را عطا فرما؛ بهگونهایکه تنها به امساك از مبطلات روزه بسنده نکنیم، بلکه همه آنچه تو نمیپسندی را ترک گوییم». فقرات بعدی دعا درحقیقت تفصیل این اجمال است.
تعبد به احکام روزه ماه مبارک رمضان، بهخصوص امساک، درحقیقت نوعی برنامه تمرینی و تربیتی برای بقیه سال است. هدف اصلی این تمرینات عملی منضبط بار آمدن انسان و افسارگسیخته نبودن اوست. این یعنی تقوا. شاید بهترین شیوه تمرین عملی برای باتقوا شدن و متقی بار آمدن همین امساک و روزهداری در ماه مبارک رمضان است. به همین دلیل گفته میشود که روح روزهداری همین است که انسان متعبد بار بیاید و نسبت به دیگر عبادات و اعمال عبادی تسلیم باشد.
از مهمترین عبادات در اسلام نماز است؛ تا جایی که در لسان روایات از آن با عنوان عمود و ستون نگهدارنده دین خدا یاد شده است. امام باقر(علیه السلام) میفرمایند: الصله عَمُودُ الدِّینِ مَثَلُهَا كَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَ الْأَوْتَادُ وَالْأَطْنَابُ وَإِذَا مَالَ الْعَمُودُ وَانْكَسَرَ لَمْ یثْبُتْ وَتِدٌ وَلَا طُنُب؛(1) «نماز ستون نگهدارنده خیمه دین اسلام است؛ مانند عمود و ستون خیمه است. اگر برقرار و ثابت بماند بقیه میخها و طنابها هم برقرار خواهند ماند و اگر کج یا شکسته شود، هیچ میخ و طنابی برقرار نمیماند، و درنتیجه خیمهای برپا نخواهد ماند».
در تعبیری دیگر فرمودند: إِنَّ أَوَّلَ مَا یحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصله فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا؛(2) «اولین پرسش از بنده خدا در روز حساب، پرسش از نماز است. اگر نماز مورد قبول واقع شود، بقیه اعمالش مقبول خواهد بود».
1. محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج4، ص27.
2. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَر(علیه السلام) یَقُولُ: «كُلُّ سَهْوٍ فِی الصله یطْرَحُ مِنْهَا غَیْرَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُتِمُّ بِالنَّوَافِلِ إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصله فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا إِنَّ الصله إِذَا ارْتَفَعَتْ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا رَجَعَتْ إِلَی صَاحِبِهَا وَهِیَ بَیْضَاءُ مُشْرِقَةٌ تَقُولُ حَفِظْتَنِی حَفِظَكَ اللَّهُ وَإِذَا ارْتَفَعَتْ فِی غَیْرِ وَقْتِهَا بِغَیْرِ حُدُودِهَا رَجَعَتْ إِلَی صَاحِبِهَا وَهِیَ سَوْدَاءُ مُظْلِمَةٌ تَقُولُ ضَیَّعْتَنِی ضَیَّعَكَ اللَّه» (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج3، ص268).
ازایندست بیانات حکیمانه اهلبیت(علیهم السلام) بهخوبی میتوان به اهمیت فوقالعاده نماز نسبت به دیگر عبادات پی برد.
شاید یکی از وجوه اهمیت نماز در بین عبادات، بُعد تمرینی آن باشد؛ گو اینکه همه عبادات به نوعی دارای بُعد تمرینیاند، اما این بُعد در نماز، روشنتر و در عمل دارای تأثیر بیشتر و عمیقتری است. یکی از ابعاد تمرینی در نماز مسئله مراعات اوقات نماز است. یکی از بهترین طرق موفقیت در هر برنامه کاری، رعایت نظم و انضباط در آن برنامه است. رعایت نظم و انضباط جز با رعایت وقت و برنامههای زمانی آن برنامه میسر نمیشود. سهلانگاری و عدم اهتمام به آن، تمام برنامه را تحت تأثیر قرار خواهد داد و آنها را با تعطیلی و شکست مواجه خواهد ساخت.
توجه فوقالعاده به اوقات نماز و اهتمام به اقامه نماز در اول وقت و در وقت فضیلت، خود یک برنامه تمرینی قوی و تأثیرگذار برای انسان سالک الیالله است. رعایت این امر انسان سالک را منضبط و منظم بار خواهد آورد و او را نسبت به رعایت امور دیگر ترغیب خواهد کرد.
به همین دلیل امام سجاد(علیه السلام) در این فقره از دعا، پس از سلام و درود بر رسول خدا و اهلبیت گرامیشان(علیهم السلام)، از خدای متعال توفیق اهتمام به شئون نماز، ازجمله اوقات نماز را درخواست کردهاند: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَقِفْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ وَفُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ؛ «بارپروردگارا، بر محمد و اهلبیتش درود فرست، و ما را بر زمانهای نمازهای پنجگانه آشنا بفرما. به ما توفیق ده تا حدود شرعی نماز را مراعات کنیم و بر واجبات آن محافظت داشته باشیم».
ایشان در این فقره تلویحاً به آیاتی از قرآن کریم اشاره دارند که در آن بر حفظ اوقات نماز تأکید شده است:
حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصله الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِین؛(1) بر [اوقات] نمازها و نماز میانه مراقبت کنید و خاضعانه برای خدا بهپا خیزید. قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ... عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُون؛(2) بیشک مؤمنان رستگاراناند؛ آنان که... بر [اوقات] نمازهاشان حافظ و نگاهباناند.
این تأكیدها و تصریحها شاید به دلیل اهمیت بسزایی است که رعایت دقیق اوقات نماز در برنامههای تربیتی و تمرینی دارد. به دلیل همین تأکیدها در آیات قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام)، بزرگان، علمای اخلاق و اصحاب كرامات و مكاشفات، برای آن ارزش بسیاری قایل بودهاند. آنان به دلیل رعایت این امر مهم در نماز، آثار عجیبی را نقل کردهاند؛ گو اینکه برخی از این امور عجیب، فراتر از احکام فقهی است، اما از مجموع این تأكیدات و آثار عجیب میتوان دریافت که رازهایی در این امر مهم نهفته است که ما از آنها بیخبریم.
از علمای بزرگ شیعه و اولیای الهی عبارات مختلف و تعبیرات عجیبی درباره رعایت اوقات نماز، بهویژه اقامه نماز در اول وقت یا وقت فضیلت، نقل شده است. یکی از سادهترین تعابیر، که یکی از علمای بزرگ معاصر(3) نقل کرده، این است كه فرمودند: «اگر كسی وقت نماز را رعایت کند و آن را در اول وقت بهجای آورد و
1. بقره (2)، 238.
2. مؤمنون (23)، 1 و 9.
3. شاید مقصود حضرت استاد، حضرت آیتالله آقاسیدعلیآقا قاضی طباطبایی(رحمه الله) بوده باشد.
با خدا عهد ببندد كه نمازش را اول وقت بخواند، من تعهد میكنم كه به مقامات بسیار عالی نایل بشود».
آن بزرگوار در مقام تأکید بر مضامین بلند این آیه، به شاگردانشان مانند علامه طباطبایی(رحمه الله) و بعضی بزرگواران دیگر، تعهد به اقامه نمازِ اول وقت را در برابر تعهد ایشان بر رسیدن به عالیترین مقامات معنوی، توصیه میفرمودند.
رعایت وقت نماز به قدری اهمیت دارد كه نهتنها با بسیاری از عبادات و ریاضات قابل مقایسه نیست، بلكه برتر است. البته این مقامات بلند معنوی و اسراری که در این عبادات و رعایت موازین آن نهفته است، حقایقی است که انسان خود باید با عمل به آن، آنها را دریابد و درک و فهم آنها برای دیگران مشکل، بلکه غیرممکن است، و به همین دلیل یكی از استادان بزرگ(1) میفرمودند: «تا آدم خودش این مسئله را رعایت نكند و مقید نباشد كه نمازش را اول وقت بخواند، نخواهد دانست كه در تعالی روح انسان و تقرب به خدای متعال چه تأثیری دارد و سرِّ این حقیقت را نخواهد فهمید».
مطلب دیگری که امام سجاد(علیه السلام) در این دعا از خداوند درخواست کردهاند، توفیق اقامه نماز به همان شیوه مطابق با سنت نبوی(صلى الله علیه وآله) است؛ بهگونهایکه شرایط، اجزا، ارکان و خلاصه کمّوکیف نماز بههیچروی تغییر نیابد. فقهای بزرگوار در کتاب الصله به برخی از این امور اشاره کرده و بیان فرمودهاند که حتی اگر ذکری که وارد نشده است، در نماز بهقصد ورود خوانده شود، بدعت و حرام است و به جای آنكه عبادت باشد، معصیت خواهد بود.
گو اینکه قبل از حادثه عجیب معراج رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، ایشان عبادات و خضوع و خشوعی زایدالوصف در پیشگاه خداوند داشتهاند، اما تشریع نماز به کیفیتی كه
1. احتمالاً مراد حضرت استاد، حضرت آیتالله آقاسیدعلیآقا قاضی طباطبایی(رحمه الله) بوده باشد.
توصیه و امر فرمودند،(1) در معراج به ایشان تعلیم داده شد.(2) این حادثه نشان از اهمیت جایگاه نماز در پیشگاه خداوند دارد؛ چراکه تشریعکننده آن خداوند، و بهترین نمازگزارش پیامبر(صلى الله علیه وآله)، و بهترین محل تشریع آن معراج است. بهیقین میتوان ادعا کرد شیوهای که از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) برای اقامه نماز توصیه شده، بهترین شیوه ممکن است؛ وگرنه خداوند آن را به رسولش تعلیم نمیداد. بههرحال، تقیّد آن حضرت و ائمه معصوم(علیهم السلام) و اولیای الهی به اقامه نماز با رعایت تمام حدود و شرایط و با رعایت اوقات خاص، نشان از اهمیت فوقالعاده نماز دارد.
بنابراین با این مسئله بسیار مهم نمیتوان بهسادگی برخورد کرد. نمیتوان از پیش خود و سلیقهای آن را كموزیاد كرد؛ مثلاً نمیتوان بیدلیل و مدرک گفت که اگر به حالت تکتّف نماز بخوانیم، مؤدبانهتر خواهد بود! مگر ما شیوه ادب در عبادت را بهتر از خدا میدانیم؟!(3) بنابراین، اگر کسی این حالت تکتّف و دست بستن در نماز را بهقصد تشریع و ورود انجام دهد، مرتکب گناهی بزرگ شده است. در بعضی از روایات این بدعتگذاری مساوی با كفر و شرك قلمداد شده است.(4) البته این مسئله متوجه بدعتگذاران و برخی علمای مسلمان است و شامل عامه مردم که
1. قال(صلى الله علیه وآله): صَلُّوا كَمَا رَأَیْتُمُونِی أُصَلِّی (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج82، ص279).
2. ر.ک: همان، ج25، باب 3، ص98.
3. اگر با نماز برخوردهای سلیقهای شود، ممکن است کسی هم بگوید بر اساس روایات، بهترین حالتی که انسان را به خدایش نزدیک میکند و موجب خشنودی او میشود، حالت سجده است؛ پس ما تمام نماز و اذکار و اوراد آن را در حال سجده بخوانیم؛ دیگر قیام، قعود، رکوع و... لازم نیست! یا در ماه رمضان که بهار قرآن است، همه نماز را فقط قرآن بخوانیم! یا برخی اشعار عرفانی را به نماز اضافه کنیم! و... .
4. ر.ك: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج2، ص303، روایت 39.
به خیال سنت بودن تکتّف در نماز به آن مبادرت میکنند و متوجه بدعت بودن آن نیستند، نخواهد شد.
به دلیل حساسیت این امور در نماز است که امام سجاد(علیه السلام) از خداوند توفیق اقامه نماز را، به شیوهای که پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) تشریع فرموده و سنت مبارک ایشان بوده است، درخواست کردهاند. حضرت در این دعا، علاوه بر مداومت بر اصل نماز، رعایت سنت نبوی(صلى الله علیه وآله) در تمام اجزا و شرایط نماز، مانند رکوع، سجود، اذکار، قرائات، ارکان و دیگر امور را در نماز از خداوند درخواست فرمودند. ایشان درنهایت از خداوند میخواهند که نماز را با خشوع و خضوع تمام اقامه کنند. تقریباً تمام این امور، چه اصل اقامه نماز و چه امور و جزئیات مربوط به آن، در قرآن نیز آمده و بر رعایت آن تأکید شده است. در مورد رعایت و مواظبت اصل نماز میفرماید: حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصله الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِین.(1)
در مورد خشوع و خضوع در نماز میفرماید: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ... وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُون.(2)
همچنین درباره نوع ارتباط انسانهای دارای قلب خاشع با نماز میفرماید: وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصله وَإِنّها لَكَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخَاشِعِین.(3)
خشوع امری قلبی است و البته اثر آن در ظاهر نمایان میشود که به آن خضوع میگویند. البته آثار قلب خاشع شبیه برخی رفتارهای دیگری است که اساس و
1. بقره (2)، 238.
2. مؤمنون (23)، 1 و 9.
3. بقره (2)، 45.
ریشههایی غیر از خشوع دارد و منبعث از خشوع قلبی نیست. به بیان برخی از علمای اخلاق، تفاوت این دو رفتار ظاهری مانند تفاوت بین گریه و شیون مادری است که حقیقتاً فرزندش را از دست داده و داغ فرزند دیده است، و زنی که درواقع فرزندی را از دست نداده است، ولی برای دیگری نوحهخوانی میکند، یا بهقولمعروف ادا درمیآورد و نمایش بازی میکند. تفاوت این دو نوحه و ناله بسیار است: یکی نمایش بازی میکند، ولی دیگری حقیقتاً از درون جانش میسوزد و دلش به درد آمده است.
در نماز نیز چنین است. کسی که حقیقتاً دارای قلبی خاشع باشد، نمازش نیز خاضعانه است. آن خضوع چندان روح و روان فرد را دگرگون میکند و دلش را فرومیشکند که خودبهخود در ظاهر و رفتارش نیز تأثیر میگذارد و آن را تغییر میدهد.
اگر انسان بتواند در حد و اندازه خودش عظمت خداوند را در آثار ظاهری و نمودهای ظاهریاش درک کند و فقر و ناچیزی خود را نیز بفهمد، یک حالت فروشکستگی در وی حاصل میشود که در تمام وجود او رسوخ و خودنمایی خواهد کرد. در این صورت، رنگ و رخسار، زبان و بیان، دیدگان، قدرت دیداری و شنیداری، راه رفتن و نشستوبرخاست و همهوهمه تحتالشعاع آن قرار خواهند گرفت. قرآن کریم حالات انسان را در روز قیامت، هنگامی که حقیقت مسائل بر وی مکشوف میشود و بیچارگی خود را در برابر قدرقدرتی و قیومیت علیالاطلاق خدای یکتا میبیند، چنین ترسیم کرده است: یوْمَئِذٍ یتَّبِعُونَ الدَّاعِی لاَ عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَتِ الأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَانِ فَلاَ تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْسًا؛(1) «در آن روز همه مردم تابع حقی هستند که هیچ کژی در آن نیست و تمام صداها از خشیت خدا چندان خاشع است که جز صدای آهسته و پچپچ، صدایی به گوش نمیرسد».
1. طه (20)، 108.
درباره حالات انسان در روز قیامت و برخاستن از قبرها میفرماید: خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ یَخْرُجُونَ مِنَ الأجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنْتَشِر؛(1) «در آن روز [که دعوتکننده به حق، همه مردم را به عالم هولانگیز قیامت دعوت میکند] آن کافران، درحالیکه چشمان خود را فروهشتهاند، چونان ملخهای سرگردان از قبرها برخیزند و به اطراف پراکنده شوند».
در این تعابیر قرآنی خشوع در مقابل عظمت الهی بهگونهای ترسیم شده است که سراسر وجود انسان را دربرمیگیرد.
مفهوم عظمت الهی برای بسیاری از انسانها روشن نیست و ذهن آنها توان درک آن را ندارد. ازاینرو، برای آماده شدن ذهن جهت درک این مفهوم، میتوان از تأمل در عظمت آفرینش بهره گرفت. عظمت کرات و کهکشانها به قدری است که گاه فواصل آنها میلیاردها سال نوری تخمین زده شده است. در چنین فضای بیکرانی، چیزی به نام كره زمین وجود دارد كه در مقابل آنها حتی به اندازه یک حلقه انگشتر یا یک گردو نیز بهحساب نمیآید. بازهم تصور کنید که روی همین گردوی کوچک ناچیز، ششمیلیارد انسان با همه امکانات زندگی میکنند. در گوشهای کوچک از این گردو، کشوری و در گوشهای از آن شهری و در نقطهای از آن ما در حال زیستن هستیم. خداوند خالق مجموعهای از جهان هستی است که این عالم پهناور و عظیم، گوشه کوچکی از آن بهحساب میآید. حال در برابر این خدایی كه همه این جهان را با یك اراده آفریده است و میتواند با یك اراده هم نابود كند، عظمت این عالم چیست؟ من چه هستم؟ چطور انسانِ با این حقارت، به خود جرئت میدهد که به خدا بگوید: تو یكی من هم یكی! تو گفتی، اما من نمیكنم! این نهایت جهالت،
1. قمر (54)، 7.
حماقت و بیشرمی است. انسانی که همه داشتههایش، زبانش، چشمش، گوشش، نَفَسی كه میكشد، فكری كه میکند، خواستهای كه دارد، لذتی كه میبرد، گذشتهاش، آیندهاش، همهوهمه از اوست.
تصور و توجه به این امور، هر انسان عاقلی را فرومیشکند و حالت خشوع قلبی در وی پدید میآورد. طبیعی است در این حالت به فرموده قرآن، چشمان انسان فروهشته خواهد شد؛ تُنِ صدایش خواهد شکست و هیچ توجهی به خود نخواهد داشت.
علت اصلی تأکیدات بسیار بر اهمیت دادن به عبادات و حفظ حدود و ضوابط آن، همین تأثیرات عمیقی است که آرامآرام بر روح و روان انسان و سپس در رفتار و اعمال او دارد؛ بهخصوص درباره نماز، رعایت وقت، آثار تربیتی بسیاری دارد. متأسفانه ما از این واقعیت غافلیم كه خدای متعال با تشریع نماز و اوقات آن، چه منت بزرگی بر ما مسلمانها گذاشته است. رعایت این اوقات انسان را در همه کارها بابرنامه و منضبط بار خواهد آورد. این خود از خواص و ویژگیهای تربیت دینی است. به همین دلیل، امام سجاد(علیه السلام) در این فقره کوتاه، دو بار از خداوند تقاضا میکنند که توفیق رعایت و محافظت بر اوقات نماز را به ما عطا فرماید: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَقِفْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ وَفُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ وَوَظَائِفِهَا الَّتِی وَظَّفْتَ وَأَوْقَاتِهَا الَّتِی وَقَّت؛ «بارپروردگارا، بر محمد و اهلبیتش درود فرست و ما را بر اوقات نمازهای پنجگانه واقف و آگاه گردان و... و بر وقتهای خاصی که تو برای نماز تعیین کردی، آگاه گردان».
در فقره بعدی دعا حضرت(علیه السلام) از خداوند درخواست میکنند که ما را در مقام و منزلت نمازگزارانی قرار ده که منازل و مراتب نماز را بهخوبی درک کردهاند: وَأَنْزِلْنَا
فِیهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِیبِینَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِینَ لِأَرْكَانِهَا؛ «بارپروردگارا، ما را در این ماه مبارک در زمره نمازگزارانی قرار ده که منازل و مراتب نماز را بهخوبی دریافته، بر ارکان و جوانب آن مواظبت میكنند».
شاید کلام امام(علیه السلام) ایهام تکرار مخلّ به فصاحت داشته باشد، اما با دقت بیشتر روشن میشود که در این بیان حکیمانه، از صناعات ادبی متعددی استفاده شده است. توجه به آرایههای ادبی و نیز تسلط و اشراف کافی بر معنا و مفهوم کلام، زیبایی آن را روشنتر میکند.
از این تعابیر زیبا روشن میشود كه نماز دارای مراتب و منازلی است و همه نمازها در یک رتبه و مقام نیستند. البته کمّوکیف این منازل و مراتبْ از حد فهم ما خارج است. از نمازهای پر از عیب و نقص ما گرفته تا نمازی كه یك تكبیرش بر عبادت ثقلین رجحان دارد، همه نماز است، اما تفاوت ره بین که از کجا تا به کجاست. از نماز ما که باید در مراعات احکام و حدود فقهیاش بسیار سعی كنیم تا نماز حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) که تنها یک تکبیرش افضل از عبادت جن و انس بود و فقط در حال اقامه چنین نمازی میتوانستند تیر از پای مبارکش بیرون بكشند، همه نماز است؛ اما این کجا و آن کجا!؟ البته خود ایشان در نامه معروفشان به عثمانبنحنیف فرمودند که شما را توان چنین کارهایی نیست، اما مرا با پرهیز از ناپاکیها و محرمات و با سعی و تلاش و پاکدامنی... یاری کنید: أَلَا وَإِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِكَ وَلَكِنْ أَعِینُونِی بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ وَعِفَّةٍ وَسَدَاد؛(1) «[ای گروه مؤمنان] آگاه باشید شما نمیتوانید در زندگی چون من که امام و مقتدای شما هستم،
1. ... أَلَا وَإِنَّ لِكُلِّ مَأْمُومٍ إِمَاماً یَقْتَدِی بِهِ وَیَسْتَضِیءُ بِنُورِ عِلْمِهِ أَلَا وَإِنَّ إِمَامَكُمْ قَدِ اكْتَفَی مِنْ دُنْیَاهُ بِطِمْرَیْهِ وَمِنْ طُعْمِهِ بِقُرْصَیْهِ أَلَا وَإِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِكَ وَلَكِنْ أَعِینُونِی بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ وَعِفَّةٍ وَسَدَاد... (نهج البلاغه، نامة 45).
رفتار کنید؛ اما مرا با پرهیز از محرمات و شبهات و با سعی و تلاش و با پاکدامنی و صلاح یاری رسانید»؛ یعنی اگر قدری تلاش کنیم میتوانیم خود را از آنچه هستیم بالاتر بکشانیم. اگر چنین شود، نمازمان شباهت اندكی به نماز حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) پیدا خواهد كرد و به فرموده امام سجاد(علیه السلام)، در ادامه همین فقرات دعا، ما نیز منزلی از منازل و مرتبهای از مراتب نماز را طی خواهیم کرد و از حافظان ارکان نماز خواهیم شد: الْحَافِظِینَ لِأَرْكَانِهَا؛ «بارپروردگارا، به ما توفیق ده تا از کسانی باشیم که حافظ ارکان یا پایههای اصلی نمازند».
ركن، پآیه هر چیزی است؛ رکن ساختمان پایه و ستون اصلی و نگهدارنده آن است. ریزش و خرابی ساختمان زمانی رخ خواهد داد که پایه و رکن آن ضربه ببیند و فروبریزد. در این فقره مقصود امام سجاد(علیه السلام) فقط همان چهار، پنج رکنی که حضرات فقهای عظام در فقه برای نماز تعیین فرمودهاند، نیست. قضیه فراتر از اینهاست. مقصود ایشان از رکن، هر امری است که با حفاظت آن، نماز برپا میماند.
سپس امام سجاد(علیه السلام) برای چندمین بار به مراعات وقت نماز اهمیت میدهند و میفرمایند: الْمُؤدِّینَ لَهَا فِی أَوْقَاتِهَا؛ «بارپروردگارا، ما را توفیق ده تا از کسانی باشیم که نماز را درست در وقت تعیینشدهاش ادا میکنند».
از این اشارات، تکرارها و تأکیدها، آن هم بهوسیله انسان حکیمی چون امام سجاد(علیه السلام)، باید به اهمیت بسیار زیاد مراعات وقت نماز پی ببریم.
مسئله دومی که امام سجاد(علیه السلام) درباره نماز به آن اشاره فرمودهاند، درخواست توفیق از خداوند در توجه به ابعاد دیگر نماز است. حضرت میفرمایند:
الْمُؤدِّینَ لَهَا فِی أَوْقَاتِهَا عَلَی مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَرَسُولُك(صلى الله علیه وآله) فِی رُكُوعِهَا وَسُجُودِهَا وَجَمِیعِ فَوَاضِلِهَا عَلَی أَتَمِّ الطَّهُورِ وَأَسْبَغِهِ وَأَبْینِ الْخُشُوعِ وَأَبْلَغِه؛ پروردگارا، ما را از کسانی قرار ده که نماز را در
اوقات خود، مطابق با آنچه بنده خوب تو و پیامبر بزرگوارت ـکه درود تو بر او و اهلبیت او بادـ در رکوع و سجود و همه فضیلتهای آن و درجات رفیعش، با کاملترین و شادابترین طهارت (وضو، غسل یا تیمم) و روشنترین و رساترین خشوع و فروتنی به جا آورده است، اقامه کردهاند.
حضرت(علیه السلام) بر این نکته مهم اشاره دارند که رعایت تمام شرایط و اجزای نماز باید از هرگونه بدعت و کموزیادی دور و کاملاً منطبق با سنت پیامبر بزرگوار اسلام(صلى الله علیه وآله) باشد: عَلَی مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَرَسُولُك(صلى الله علیه وآله).
اسباغ در طهارت، بهخصوص اسباغ در وضو از عباداتی است که بسیار به آن سفارش شده است. مقصود از اسباغ در وضو، با شادابی وضو گرفتن است؛ بهگونهایکه تمام اعضای وضو کاملاً شسته شود. در برخی نقلها نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) اسباغ در وضو، بهویژه اسباغ در هوای سرد، را موجب تحصیل درجات معنوی برای انسان و استکمال حقیقت ایمان و باعث ورود به بهشت دانستهاند.(1) به دلیل آثار و برکاتی که در روایات برای اسباغ در وضو بیان شده است، این عمل از مستحبات بهشمار میرود و حضرت(علیه السلام) نیز در این دعا از خداوند توفیق اسباغ در وضو برای نماز را تقاضا کردهاند.
1. وَأَنَسِ بن مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِه(علیه السلام) فِی وَصِیَّةِ النَّبِی(صلى الله علیه وآله) لِعَلِی(علیه السلام) قَالَ: «یَا عَلِیُّ، ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ إِلَی أَنْ قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَانْتِظَارُ الصله بَعْدَ الصله وَالْمَشْیِ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ. یَا عَلِیُّ، سَبْعَةٌ مَنْ كُنَّ فِیهِ فَقَدِ اسْتَكْمَلَ حَقِیقَةَ الْإِیمَانِ وَأَبْوَابُ الْجَنَّةِ مُفَتَّحَةٌ لَهُ مَنْ أَسْبَغَ وُضُوءَهُ وَأَحْسَنَ صَلَاتَهُ وَأَدَّی زَكَاةَ مَالِهِ وَكَفَّ غَضَبَهُ وَسَجَنَ لِسَانَهُ وَاسْتَغْفَرَ لِذَنْبِهِ وَأَدَّی النَّصِیحَةَ لِأَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّه» (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج1، ص487).
آخرین نکتهای که امام سجاد(علیه السلام) در این فقره از دعا از خداوند تقاضا کردهاند، خشوعی خاص در نماز است: عَلَی... أَبْینِ الْخُشُوعِ وَأَبْلَغِه؛ «خداوندا، به ما توفیق ده از کسانی باشیم که نماز را با آشکارترین و رساترین خشوع اقامه میکنیم».
وَوَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصله، وَأَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَالْعَطِیَّةِ، وَأَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ، وَأَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَات؛ پروردگارا، ما را در این ماه مبارک توفیق ده تا با نیکی فراوان و بخشش به خویشان خود نیکی کنیم و با احسان و عطا از احوال همسایگانمان جویا شویم و اموال و داراییمان را از مظالم و آنچه از راه ستم به دیگران به دست آمده است، پالایش كنیم و آن را با دادن زكاتها پاك كنیم.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در فرازهای گذشته عرضه داشتند: «خداوندا، در این ماه مبارک به ما توفیق ده چنان روزه بگیریم كه تمام اعضا و جوارحمان در راه رضای تو به كار گرفته شوند و از آنچه تو دوست نداری و راضی نیستی، امساك، و آنها را ترك كنیم». آنگاه در مقام تفصیل آن امور، بحث بااهمیت نماز و مراعات اوقات خاص و حدود و مقررات آن طبق سنت نبوی و خشوع و خضوع در نماز را مطرح فرمودند. ایشان در ادامه همان بحث، به وظایف مالی اشاره کردند. با اهتمام و دقت بیشتر در بیانات حکیمانه حضرت سجاد(علیه السلام) روشن میشود که ایشان در قسمت اول، مباحثی را درباره رابطه انسان با خداوند مطرح كردند و سپس در فقرات بعد، وظایفی را بیان فرمودند كه خداوند نسبت به بندگانش برای انسان مقرر ساخته است.
از مهمترین وظایفی که خداوند نسبت به بندگانش بر عهده انسان قرار داده، مراعات وظایف و تکالیف مالی همچون حقوق مالی، ردّ مظالم، ادای زكات و كمك
به رحم، بستگان و همسایگان است. این امور ازجمله وظایف اخلاقی است که در قرآن كریم نیز بهصورتهای مختلف مورد تأكید قرار گرفته است.
از ویژگیهای قرآن كریم، بیان اعمال نیک به صورتی ذومراتب، از حد وجوب تا مراتب استحباب است؛ بهگونهایکه هرکس به اندازه توانش موفق به انجام آن باشد و اگر کسی توان انجام همه آن را ندارد، به حداقل و قدر وجوب اکتفا نماید. مثلاً امر به نماز أَقِیمُوا الصله، مسئله وسیع و پردامنهای است که به نمازهای واجب، منحصر نیست. همچنین در مقام توصیه به انفاق میفرماید: وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُون(1) که توصیهای عام است و به زكات واجب منحصر نیست، بلكه نماز و زکات واجب تنها مرتبهای از این احکام و توصیهها را تشكیل میدهد. خداوند انجام مراتب بیشتر آن را به همت و توان مکلفین واگذار کرده است. بنابراین، آنچه بیش از همه مهم بود، بیان اهمیت این امور و ترغیب بندگان خدا به انجام دادن آنها با حفظ مراتب مختلفشان است.
امام سجاد(علیه السلام) پس از بیان درخواستهایی از خداوند درباره نماز، مسئله انفاقات مالی و زکات را مطرح فرمودند، چنانكه این امورْ جایگاهی ویژه در تبلیغ پیامبران الهی دارد. ازجمله سفارشهای مؤکد الهی به همه انبیا و اولیا و همه اقوام و ملل و صاحبان ادیان، ابتدا نماز و سپس زكات بوده است. اهمیت این دو حکم الهی چندان زیاد است که خداوند به حضرت عیسی(علیه السلام) در گهواره الهام فرمود كه با مردم سخن گوید و خود را اینگونه به آنها معرفی نماید: قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتَانِیَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا * وَجَعَلَنِی مُبَارَكاً أَیْنَ مَا كُنْتُ وَأَوْصَانِی بِالصله وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا؛(2) «گفت: من بنده خدایم. خداوند به من کتاب آسمانی عطا فرمود و مرا پیامبر قرار داد و در هر
1. بقره (2)، 3.
2. مریم (19)، 30ـ31.
جا که باشم، وجودم را پربرکت گردانید و مرا تا زمانی که زنده هستم، به اقامه نماز و زکات سفارش فرمود».
طفلی که هنوز چند روزی بیشتر از عمر عزیزش نگذشته بود، به حکمت و اراده خداوندی در گهواره به سخن آمد و اولین سفارشهای الهی به خویش، یعنی نماز و زکات را به شاهدان ابلاغ فرمود. بیان قرآن بهگونهای است که گویی این دو امر مکمل هم هستند، نه دو امر مستقل و جدا از هم و این بیان نشان میدهد كه ازنظر قرآن كریم، بعد از نماز، چیزی مهمتر از ادای واجبات مالی نیست. البته باید توجه داشته باشیم كه زكات در اصطلاح قرآنی، غیر از اصطلاح فقهی رایج در کتب فقهی و رسالههای عملیه است.(1) در کاربرد قرآنی، زکات به همان معنای لغوی یعنی: الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَكَّى(2) است و به این معنا شامل زكات واجب، خمس و دیگر وظایف مالی نیز میشود.
غالب کاربردهای قرآنی، بر معانی لغوی و کاربردهای اهل لغت و عرف منطبق است، ولی بعدها به عللی، دانشمندان در علوم مختلف، اصطلاحات خاصی را
1. در کتب فقهی و رسالههای عملیه، نماز و زکات از فروع دهگانة دین است (1. نماز، 2. روزه، 3. خمس، 4. زكات، 5. حج، 6. جهاد، 7. امربهمعروف، 8. نهیازمنکر، 9. تولی و 10. تبری). در بیان فروعات، خمس و زكات از هم تفكیك شده است. گو اینکه خمس و زکات هر دو همان زكات مطلق و از وظایف مالى است، اما فقهای عظام براى اینكه اصطلاح خاصى داشته باشند و بهتر قابل تفهیم و تعلیم باشد، اصطلاحاً زكات را به زكات واجب معروف اختصاص دادهاند كه طبق نظر فتواى مشهور به نُه چیز (أنعام ثلاثه، غلات أربعه و نَقدَین) تعلق مىگیرد و بر ذریة پیغمبر اكرم(صلى الله علیه وآله) حرام است. در مقابل، بخشی از وظایف مالی را که براى سادات و سایر مصارف حكومتى قرار داده شده است، خمس نامیدند. در کاربرد قرآنى، زکات به همان معناى لغوی «الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَكَّى» (لیل، 18) است و شامل همه انواع وظایف مالی است.
2. لیل (92)، 18.
تأسیس کردند. کاربرد زكات و خمس در فقه از جمله آن اصطلاحات است. گاه در اطلاقات قرآنی و حتی در كلمات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و ائمه(علیهم السلام)، اطلاقات و اصطلاحاتی وجود دارد كه در کاربردهای امروزی تغییر كرده و برای ما نامأنوس است. مثلاً جای کاربرد عام و خاص یا مطلق و مقید عوض شده است. بهعنوان نمونه، كلمه «تقیه» در لغت به معنای تقواست. حضرت امیرالمؤمنین علی(علیه السلام) در نهج البلاغه، تقیه را به معنای تقوا به کار بردهاند. در معنای لغوی «تقوا» و «تقیه»، نوعی ترس، خوف و پرهیز از خطر نهفته است. البته موارد خوف و ترس، متفاوت است. گاه مورد خوف، خداوند است: اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِه(1) و گاه دشمن: إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاة.(2) در این دو آیه و موارد دیگر کاربرد این اصطلاح، احساس خطر و حالت تحفظ وجود دارد. در مورد اول، امر الهی متوجه همان معنای مأنوس از تقوا و ترسیدن و پروا داشتن از خداوند است که به معنای لغوی بسیار نزدیک است. در آیه دوم نیز امر الهی متوجه ترس و تحفظ از مشرکین و حفظ جان خود از گزند آنان است؛ یعنی خودتان را به مشرکین و كفار چنان نشان دهید كه جانتان محفوظ باشد. این کاربرد نیز به معنای لغوی بسیار نزدیک است. اساساً در آغاز بعثت، در خود قرآن و همچنین در روایاتی كه در صدر اسلام صادر شده، معنای لغوی «تقوا» و «تقیه»، مراد بوده است. بعدها و در لسان متکلمین، فقها و دیگر علمای مسلمان، آرامآرام اصطلاح خاصی پیدا شده است، بهگونهایکه امروزه هیچکس «تقیه» را به معنای لغوی آن نمیگیرد، بلکه فقط به معنای اصطلاحی آن به کار میبرد.
کاربرد قرآنی زكات نیز مانند تقیه، بیشتر به همان معنای لغوی است، نه معنا و اصطلاح خاص فقهی امروزی. معنای اولیه و قرآنی زکات شامل هرگونه مالی
1. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلا تَمُوتُنَّ إلاَّ وَأَنْتُمْ مُسْلِمُونَ (آل عمران، 102).
2. آل عمران (3)، 28.
میشود كه انسان در راه خدا صرف كند، حتی صدقات مستحبی. واژه صدقه نیز به همین صورت است. کاربرد قرآنی صدقه، درست مترادف معنای زکات است: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِینِ.(1) در این آیه شریفه، مقصود از صدقات همان زكات است و آیه در مقام تعیین مصارف زكات است.
آیات شریفه قرآن نظیر این آیه و همچنین روایات اهلبیت(علیهم السلام)، شاهدی است بر اینكه واژگان بهکاررفته در آنها همان اصطلاحات معروف و مشهور علومی مانند علم فقه نیست، بلکه اغلب این واژگان به معنایی غیر از معانی اصطلاحی در این علوم دلالت دارند و برای درک صحیح آیات كریمه قرآن و روایات ائمه معصوم(علیهم السلام) باید با تلاش بیشتر به معانی اصلی و صحیح آن دست یافت.
تكالیف مالی، بسیار، و موارد مصرف آن نیز زیاد است. برخی موارد مصارف مالی از بقیه مهمترند و آن، خویشاوندان و ارحام هستند. از خویشاوندان نیز آنکس که از همه به انسان نزدیکتر باشد، اولویت دارد. بنابراین، ابتدا پدر و مادر، سپس خواهر و برادر، از بقیه برتر و در اولویت هستند و هرچه دورتر میشوند، اهمیتش نسبت به آنها كمتر و تكلیف، كمرنگتر میشود. به همین جهت، قرآن کریم درباره موارد مصرف زکات و صدقات مالی، ابتدا پدر و مادر و ذیالقربی را بر بقیه مقدم داشته و دیگر نیازمندان را در مراتب بعدی قرار داده است: وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَبِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَالْجارِ ذِی الْقُرْبی وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُورا.(2)
1. توبه (9)، 60.
2. نساء (4)، 36.
در شریعت مقدس اسلام، دعوت به حق، منحصر به حد خاصی از كمال نیست. غالباً ارزشهایی كه در اسلام مطرح شده، ذومراتب است. گو اینکه ما، گاه برای تسهیل در فهم و انتقال مطالب، آن را بهنوعی در قالبهای معین و محدودی دستهبندی میكنیم، اما واقعیت این است که مراتب کمالات و ارزشها بسیار، و فصله بین مراتب نازل با مراتب عالی و اعلا، فوقالعاده است. در آیات قرآن کریم، نکات بسیار ظریف اعتقادی، اخلاقی، تربیتی و فقهی نهفته است كه با نظر بدوی و سطحی شناخته نمیشود. مثلاً در آیه شریفهای که به آن اشاره شد، از طرفی، مصرف وظایف مالی را تعیین کرده و پدر و مادر و خویشان را بر بقیه اولویت داده، و از طرف دیگر، به عبادت و پرستش خدا امر کرده و از شرک و بتپرستی نهی فرموده است. در هر سه مورد (امر به پرستش خدا، نهی از شرک و موارد مصرف زکات)، بحث به موارد واجب، منحصر نیست. پرستش خدا به عبادات واجب، منحصر نیست، بلکه هر عمل عبادی، پرستش خداست. این نوع اوامر و توصیههای ترغیبی شامل همه كارهای خیری است كه تحت عنوان عبادت خدا قرار میگیرد. همچنین نهی از شرك فقط شامل بتپرستی گروهی خاص مانند مشرکان مكه یا بتهای سنگی و چوبی نیست، بلکه هر نوع شركی حتی شركهای خفی نظیر ریا، سُمعه و امثال اینها مذموم و منهی است. حتی مواردی از شرك خفی و اخفیٰ، مانند اعتماد و امید به غیرخدا داشتن، را شامل میشود. به همین جهت، اولیای الهی میكوشند از این نوع شرکها هم که در نظر امثال ما اساساً شرک بهحساب نمیآیند، پرهیز كنند.
نمونه دیگر، ایمان و کفر است که دارای مراتب و درجات بسیاری است. در برخی روایات، ایمان دارای هفت بخش است. امام صادق(علیه السلام)، ایمان را دارای هفت سهم میدانند: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَضَعَ الْإِیمَانَ عَلَی سَبْعَه أَسْهُمٍ: عَلَی الْبِرِّ وَالصِّدْقِ وَالْیقِین
وَالرِّضَا وَالْوَفَاءِ وَالْعِلْمِ وَالْحِلْمِ...«خداوند متعال، ایمان را بر هفت قسمت قرار داده است: نیکی، راستی، یقین، وفای به عهد، رضایتمندی، دانایی و بردباری...».
حضرت صادق(علیه السلام) اضافه میفرمایند:
خداوند سهمهای ایمان را بین بندگانش تقسیم کرده است. کسی که خداوند تمام هفت سهم ایمان را به او بخشیده است، عالیترین و بالاترین مقام را داشته و انسان کامل است. البته خداوند به بعضی از بندگان، تنها یک بخش؛ به بعضی، دو؛ به بعضی دیگر، سه و... به بعضی نیز همه هفت بخش از ایمان را عطا کرده است. بنابراین، از آنکس که تنها دارای یک سهم از ایمان است، انتظار دو سهم نداشته باشید و بیش از حدِ ایمانش بر وی تحمیل نکنید و از آن کس که دارای دو سهم است، انتظار سه سهم نداشته باشید... تا تحمل آن بر آنها گران نیاید.
این توصیه حضرت صادق(علیه السلام) برای آن است که هركس دارای درجهای از ایمان، ظرفیت خاص و آستانه تحمل معینی است. ایمان همه مؤمنین مانند ایمان سلمان و ابوذر‹ نیست؛ چه اینکه ایمان آن دو بزرگوار نیز در یک مرتبه نبود. بنابراین، مربیان
1. عَنْ عَمَّارِ بن أَبِی الْأَحْوَص عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَضَعَ الْإِیمَانَ عَلَى سَبْعَه أَسْهُمٍ: عَلَى الْبِرِّ وَالصِّدْقِ وَالْیَقِینِ وَالرِّضَا وَالْوَفَاءِ وَالْعِلْمِ وَالْحِلْمِ. ثُمَّ قَسَمَ ذَلِكَ بَیْنَ النَّاسِ. فَمَنْ جَعَلَ فِیهِ هَذِهِ السَّبْعَةَ الْأَسْهُمِ فَهُوَ كَامِلٌ مُحْتَمِلٌ وَقَسَمَ لِبَعْضِ النَّاسِ السَّهْمَ وَلِبَعْضٍ السَّهْمَیْنِ وَلِبَعْضٍ الثَّلَاثَةَ حَتَّى انْتَهَوْا إِلَى السَّبْعَةِ ثُمَّ قَالَ لَا تَحْمِلُوا عَلَى صَاحِبِ السَّهْمِ سَهْمَیْنِ وَلَا عَلَى صَاحِبِ السَّهْمَیْنِ ثَلَاثَةً فَتَبْهَضُوهُمْ ثُمَّ قَالَ كَذَلِكَ حَتَّى یَنْتَهِیَ إِلَى السَّبْعَةِ (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص42؛ محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج16، ص159).
و معلمان باید به این مسئله مهم یعنی تفاوتهای فردی و مراتب ایمان افراد توجه کنند و در مقام تربیت، هدایت و دستگیری، آستانه تحمل آنها و ظرفیت و امکان رشد آنها را در نظر داشته باشند.
مؤمنترین اصحاب پیامبر عظیمالشأن اسلامˆ، حضرت سلمان و حضرت اباذر(علیه السلام) بودهاند و به حسب آنچه از روایات استفاده میشود، هیچکس دیگر همسنگ آن دو بزرگوار نبود و رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بین ایشان عقد اخوت و برادری جاری فرمودند: لَقَدْ آخَی رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) بَینَهُمَا.(1)
معروف است که سلمان دارای بالاترین درجه ایمان و اباذر تنها یک درجه، پایینتر بوده است. همین تفاوت یک رتبهای چنان زیاد بود که ائمه معصوم(علیهم السلام) فرمودند: وَاللَّهِ! لَوْ عَلِمَ أَبُوذَرٍّ مَا فِی قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ...؛ «به خدا سوگند، اگر اباذر از آنچه در قلب سلمان میگذرد، آگاه باشد، بیتردید، خون او را حلال میداند و او را خواهد کشت...».(2)
بااینکه آنها بسیار به هم نزدیک بودند و تنها یک درجه در ایمان تفاوت داشتند، ظرفیت ایشان چندان متفاوت بود که اباذر تاب تحمل ایمان سلمان را نداشت و بعضی از مطالبی را كه سلمان درك كرده بود، كفر میپنداشت. سایر ارزشهای اسلامی نیز مانند ایمان دارای مراتب مختلفی است. گو اینکه عقل و فهم ما به آن
1. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج1، ص401.
2. عَنْ مَسْعَدَةَ بن صَدَقَه عَن أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: ذُكِرَتِ التَّقِیَّةُ یَوْماً عِنْدَ عَلِیِّ بن الْحُسَیْن(علیهما السلام). فَقَالَ: وَاللَّهِ! لَوْ عَلِمَ أَبُوذَرٍّ مَا فِی قَلْبِ سَلْمَان لَقَتَلَهُ وَلَقَدْ آخَى رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) بَیْنَهُمَا فَمَا ظَنُّكُمْ بِسَائِرِ الْخَلْقِ. إِنَّ عِلْمَ الْعُلَمَاءِ صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ. لَا یَحْتَمِلُهُ إلاَّ نَبِیٌّ مُرْسَلٌ أَوْ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أَوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَّهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ. فَقَال(علیه السلام): وَإِنَّمَا صَارَ سَلْمَانُ مِنَ الْعُلَمَاءِ لِأَنَّهُ امْرُؤٌ مِنَّا أَهْلَ الْبَیْتِ فَلِذَلِكَ نَسَبْتُهُ إِلَى الْعُلَمَاء (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص401).
درجات و مراتب نمیرسد تا درک درستی از آنها داشته باشیم. وقتی نتوانیم درکی از ایمان اباذر و سلمان داشته باشیم، چگونه خواهیم توانست درک درستی از ایمان انبیای عظام و بهخصوص پیامبر بزرگوار اسلام(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) داشته باشیم. درعینحال، وقتی از مراتب و درجات ایمان صحبت میشود، حتی آن مراتب بالا و غیر قابل درک را نیز دربرمیگیرد.
بر اساس همین اصل اساسی حاکم بر ارزشهای اسلامی، احسان، برّ و نیکی به دیگران نیز دارای مراتب بسیار و طیف وسیعی است. از پدر و مادر و خویشان گرفته تا کسی که تنها ساعتی محدود با ما بوده یا در سفری کوتاه، همسفر ما شده است. البته بالاترین درجات ارزش و ثواب شامل برّ و نیکی به پدر و مادر است. نیکی به والدین چندان بااهمیت است که خداوند متعال در چند جای قرآن کریم، بعد از دستور به ایمان آوردن به خداوند و پرستش او و نهی از شرکورزی به پروردگار، آنرا مورد تأكید قرار داده است. فراموش نکنیم که اهمیت پرستش و عبادت خداوند بهاندازهای است که فرمود: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالإنْسَ إِلا لِیَعْبُدُون؛(1) «من جن و انس را جز برای عبادت خود نیافریدهام».
آنگاه درباره احسان و برّ به والدین، سپس خویشان و در مراتب بعدی، افراد دیگر چنین فرموده است: وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَبِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَالْجارِ ذِی الْقُرْبی وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُورا.(2)
1. ذاریات (51)، 56.
2. نساء (4)، 36. این مسئله به همین ترتیب و با تأکیدات زیاد در کنار امر به عبودیت و نفی شرک و کفر، توصیه و امر شده است: وَإِذْ أَخَذْنا مِیثاقَ بَنِی إِسْرائِیلَ لا تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللّهَ وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَقُولُوا لِلنّاسِ حُسْناً وَأَقِیمُوا الصله وَآتُوا الزَّكاةَ ثُمَّ تَوَلَّیْتُمْ إِلاّ قَلِیلاً مِنْكُمْ وَأَنْتُمْ مُعْرِضُون (بقره، 83)؛ قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَیْكُمْ أَلاّ تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِیّاهُمْ وَلا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَما بَطَنَ وَلا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِی حَرَّمَ اللّهُ إِلاّ بِالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُون (انعام، 151) و وَقَضی رَبُّكَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً إِمّا یَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُما أَوْ كِلاهُما فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَلا تَنْهَرْهُما وَقُلْ لَهُما قَوْلاً كَرِیما (اسراء، 23).
دقت و ظرافت قرآن کریم تا حدی است که حتی به رعایت حال کسانی توصیه فرموده است که فقط در مدت زمان اندکی با ما بودهاند و دوست و همراه موقتی ما محسوب میشوند و آن را همردیف پرستش خداوند و نفی شرک قرار داده است.
در کتاب شریف اصول كافی، باب مستقلی با عنوان باب «حق المؤمن علی أخیه» وجود دارد که در آن، روایات بسیاری درباره حقوق برادران مؤمن بر یكدیگر نقل شده است. ازجمله روایات بسیار خوب این باب، روایت زیبایی است که بر اساس آن، مُعَلَّیبنخُنَیس، از اصحاب امام جعفر صادق(علیه السلام)، به محضر مبارک ایشان شرفیاب شد و عرض كرد: حق مسلمان بر مسلمان چیست؟ حضرت ابتدا جوابی کلی و عام دادند و او را بهطور كلی به تقوا و اطاعت خدا سفارش كردند. مُعَلَّی به این پاسخ قانع نشد و برای اینکه از محضر حضرت بیشتر بهره ببرد، اصرار كرد كه حقوق برادران ایمانی را بهتفصیل بیان فرمایند. حضرت(علیه السلام) فرمودند: ای معلی، من به تو علاقه دارم. میترسم آن حقوق را ضایع کنی و حفظ نکنی. معلی عرضه داشت: از خداوند توفیق عمل میخواهم. وقتی امام صادق(علیه السلام) این ادب و اصرار و آمادگی را در وی مشاهده کردند، فرمودند:
سادهترین و آسانترین حق مسلمان بر برادر مسلمانش آن است که هر آنچه برای خود میپسندد، برای وی نیز بپسندد و هر آنچه برای خود دوست نمیدارد، برای او نیز نخواهد. حق دوم آن است که از
نارضایتی و خشم او بپرهیزد و تابع امور خوشایند او و مطیع اوامر وی باشد. حق سوم آن است که با جان، مال، زبان و دستوپای خود یعنی (با تمام وجود)، یاورش باشد. حق چهارم آن است که چشم، راهنما و آیینه او باشد. حق پنجم آن است که اگر برادرش، گرسنه، تشنه و برهنه است، او سیر، سیراب و پوشیده نباشد. حق ششم آن است که اگر تو خدمتکاری داری و برادرت خادمی ندارد، خادمت را نزد او بفرستی تا لباسش را بشوید، غذایش را آماده کند و بسترش را برایش بگستراند. حق هفتم آن است که به سوگند برادر مسلمانت عمل کنی و دعوتش را استجابت نمایی و هنگام بیماری به عیادتش روی و زمان مرگ تشییعش کنی و زمانی که از نیازش آگاه شدی، قبل از آنکه او ناگزیر شود از تو یاری بخواهد، در اولین فرصت، نیازش را برآوری. وقتی حقوق او را به این صورت ادا کردی، ولایت و دوستی خود را به ولایت وی و ولایت او را به ولایت خود خواهی رساند.(1)
1. عَنْ مُعَلَّى بن خُنَیْسٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلَى الْمُسْلِمِ؟ قَال(علیه السلام): لَهُ سَبْعُ حُقُوقٍ وَاجِبَاتٍ مَا مِنْهُنَّ حَقٌّ إلاَّ وَهُوَ عَلَیْهِ وَاجِبٌ إِنْ ضَیَّعَ مِنْهَا شَیْئاً خَرَجَ مِنْ وِلَآیه اللَّهِ وَطَاعَتِهِ وَلَمْ یَكُنْ لِلَّهِ فِیهِ مِنْ نَصِیبٍ. قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ وَمَا هِیَ؟ قَال(علیه السلام): یَا مُعَلَّى! إِنِّی عَلَیْكَ شَفِیقٌ. أَخَافُ أَنْ تُضَیِّعَ وَلَا تَحْفَظَ وَتَعْلَمَ وَلَا تَعْمَلَ. قَالَ: قُلْتُ لَهُ: لَا قُوَّةَ إلاَّ بِاللَّهِ. قَال(علیه السلام): أَیْسَرُ حَقٍّ مِنْهَا أَنْ تُحِبَّ لَهُ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَتَكْرَهَ لَهُ مَا تَكْرَهُ لِنَفْسِكَ، وَالْحَقُّ الثَّانِی أَنْ تَجْتَنِبَ سَخَطَهُ وَتَتَّبِعَ مَرْضَاتَهُ وَتُطِیعَ أَمْرَهُ، وَالْحَقُّ الثَّالِثُ أَنْ تُعِینَهُ بِنَفْسِكَ وَمَالِكَ وَلِسَانِكَ وَیَدِكَ وَرِجْلِكَ، وَالْحَقُّ الرَّابِعُ أَنْ تَكُونَ عَیْنَهُ وَدَلِیلَهُ وَمِرْآتَهُ، وَالْحَقُّ الْخَامِسُ أَنْ لَا تَشْبَعَ وَیَجُوعُ وَلَا تَرْوَى وَیَظْمَأُ وَلَا تَلْبَسَ وَیَعْرَى، وَالْحَقُّ السَّادِسُ أَنْ یَكُونَ لَكَ خَادِمٌ وَلَیْسَ لِأَخِیكَ خَادِمٌ فَوَاجِبٌ أَنْ تَبْعَثَ خَادِمَكَ فَیَغْسِلَ ثِیَابَهُ وَیَصْنَعَ طَعَامَهُ وَیُمَهِّدَ فِرَاشَهُ، وَالْحَقُّ السَّابِعُ أَنْ تُبِرَّ قَسَمَهُ وَتُجِیبَ دَعْوَتَهُ وَتَعُودَ مَرِیضَهُ وَتَشْهَدَ جَنَازَتَهُ وَإِذَا عَلِمْتَ أَنَّ لَهُ حَاجَةً تُبَادِرُهُ إِلَى قَضَائِهَا وَلَا تُلْجِئُهُ أَنْ یَسْأَلَكَهَا وَلَكِنْ تُبَادِرُهُ مُبَادَرَةً. فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ وَصَلْتَ وَلَایَتَكَ بِوَلَایَتِهِ وَوَلَایَتَهُ بِوَلَایَتِكَ (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج2، ص169).
دقت در فرازهای این کلام نورانی روشن میکند که خواسته خداوند متعال از مسلمانان، صمیمیت، یگانگی و پرهیز از هر نوع جدایی و خودخواهی است. چنان صمیمیت و یگانگیای که او را از خود بداند و هرچه از دستش برمیآید، درحق برادر مؤمنش مضایقه نکند. آیا در عصر حاضر، مسلمانان نسبت به همدیگر اینگونهاند؟ مثلاً کمک مالی و قرضالحسنه، عبادتی است که در قرآن و روایات به آن بسیار سفارش، و آثار و برکات فوقالعادهای نیز برای آن مقرر شده است. آیا اگر کسی پول اضافهای داشته باشد، برطرف کردن نیاز برادر مسلمان خود را به گذاشتن آن در بانک و دریافت سود ترجیح خواهد داد؟ آیا در برابر نیاز و احتیاج برادر مسلمانش، نیاز خود را نادیده خواهد گرفت؟
به بیان امام صادق(علیه السلام) در روایتی دیگر، ترجیح دادن احتیاجات برادر مسلمان بر احتیاجات خود، زکات باطنی است و باید ادا شود. وقتی راوی از ایشان درباره مقدار وجوب زکات سؤال کرد، حضرت ابتدا فرمودند: «سؤالت درباره کدام زکات است؛ زکات ظاهر یا زکات باطن؟ اگر مقصودت، زکات ظاهری است، از هر هزار واحد، 25 واحد زکات دارد. اگر منظورت، زكات باطن است، زكات باطن عبارت است از مقدم داشتن احتیاج و نیاز برادرت بر نیاز خود، زمانی که او از تو محتاجتر است».(1)
1. عَنِ الْمُفَضَّل قَالَ: كُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام). فَسَأَلَهُ رَجُلٌ: فِی كَمْ تَجِبُ الزَّكَاةُ مِنَ الْمَالِ؟ فَقَالَ(علیه السلام) لَهُ: الزَّكَاةُ الظَّاهِرَةُ أَمِ الْبَاطِنَةُ تُرِیدُ؟ فَقَالَ: أُرِیدُهُمَا جَمِیعاً. فَقَال(علیه السلام): أَمَّا الظَّاهِرَةُ فَفِی كُلِّ أَلْفٍ خَمْسَةٌ وَعِشْرُونَ وَأَمَّا الْبَاطِنَةُ فَلَا تَسْتَأْثِرْ عَلَى أَخِیكَ بِمَا هُوَ أَحْوَجُ إِلَیْهِ مِنْك (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج3، ص500).
هر دو زکات، به یك معنا واجب است، اما مقصود حضرت از زکات ظاهر همان زکات واجب در فقه است که گرفتن و به مصرف رساندن آن بر عهدة حکومت اسلامی گذاشته شده است. اگر این زکات بر انسان واجب شود و نپردازد، در ردیف کفار و مشرکین قرار میگیرد: وَوَیْلٌ لِلْمُشْرِكِینَ * الَّذِینَ لا یُؤتُونَ الزَّكاةَ وَهُمْ بِالآخِرَةِ هُمْ كافِرُون.
زکات باطن، وجوب اخلاقی دارد و دارای آثار و برکات بسیاری است. به بیان دیگر، خداوند با این تکالیف و ارجاع دادن احتیاج بندگانش به ما، طریقی برای رسیدن ما به ثواب گشوده است. درواقع، با اقدام ما، هم احتیاج انسان مؤمنی رفع میشود و هم ما از برکاتش بهره خواهیم برد. اگر تنها به درصدی از این احکام فقهی و اخلاقی و اندکی از این تعالیم مترقی اهلبیت(علیهم السلام) عمل شود، جامعه اسلامی نمونه و بهشتی سرزنده، بانشاط و مملوّ از صفا، صمیمیت و محبت خواهد شد.
به بیان امام صادق(علیه السلام) در چنین جامعه نمونهای، به نیازمند، مهلت داده نخواهد شد که نیازش را بیان کند و درنتیجه، عرق خجلت و سرافکندگی بر جبینش بنشیند، بلکه با تأسی از سیره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام)، مخفیانه و ناشناس، نیازهای مادی و معنویشان برآورده خواهد شد. خواسته دین مقدس اسلام و اولیای عظیمالشأن نیز همین است تا مؤمنان در کنار هم با عزت و سربلندی زندگی کنند. تنها در این صورت، مورد توجه خداوند متعال و حضرت ولی عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف خواهیم بود، نه با ارتباطی چون رابطه گرگ و میش. چنین رابطهای خاص حیوانات و به بیان قرآن کریم، از مشخصههای کفار و مشرکین است. قرآن کریم در ابتدای نزول، آنگاه که مخاطبش کفار و مشرکین بودند، صفات مذموم آنها را به رخشان کشیده و به آنها یادآور شده است که این همه، نتیجه عملکرد خودتان است. خداوند دراینباره در مقام نكوهش كفار و مشركین میفرماید:
اما انسان بهگونهای است که وقتی خداوند، وی را با دادن نعمت و تکریم و بزرگداشت در بوته امتحان قرار میدهد، خواهد گفت: خداوند ما را دوست داشته و تکریم کرده است. وقتی خداوند با سختگیری و گرفتار کردنش در تنگدستی، او را میآزماید، میگوید: خداوند به ما اهانت کرده است. حال آنکه چنین نیست. آنچه باعث تنگی روزی و سختی معیشت شما شده است، [عملکرد بد شما یعنی] اکرام نکردن، بیتوجهی و رسیدگی نکردن به امور یتیمان و تشویق نکردن همدیگر به توجه به حال نیازمندان و فقراست.(1)
علت مشکلات و گرفتاری اقتصادی، تنگی در معیشت و گرانی، بیتوجهی به امور نیازمندان جامعه است. مسئله توجه مؤمنان به امور اقتصادی یكدیگر در قرآن بسیار اهمیت دارد و در آیات فراوانی بر آن تأکید شده است. خداوند در سوره مبارکه بلد درباره حال کسانی که نمیتوانند از گردنههای سخت بگذرند و گرفتار عذاب الهی میشوند، میفرماید:
آیا میدانید آن گردنه و عقبهای که در آن مانده و گرفتار عذاب الهی شدهاند، چیست؟ آن، آزاد کردن اسیر است که اگر اسیری را از بند برهانید، از آن گردنه خواهید گذشت. یا اگر در روزگار قحطی و تنگدستی به نیازمند و فقیری یاری رسانید، از آن رها خواهید شد. یا اگر به یتیمی بیسرپرست از خویشان و نزدیکانتان توجه کنید و یاری برسانید، گرفتار آن نخواهید بود. یا اگر
1. فَأَمَّا الإنْسَانُ إِذَا مَا ابْتَلاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَكْرَمَنِ * وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَنِ * كَلا بَل لا تُكْرِمُونَ الْیَتِیمَ * وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِینِ (فجر، 15ـ18).
به گدا و ندار خاکنشینی مسکن دهید و او را از آوارگی درآورید، از آن نجات خواهید یافت.(1)
این نوع بیان، شیوه بسیار عالی تربیتی در قرآن است. قرآن در مسیر تربیت انسان، در همان مرتبه اول، به بیان مراتب توحید نمیپردازد، بلكه ابتدا آنها را با مجموعهای از اخلاقیات فردی، خانوادگی و اجتماعی که مطابق فطرت انسان و وجه مشترک همه ادیان است، آشنا میسازد و آنها را به توجه به آن امور دعوت میکند. به آنها گوشزد میکند که اگر به دنبال راه چارهای برای رهایی از سختیها و شداید زندگی فردی و اجتماعی خود هستید، بدانید مسیری که برای زندگی برگزیدهاید، به شهادت فطرت، عقل، وجدان، عواطف و ارزشهای انسانیتان، نادرست است. عقل، فطرت و وجدانتان حکم میکند که باید به امور فردی و اجتماعی، مانند نیاز فقرا و مساکین توجه کرد و به فکر آنها هم بود. عافیت و راحتی ما در جامعه به عافیت و راحتی آنها بسته است.
بنابراین، سرّ خداپرستی و تقرب به خدا در این است كه انسان، فقر و نداری مطلق خود را در برابر خداوند بهخوبی دریابد تا بتواند دیگران را نیز در آنچه ملک خداست و ملک مطلق او نیست و خداوند چند صباحی در اختیارش قرار داده است، شریک کند. گو اینكه ما برای تحصیل بعضی از این امور، زحمت كشیدهایم، اما باز هم از آنِ ما نیست و فقط امانتی الهی در دست ماست. همان زحمتی هم كه كشیدهایم، با قدرت اندیشه، تدبیر، بازو، سلامتی و نیرویی بوده که خداوند به ما عطا کرده است. آنچه با این شرایط به دست ما رسیده است، از ما نیست. ادعای مالکیت،
1. فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَةَ * وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَةُ * فَكُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَةٍ * یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَةٍ * أَوْ مِسْكِینًا ذَا مَتْرَبَةٍ (بلد، 11ـ16).
با بندگی خداوند سازگار نیست. طبیعی است حرص در جمعآوری و بخل ورزیدن در هزینه کردن آن نیز معقول نیست و با بندگی، ناسازگار است. قرآن کریم، انصار، یعنی کسانی از مردم مؤمن و ایثارگر مدینه را که از این صفات ناپسند به دور بوده و در صدر اسلام، با سخاوتمندی، مهاجران به مدینه را در زندگی خویش شریک کردند و از اموال خود به آنها بخشیدند، درحالیکه خود بدانها نیازمند بودند، چنین میستاید: وَالَّذِینَ تَبَوَّؤا الدّارَ وَالإِیمانَ مِنْ قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حاجَةً مِمّا أُوتُوا وَیُؤثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ وَمَنْ یُوقَ شُحَّ نَفْسِهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُون.(1)
این، همان مقام فلاح و رستگاری است.
1. حشر (59)، 9.
وَوَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصله، وَأَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَالْعَطِیَّةِ، وَأَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ، وَأَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ، وَأَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا، وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا، وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لَا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْبُ الَّذِی لَا نُصَافِیه؛ پروردگارا، ما را در این ماه مبارک توفیق ده تا با نیکی فراوان و بخشش، به خویشان خود نیکی کنیم و با احسان و عطا از احوال همسایگانمان جویا شویم و اموال و داراییمان را از مظالم و آنچه از راه ستم به دیگران به دست آمده است، پالایش كنیم و آن را با دادن زكاتها پاك كنیم. به ما توفیق ده تا به کسی که از ما دوری گزیده است، بازگردیم و به کسی که به ما ستم روا داشته است، با انصاف و عدلْ رفتار، و با کسی که به ما دشمنی کرده است، آشتی کنیم، مگر کسی که در راه تو و برای تو با او دشمنی شده باشد؛ او دشمنی است که او را دوست خود نمیگیریم و از حزب و گروهی است که با او دلی پاک نخواهیم داشت.
امام سجاد(علیه السلام) در ادامه فرازهای گذشته دعا، به مباحثی درباره کیفیت ارتباط با خویشان و ارحام، دوستان، دشمنان، مسائلی مربوط به ادای زکات و انفاقها و صدقات واجب و مستحب و نیز تأثیری که ادای این نوع انفاقها در خودسازی و تقرب انسان دارد، اشاره فرمودند. از بیان مبارکشان به اهمیت بسیار زیاد ادای حقوق
و وظایف مالی در شریعت مقدس اسلام و نیز نقش آن در تزكیه انسان میتوان رهنمون شد. در اسلام، بهویژه در قرآن کریم، بر این مسائل بسیار تأکید شده است.
قرآن، کتاب تربیت و هدایت است. خداوند در این کتاب گرانسنگ آسمانی به مجموعهای از رفتارها یا خُلقیات سفارش یا امر میکند. هریک از این امور سطوح و مراتب مختلفی دارند، و به همین جهت، فقهای عظام بر اساس این اوامر الهی در قرآن گاه به وجوب حکم کردهاند و گاه به استحباب. نواهی الهی در قرآن نیز چنین است. اینطور نیست که هر امر قرآنی به نظر فقیه، واجب باشد یا هر نهی قرآنی بر حرمت دلالت کند. علاوه بر این، گاه برخی از عناوین مطرحشده در قرآن، مصادیق متعددی دارد که بعضی از آنها واجب، و بعضی دیگر، مستحب است. در روایات نیز چنین است. حتی لفظ واجب در روایات، اعم از واجب اصطلاحی در فقه است.
چهبسا در روایات، به وجوب اموری تصریح شده یا بیان امام(علیه السلام) بهگونهای است که وجوب از آن برداشت میشود، در صورتی كه در مواردی، یقیناً واجب فقهی نیست و در موارد دیگر، فیالجمله اختلافی است. برای مثال، وجوب غسل جمعه، اختلافی است و اغلب فقهای قدیم و معاصر، با وجود تأکیدهای زیاد در لزوم انجام دادن آن و بیان آثار و برکات بسیار برای آن در روایات، به وجوب آن حکم ندادهاند، و تنها برخی از فقهای عظام شیعه، دراینباره فتوا به احتیاط دادهاند. یا بیش از دیگر امور به ذکر صلوات بر پیامبر و اهلبیت(علیهم السلام)، سفارش شده است. تا جایی که در برخی روایات، هنگام شنیدن نام مبارک پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله)، ذكر صلوات، واجب شمرده شده است. در برخی نقلها هم تأكید شده است اگر كسی نام آن بزرگوار را بشنود و صلوات نفرستد، گرفتار عقوق اهلبیت(علیهم السلام) خواهد شد.
در تمام این موارد، از این تعابیر، در ظاهر، لزوم و وجوب استنباط میشود، اما هیچگاه به معنای وجوب فقهی نیست. تعابیر و واژگان قرآنی، اصطلاحات عامتری
است. قرآن، کتاب جامعی است که با وجود بیان بسیاری از مسائل مربوط به هدایت و تربیت انسان، مانند یک رساله عملیه یا یک کتاب حقوق نیست تا احکام همه مسائل را بهصورت مجزا بیان کند. گو اینکه این مسائل و احکام نیز از لابهلای آیات شریفهاش قابل استفاده است. به همین جهت، روش تربیتی و هدایتی قرآن چنان است که گاه در کنار بیان یک حکم فقهی و حقوقی، دستور اخلاقی، توصیه به تقوا، نهیب اخلاقی، انذار، بشارت، موعظه و نصیحت را هم بیان کرده است. در بیانات اهلبیت(علیهم السلام) نیز همین رویه و روش تربیتی به کار رفته است. خالق متعال، خود، بهتر میداند که با مخلوقش چگونه صحبت کند و کدام شیوه تربیتی و هدایتی در وی مؤثرتر است.
البته ازآنجاکه همه بندگان خداوند با پیچیدگیهای احکام الهی، آشنا نیستند، تلاش دانشمندان مسلمان بهویژه فقهای بزرگوار به کمک آنها میآید و با استفاده از منابع دینی، بهویژه کتاب خدا و روایات اهلبیت(علیهم السلام)، احکام الهی را استنباط میکنند و در اختیار خلق خدا قرار میدهند. اگر این زحمات و تلاشهای فقها نبود، چهبسا افرادی هیچگاه راه را از چاه تشخیص نمیدادند و به بیراهه و گمراهی گرفتار میشدند. رسالههای عملیه فقهای عظام‚، کتبی منضبط برای بیان احکام الهی است تا انجام عمل را بر مکلفین آسان گرداند. با این حال، هیچکدام از این رسالهها، کتاب دستورالعمل اخلاقی و تربیتی نیست.
این ویژگی انحصاری قرآن است که همه این مسائل را با هم بیان فرموده است. سرتاسر آیه شریفه 36 سوره مبارکه نساء(1) که پیشازاین به آن اشاره شد، بیان
1. وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَبِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَالْجارِ ذِی الْقُرْبی وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُورا (نساء، 36).
توصیههای اخلاقی و تربیتی است. با این حال، بعضی از احکام، وجوب و حرمت فقهی است و برخی غیر فقهی. مثلاً همسفری که تنها چند صباحی با ما همراه بوده است، دارای حقوقی بر ماست و باید در قبال او احساس مسئولیت کنیم، اما این حقوق و وظایف و تکالیف بههیچروی با حق پدر و مادر و وظایف ما در قبال ایشان یکسان نیست. احسان به والدین، تكلیف واجبی است که در عرض پرستش و عبادت خدا و نفی شرك قرار دارد. همچنین ارحام و خویشان، همسایگان، دوستان و رفقا، هرکدام که به نوعی با ما در ارتباط هستند و در نظام فقهی، حقوقی، تربیتی و اخلاقی اسلام برای آنها حقوقی، و برای ما در قبال آنها تکالیفی معین شده است، هیچگاه دارای حقوق مساوی نیستند و تکالیف ما نسبت به آنها یکسان نیست. البته شیوه قرآن و بسیاری از روایات و بیانات اهلبیت(علیهم السلام)، بیان همه این امور در کنار هم است. این شیوه در دیگر کتابها نظیر رسالههای عملیه، مرسوم نیست. هیچکدام از رسالههای عملیه فقها درباره توصیهها و تکالیف اخلاقی و دستورالعملهای تربیتی سخنی ارائه نکردهاند.
به دلیل اینکه در قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام)، مباحث مختلفی در کنار هم مطرح شده است، کسانی مجاز به مراجعه به آیات شریفه قرآن و روایات و اقتباس از آنها هستند که اهل آن بوده و تخصص مورد نیاز را داشته باشند. روایات معصومین(علیهم السلام) همچون قرآن کریم دارای محکم و متشابه، مطلق و مقید، عام و خاص و تضاد و تعارضهای ظاهری فراوان است. بازشناسی این موارد از هم و بهره بردن صحیح از هرکدام، کار هرکس نیست. با این وصف، اگر کسی بدون تخصص و علم لازم و کافی بخواهد به سراغ آیات قرآن و روایات برود، نتیجهای جز گمراهی و تباهی نخواهد داشت. بسیاری از ایرادهایی که برخی انسانهای جاهل بر دین مقدس
اسلام و بعضاً بر آیات شریفه قرآن یا بیانات و سیره مبارکه معصومان(علیهم السلام) وارد میسازند، به دلیل جهل به این امور است.
مثلاً فرض کنید کسی درباره حقوق و تکالیف زن و شوهر به سراغ آیات قرآن و روایات برود. از سویی به مطالبی برخواهد خورد که بر حاکمیت مرد در خانه و حتی دستور به اطاعت زن از مرد و مسائلی از این قبیل دلالت دارد. پس مرد خانه باید دستور دهد و زن اطاعت کند. مرد بخواهد و زن تمکین نماید. در هر صورت، زن باید مرد را راضی نگه دارد تا خدایش از وی راضی و خشنود گردد. از سویی دیگر، مطالبی را مشاهده خواهد کرد که نتیجهاش، عدم جواز تحمیل بسیاری از این امور از ناحیه مرد به همسرش است. مثلاً مرد نمیتواند همسرش را به شیردهی به فرزندش مجبور کند یا زن، مجبور به کار در خانه نیست.
هر دو طرف این امر و نهیها، احکام الهی است. کسی که متخصص نبوده، از زوایای ظریف و دقیق موجود در آیات و روایات، و ضوابط استفاده از این منابع عالی الهی، آگاه نباشد، بین این امور، تعارض و تضاد بسیاری مشاهده خواهد کرد، یا در مرحله عمل، در برخورد با این مسائل، تنها بخشی را انتخاب میکند که مطابق میل و هوای نفسش باشد یا تفسیری مطابق میل خویش ارائه میدهد.
بسیاری از خانوادهها، همسران، فرزندان، مسئولان و دستاندرکاران امر تعلیم و تربیت و فرهنگ جامعه، معلمان، مربیان، رهبران و هادیان فکری جامعه، مؤلفان و مدرسان گاه به سادهترین و پیشپاافتادهترین وظایف دینی خود واقف نیستند. درنتیجه، در مرحله عمل، متوقف یا دچار انحراف از مسیر و گمراهی خواهند شد. در چنین اوضاعی، نهتنها مشکلی حل نخواهد شد، بلکه گاه به دلیل عملکردهای افراطی و تفریطی و اختلاط با فرهنگهای انحرافی و نادرست بیگانه، وضع بدتر میشود و بدعتگذاریهای نادرستی انجام خواهد شد. این وضع تا جایی پیش میرود که نظر بسیاری از متدینین بهویژه جوانان درباره احکام دین تغییر کرده و به
این نتیجه غلط رسیدهاند که دین و احکام دین در جامعه امروز قابل اجرا نیست و باید به سراغ فرهنگها و ارزشهای غربی و امروزیتر رفت.
تلاش اندیشمندان و علمای مسلمان این است که با دوری از افراط و تفریط و پرهیز از بدعتگذاری، اسلام ناب را از منابع اصیل دینی استخراج، و به نیازمندان ارائه کنند. این عزیزان در این راه، یعنی فهم درست محتوای دین و امانتداری و انتقال صحیح آن به مؤمنان و جامعه تشنه معارف اصیل دینی، متحمل رنج و زحمت فوقالعادهای شدهاند. اگر تلاشهای آن بزرگواران نبود، نسل امروز از این منابع عظیم الهی، محروم میماند.
مشکلات و معضلات بسیاری که امروزه متوجه مسلمانان و خانوادههای آنها و کل جامعه اسلامی است، نیاز به تحقیقات عمیق، ژرفاندیشی در مسائل و ارزشهای دینی و کشف دستورها و احکام مورد نظر دین مقدس اسلام به وسیله علما و دانشمندان متخصص و اهل فن از منابع اصیل اسلامی، یعنی قرآن کریم، روایات و سیره مبارکه اهلبیت(علیهم السلام) را دوچندان کرده است.
پیشازاین اشاره شد که یكی از مسائل مهمی كه در فقه، اخلاق و دیگر علوم انسانی به آن توجه شده و در قرآن کریم و روایات، بر آن بسیار تأکید شده، برّ و احسان به والدین است. این مسئله در اسلام، از مهمترین و به تعبیر فقها، از اوجب واجبات است. درجه اهمیت این مسئله تا حدی است که در آیات شریفه قرآن، درست بعد از دستور به پرستش و عبادت خداوند و نهی از شرکورزی به خداوند، به احسان و برّ به پدر و مادر امر شده است.(1) همچنین به بیان پیامبر گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) و
1. ...لا تَعْبُدُونَ إلاَّ اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا... (بقره، 83)؛ وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا... (نساء، 36)؛ ...أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا... (انعام، 151) و وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا... (اسراء، 23).
معصومین(علیهم السلام)، خداوند برای کسانی که براثر نافرمانی از پدر و مادر و عدم مراعات حقوقشان، گرفتار نفرین و عاق ایشان شوند، عقوبت سختی تدارک دیده است.(1) موضوع دیگری که در اسلام به آن بسیار توجه شده است، صله رَحِم و حفظ ارتباط با خویشاوندان و احسان به آنهاست. بر این مسئله هم در آیات و روایات تأکید شده. تا جایی که گفته شده است رحِم به عرش الهی متصل است.(2)
1. عَنْ مُحَمَّدِ بن فُرَاتٍ عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: قَال رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) فِی كَلَامٍ لَهُ: إِیَّاكُمْ وَعُقُوقَ الْوَالِدَیْنِ. فَإِنَّ رِیحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَلَا یَجِدُهَا عَاقٌّ وَلَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَلَا شَیْخٌ زَانٍ وَلَا جَارُّ إِزَارِهِ خُیَلَاءَ. إِنَّمَا الْكِبْرِیَاءُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِین ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج2، ص349). در روایتی دیگر چنین فرمودهاند: عَنِ ابن عَبَّاس قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله): ...فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ جَبْرَئِیلَ فَهَبَطَ فِی كَتِیبَةٍ (كَبْكَبَةٍ) مِنَ الْمَلَائِكَةِ إِلَى الْأَرْضِ وَمَعَهُ لِوَاءٌ أَخْضَرُ فَیَرْكُزُ اللِّوَاءَ إِلَى ظَهْرِ الْكَعْبَةِ وَلَهُ سِتُّمِائَةِ جَنَاحٍ مِنْهَا جَنَاحَانِ لَا یَنْشُرُهُمَا إِلَّا فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ فَیَنْشُرُهُمَا تِلْكَ اللَّیْلَةَ فَیُجَاوِزَانِ الْمَشْرِقَ وَالْمَغْرِبَ وَیَبِیتُ جَبْرَئِیلُ وَالْمَلَائِكَةُ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَیُسَلِّمُونَ عَلَى كُلِّ قَائِمٍ وَقَاعِدٍ وَمُصَلِّی [مُصَلٍ] وَذَاكِرٍ وَیُصَافِحُونَهُمْ وَیُؤَمِّنُونَ عَلَى دُعَائِهِمْ حَتَّى یَطْلُعَ الْفَجْرُ فَإِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ نَادَى جَبْرَئِیلُ یَا مَعْشَرَ الْمَلَائِكَةِ الرَّحِیلَ الرَّحِیلَ فَیَقُولُونَ یَا جَبْرَئِیلُ فَمَا ذَا صَنَعَ اللَّهُ تَعَالَى فِی حَوَائِجِ الْمُؤْمِنِینَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّد(صلى الله علیه وآله) فَیَقُولُ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى نَظَرَ إِلَیْهِمْ فِی هَذِهِ اللَّیْلَةِ فَعَفَا عَنْهُمْ وَغَفَرَ لَهُمْ إِلَّا أَرْبَعَةً قَالَ فَقَالَ لَهُمْ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) مُدْمِنُ الْخَمْرِ وَالْعَاقُّ لِوَالِدَیْهِ وَالْقَاطِعُ الرَّحِمِ وَالْمُشَاجِنُ [الْمُشَاحِنُ] (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهارابیمحمد حسن دیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ترجمه عباس طباطبایی، ج1، ص196).
2. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: سَمِعْتُهُ یَقُولُ: إِنَّ الرَّحِمَ مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ تَقُولُ: اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِی وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی وَهِیَ رَحِمُ آلِ مُحَمَّدٍ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ: «وَالَّذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یوصَل» وَرَحِمُ كُلِّ ذِی رَحِم (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج2، ص151).
حال سؤال این است که فرزندان باید چهکار کنند تا از محسنین و بارّین به ارحام و خویشاوندان، بهویژه پدر و مادر باشند؟ از چه اموری بپرهیزند تا به عقوبت سنگین عاق والدین گرفتار نشوند؟ مسئله مهم صله رحم را چگونه باید مراعات کرد؟ مصادیق آن کدام است؟ متأسفانه، تحقیقات عمیق کمتری در این زمینه انجام گرفته است. مثلاً در اسلام، ایذای والدین، حرام است. هرنوع رفتاری که فرزند انجام دهد و پدر و مادر از آن رفتار، آزرده و ناراحت شوند، حرام است.
این مسئله، مشغولیت ذهنی و سؤال غالب جوانان ماست که اختلاف نسلها، تفاوت اعتقادی و ارزشی، اختلاف سلیقههای موجود بین پدر و مادر و فرزندان، تفاوت در سطح علم و آگاهی و گاه ناآگاهی پدر و مادر از برخی امور جدید و مسائل روز و توقعهای بالا و گاه نابجای بعضی از پدران و مادران از فرزندان باعث میشود تا فرزندان در موارد بسیاری با والدین خود اختلاف و کشمکش داشته باشند؛ چون رعایت همه امور مورد انتظار پدر و مادر برای فرزندان آسان نیست و آنها را در تنگنا قرار میدهد. در چنین اوضاع و شرایطی چه باید کرد؟ حتی جوانانی که به احکام حقوقی و اخلاقی اسلام درباره پدر و مادر اعتقاد داشته و درصدد انجام آن باشند، این سؤال را دارند که چه باید کرد تا هم حقوق و احترام لازم به آنها از جانب ما رعایت شود و هم ما در تنگنا و مشقت نباشیم؟
البته جوانان برای رفع این مشکل باید تدبیری بیندیشند و طوری زمینهسازی کنند كه توقع و انتظار بیشازاندازه و غیرقابل تحمل برای والدین ایجاد نشود. مثلاً با زمینهسازی صحیح ضمن حفظ اکرام و احترام لازم، با زبان خوش به آنها بفهمانند كه توانایی انجام همه این كارها را ندارند. یا از طرح برخی اموری که توقع ایجاد خواهد کرد، اجتناب کنند. وعدههایی ندهند که در صورت ترک آن یا عدم امکان برآوردن آن موجب آزردن ایشان شود. گو اینکه ایذای والدین، بالاتفاق، حرام است،
اما اطاعت از والدین نیز در هر امری، بالاتفاق واجب نیست. البته بعضی از فقها با توجه به تأکیدات آیات قرآن و روایات در باب لزوم رعایت ادب در برابر پدر و مادر، فتوا دادهاند که اگر فرزندی در حال اقامه نماز مستحبی است و پدر و مادرش او را صدا زدند و از او تقاضایی داشتند، باید نمازش را قطع کند و پس از قضای حاجت آنها به نماز مستحبیاش برگردد. البته اگر شرایط بهگونهای است كه با قطع نکردن نماز نیز احترام و مراعات حال آنها ممکن است و ایذایی صورت نخواهد گرفت، دیگر قطع نماز لزومی ندارد. بنابراین، همینکه فرزندی، چه با زمینهسازی قبلی و چه با عذرخواهی و جبران بعدی، مانع ایذای والدین شود و وظیفه خود را در باب احترام و احسان والدین انجام دهد، کافی است. اگر اینطور نبود، یا نهی صریح پدر و مادر را به همراه داشت، یا فرزند میدانست که بعداً نیز رضایت نخواهند داد، اطاعت امر و پیشگیری از ایذای آنها در این موارد بر فرزند واجب است.
نکته دیگر این است که احسان به والدین لزوماً کمک مالی نیست. گو اینکه كمك مالی به پدر و مادر، بهخصوص اگر نیازمند باشند، قطعاً از بهترین مستحبات، و در مواردی که آنها نیازمندند و فرزند دارا باشد، بر فرزند واجب است. در چنین شرایطی، پدر و مادر، واجبالنفقه فرزندند و بر فرزند واجب است تا از مال خود، پدر و مادرش را بینیاز كند.
شبیه این مسائل درباره رحِم و خویشاوندان نیز مطرح است. اسلام به مسلمانان حکم کرده است که کاری کنند تا ارتباط بین خویشان قطع نشود. خویشان و ارحام باید به دنبال اتصال و ارتباط بیشتر بین خودشان باشند. به نظر همه فقها، قطع رحم ـ یعنی اینکه انسان کاری کند كه موجب قطع ارتباط با خویشان شود ـ حرام است. البته هرچه خویشاوندی به انسان نزدیکتر باشد، مسئولیت انسان در قبال او، بیشتر
خواهد بود. به همین جهت، پدر و مادر در رأس هِرَم و سپس برادر و خواهر، و در مرتبه بعدی، دیگر بستگان و خویشان قرار دارند. برای اینکه قطع رحم نشود، انسان باید کاری کند که عرفاً بگویند او از رحم خویش نبریده و با آنها در ارتباط است.
اینکه چگونه باید این اتفاق بیفتد و انسان باید چه کارهایی را در این راستا انجام دهد، در اوضاع و شرایط مختلف، فرق میكند و در هر اقلیمی و هر فرهنگی، انواع گوناگون و متنوعی از مصادیق ارتباط بین مردم شایع است. از سلام و علیک ساده یا حتی یک تلفن یا پیام ساده تلفنی گرفته تا رفتوآمدهای خانوادگی و روابط بسیار نزدیک، طیف وسیعی از انواع ارتباطات انسانی و فامیلی است. کمک مالی نیز میتواند یکی از این انواع متفاوت باشد. بهویژه اگر رحم انسان، نیازمند باشد، لزومش شدیدتر، و احتمال وجوبش قویتر است. اگر انسان از همه این انواع متفاوت، پرهیز و کوتاهی کند، بهگونهایکه عرفاً گفته شود او از رَحِم خویش بریده، مرتکب گناه و عمل حرام شده است.
نکته دیگر که شاید امروزه سؤال بسیاری از خانوادهها و افراد متدین باشد، ارتباط و آمدوشد با خویشاوندانی است که مسائل شرعی را مراعات نمیکنند. آیا با چنین افرادی هم به دلیل رحِم و خویشاوند بودن باید ارتباط داشت؟ مثلاً حجاب و محرم و نامحرم را مراعات نمیکنند یا از گوش دادن به موسیقیهای حرام و مبتذل و نگاه کردن به فیلمهای حرام پرهیز ندارند. در چنین مواردی چه باید کرد؟
شاید یکی از راهحلها برای پرهیز از حرام و نیز حفظ ارتباط با چنین بستگانی این باشد که ارتباط با آنها محدود شود. مثلاً در فرصتی کوتاه انجام شود، یا جوانان خانواده با چنین افراد و خانوادههایی نشستوبرخاست نداشته باشند، یا ارتباط، بسیار محدود و با کنترل بیشتر انجام شود. در صورتی که این تدبیرها امکان نداشت، رفتوآمدهای حضوری ترک شود و به ارتباطهای تلفنی و نامهای و ارسال هدیه اکتفا شود.
در هر صورت، ارتباط باید بهگونهای باشد که انسان به گناه آلوده نشود. یعنی اگر رفتوآمد با اینگونه افراد و خانوادههایی که اهل فسق و معصیت هستند، باعث لطمهای به انسان نشود و او را آلوده نکند، یا رفتوآمدها، مهر تأییدی بر انحراف و اشتباه آنها بهحساب نیاید، ایرادی نخواهد داشت. چهبسا صله رحم و رفتوآمد افراد مؤمن با چنین افراد و خانوادههایی و احیاناً بیان مطالب و نصایحی و نشان دادن حسن نیت و خیرخواهی یا مشاهده رفتار خوب و نیکویی از مؤمنین، خود بهتدریج، اثر مثبتی در آنها بر جای بگذارد و آنها را آرامآرام به احکام الهی، خوشبین و به رعایت احکام شرعی علاقهمند کند.
در این صورت، صله رحم با چنین افراد و خانوادههایی، نهتنها عیب نیست، بلکه وجوب مضاعف خواهد داشت؛ چون هم صله است و هم نوعی امربهمعروف و نهیازمنكر. اگر چنین نشد و این رفتوآمدها زمینه آلود شدن به گناه را در خود انسان بهخصوص جوانان فراهم کند یا باعث تشویق و تأیید کار ناشایست آنها شود، قطع ارتباط لازم است.
وَوَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصله، وَأَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَالْعَطِیَّةِ، وَأَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ، وَأَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ، وَأَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا، وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا، وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لَا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْبُ الَّذِی لَا نُصَافِیه؛ پروردگارا، ما را در این ماه مبارک توفیق ده تا با نیکی فراوان و بخشش به خویشان خود نیکی کنیم و با احسان و عطا از احوال همسایگانمان جویا شویم و اموال و داراییمان را از مظالم و آنچه از راه ستم به دیگران به دست آمده است، پالایش كنیم و آن را با دادن زكاتها پاك كنیم. به ما توفیق ده تا به کسی که از ما دوری گزیده است بازگردیم و به کسی که به ما ستم روا داشته است، با انصاف و عدل رفتار کنیم و با کسی که با ما دشمنی کرده است، آشتی کنیم؛ مگر کسی که در راه تو و برای تو با او دشمنی شده باشد؛ چون او دشمنی است که او را دوست خود نگیریم و از حزب و گروهی است که با او دلی پاک نخواهیم داشت.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در این فقره از دعا، از خداوند تقاضا دارد تا ما را در صله رحم، کمک به همسایگان، و خالص و پاک کردن اموال یاری دهد.
ازجمله مسائل مورد توجه و اهتمام در قرآن کریم و روایات معصومین(علیهم السلام)، رعایت امور مربوط به همسایگان است. در آیه شریفهای که پیشازاین به آن اشاره
شد، در کنار بیان حقوق و تکالیف مربوط به والدین و دیگر ارحام، به رعایت حقوق همسایگان نیز توصیه شده است: وَاعْبُدُوا اللّهَ وَلا تُشْرِكُوا بِهِ شَیْئاً وَبِالْوالِدَیْنِ إِحْساناً وَبِذِی الْقُرْبی وَالْیَتامی وَالْمَساكِینِ وَالْجارِ ذِی الْقُرْبی وَالْجارِ الْجُنُبِ وَالصّاحِبِ بِالْجَنْبِ وَابْنِ السَّبِیلِ وَما مَلَكَتْ أَیْمانُكُمْ إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُورا.(1)
خداوند متعال در این آیه شریفه، رعایت امور همسایگان را چه از خویشان باشند یا بیگانگان، یا از همسایگان دور باشند یا نزدیک، لازم دانسته است. البته آیه روشن نکرده است که این وظیفه، وظیفه واجب شرعی و فقهی است یا از واجبات اخلاقی. این مورد نیز یکی از بیانات تربیتی قرآن و اهلبیت(علیهم السلام) است که بین این دو تفكیك نشده است. شاید برای این باشد كه ما هم در مقام عمل، به جای توجه به این تفکیکها و تفکر درباره عمل کردن به واجبات فقهی، توجه داشته باشیم که این، خود، از اوامر و توصیههای الهی است و به آن عمل کنیم. مکتب تربیتی و سیره پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) چنان بود که بسیاری از مستحبات را نیز با تعبیر وجوب و لزوم بیان میفرمودند تا مردم را به عمل کردن تشجیع کنند.
نزدیکی و قرابت همسایگان بهگونهای است که هم میتوانند کمک بزرگی برای هم باشند و هم گاهی کوچکترین برخورد باعث اذیت و آزار آنها میشود. آنها گاه از ارحام هم به انسان نزدیکترند و در خوشیها و ناراحتیها در کنار هم هستند. به همین جهت، به توصیه قرآن و اهلبیت(علیهم السلام)، برخورد و ارتباط با همسایگان همچون والدین و ارحام باید بهگونهای باشد که موجب ایذا، زحمت، نگرانی، دلخوری و آزردگی نشود و درنهایت، به دشمنی آنها نینجامد. به جهت اهمیت توجه به امور همسایگان و رعایت حقوق آنها، امام امیرالمؤمنین(علیه السلام) از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) چنین نقل
1. نساء (4)، 36.
فرمودند: ما زالَ جَبْرئیلُ یوصِینِی بِالْجَارِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیوَرِّثُه؛(1) «آنقدر جبرئیل ازطرف خداوند متعال درباره همسایه به من سفارش میکرد كه من فكر كردم خداوند برای همسایه هم سهمالارثی قایل خواهد شد».
از این بیان حکیمانه میتوان استفاده کرد که همسایه به انسان بسیار نزدیک است و حقوقی نزدیک به حقوق ارحام بر گردن انسان دارد. نظام تربیتی و اخلاقی اسلام در توصیه به این امور و رسیدگی به آن فقط منتظر احکام فقهی و حقوقی نیست. توصیههای اخلاقی در ارتباطات اجتماعی بسیار مورد توجه این نظام مترقی و کامل است. تربیتیافتگان این مکتب، آگاهی از اوضاع و احوال همسایگان و رسیدگی به امور ایشان را وظیفه دینی و انسانی خویش میدانستند.
مرحوم سیدجواد عاملیرضی الله عنه صاحب کتاب شریف مفتاح الكرامة است که این کتاب، جامع اقوال فقها در ادوار مختلف میباشد. ایشان اهل جبلعامل لبنان، از علمای صاحبنام نجف و شاگرد مرحوم سید بحرالعلومرضی الله عنه بود. مرحوم سید دارای مقامات بسیار عالی علمی و معنوی بود و معروف است كه خدمت وجود مقدس ولیعصرعجل الله تعالی فرجه الشریف مشرف میشد. به همین جهت، مرحوم سیدجواد عاملی برای ایشان احترام فوقالعادهای قایل بود. روزی استاد، ایشان را صدا میزند و با عتاب به ایشان میگوید: شنیدهام فلان همسایهات وضع خوبی ندارد. مگر شما به امور او رسیدگی نكردید؟ ایشان وقتی لحن کلام استاد را اینگونه میبیند، وحشتزده و با اضطراب، به استاد میگوید: آقا! من از وضع همسایهام مطلع نبودم. نمیدانستم كه ایشان گرفتار است. مرحوم سید به ایشان میفرماید: اگر اطلاع میداشتی و رسیدگی نمیکردی كه كافر میشدی. من میگویم چرا نباید از اوضاع همسایهات اطلاع
1. ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص13، باب «ذكر جمل من مناهی النبی(صلى الله علیه وآله)».
داشته باشی؟ آنگاه خود سید مجمعهای بزرگ از غذا تهیه میکند و مقداری طلای مسكوك در آن مجمعه میگذارد و به شاگردش میدهد و میفرماید: خودت این مجمعه را به منزل همسایهات ببر. آنجا مینشینی تا غذایش را بخورد. سید امر مرحوم بحرالعلوم را اطاعت میکند و غذا را به منزل آن آقا میبرد و آنجا مینشیند تا او غذایش را تناول کند.
این بیان مرحوم سید بحرالعلوم به مرحوم سیدجوادرضی الله عنه که «اگر میدانستی همسایهات، محتاج است و رسیدگی نمیكردی كه كافر میشدی»، نشان از عمق توجه نظام اخلاقی اسلام به امور دیگران بهویژه همسایگان دارد. تا جایی که بیتوجهی به همسایگانی که نیازمند کمک و یاری ما باشند، در حد کفر قلمداد شده است. حاصل تربیت چنین نظام تربیتی و اخلاقی گرانسنگی، علمای بزرگواری چون سید بحرالعلومرضی الله عنه است که با آن مقام علمی و اشتغالات زیاد، به طرق مختلف از اوضاع و احوال مردم جامعهاش آگاه بود و چونان اجداد بزرگوارشان(علیهم السلام)، خود را موظف به رسیدگی به امور آنها میدانست. شاید یکی از علل توجه حضرت ولی عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف به بزرگوارانی چون سید بحرالعلومرضی الله عنه، توجه، رعایت و رسیدگی به امور بینوایان و نیازمندان بوده است.
توجه به این امور بهظاهر ساده یا مستحب، نشاندهنده زنده بودن سنت نبوی و سیره اهلبیت(علیهم السلام) است. انسان مسلمان و مؤمن نباید در عمل، خود را به واجبات فقهی محدود کند؛ چون در این صورت، از بزرگترین وظایف فردی و اجتماعیاش مانند نماز اول وقت، شرکت در نماز جماعت و جمعه، رعایت مستحبات و فضایل نماز جماعت، صله رحم، توجه به نیازمندان، و توجه به امور همسایگان بازمیماند و از برکات آن، محروم خواهد ماند. علاوه بر این، بسیاری از وظایف واجب داریم
كه فراتر از آنچه در فقه بیان شده است، میباشد، ولی ما از آن غافلیم. از وجود نازنین امام صادق(علیه السلام) درباره اینگونه واجبات چنین نقل شده است:
آنچه محرومان و نیازمندان در اموال اغنیا شریکاند، منحصر به زکات واجب نیست. اینکه خداوند در قرآن میفرماید: وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسّائِلِ وَالْمَحْرُوم، به زکات واجب اشاره ندارد، بلکه بخششهای مالی دیگر است؛ یا اینکه میفرماید: وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُون، باز هم مقصود از «ماعون»، زکات واجب نیست، بلکه عبارت از قرض دادن و عاریه دادن وسایل و اثاثیه منزل به همسایه و دیگر مؤمنان است. البته زکات را هم شامل میشود. وقتی راوی درباره آیه شریفه وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً سؤال میکند، حضرت میفرماید: این هم درباره زکات واجب نیست و علاوه بر آن است. همچنین وقتی از آیه شریفه الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلانِیَةً و إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَكُم سؤال میکند، حضرت باز هم میفرماید که این آیات مربوط به زکات نیست، بلکه حتی صله و هدایایی که به خویشان و ارحام میدهید، زکات واجب محسوب نمیشود و همه این موارد به وظایفی فراتر و بیشتر از زکات مربوط است.(1)
1. عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ: كُنَّا عِنْد أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) وَمَعَنَا بَعْضُ أَصْحَابِ الْأَمْوَالِ. فَذَكَرُوا الزَّكَاةَ. فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّه(علیه السلام): إِنَّ الزَّكَاةَ لَیْسَ یُحْمَدُ بِهَا صَاحِبُهَا وَإِنَّمَا هُوَ شَیْءٌ ظَاهِرٌ إِنَّمَا حَقَنَ بِهَا دَمَهُ وَسُمِّیَ بِهَا مُسْلِماً وَلَوْ لَمْ یُؤَدِّهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صله وَإِنَّ عَلَیْكُمْ فِی أَمْوَالِكُمْ غَیْرَ الزَّكَاةِ. فَقُلْتُ: أَصْلَحَكَ اللَّهُ! وَمَا عَلَیْنَا فِی أَمْوَالِنَا غَیْرُ الزَّكَاةِ؟ فَقَال(علیه السلام): سُبْحَانَ اللَّهِ! أَ مَا تَسْمَعُ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ یَقُولُ فِی كِتَابِهِ «وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُوم » قَالَ: قُلْتُ: مَا ذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ الَّذِی عَلَیْنَا؟ قَال(علیه السلام): هُوَ الشَّیْءُ یَعْمَلُهُ الرَّجُلُ فِی مَالِهِ یُعْطِیهِ فِی الْیَوْمِ أَوْ فِی الْجُمْعَةِ أَوْ فِی الشَّهْرِ قَلَّ أَوْ كَثُرَ. غَیْرَ أَنَّهُ یَدُومُ عَلَیْهِ. وَقَوْلَهُ عَزَّ وَجَلَّ: «وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُون» قَال(علیه السلام): هُوَ الْقَرْضُ یُقْرِضُهُ وَالْمَعْرُوفُ یَصْطَنِعُهُ وَمَتَاعُ الْبَیْتِ یُعِیرُهُ وَمِنْهُ الزَّكَاةُ. فَقُلْتُ لَهُ: إِنَّ لَنَا جِیرَاناً إِذَا أَعَرْنَاهُمْ مَتَاعاً كَسَرُوهُ وَأَفْسَدُوهُ فَعَلَیْنَا جُنَاحٌ إِنْ نَمْنَعْهُمْ؟ فَقَال(علیه السلام): لَا، لَیْسَ عَلَیْكُمْ جُنَاحٌ إِنْ تَمْنَعُوهُمْ إِذَا كَانُوا كَذَلِكَ. قَالَ: قُلْتُ لَهُ: «وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا» قَال(علیه السلام): لَیْسَ مِنَ الزَّكَاةِ. قُلْتُ: قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ: «الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلانِیَة» قَال(علیه السلام): لَیْسَ مِنَ الزَّكَاةِ. قَالَ: فَقُلْتُ: قَوْلُهُ عَزَّ وَجَلَّ «إِنْ تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِنْ تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَكُمْ؟» قَال(علیه السلام): لَیْسَ مِنَ الزَّكَاةِ وَصِلَتُكَ قَرَابَتَكَ لَیْسَ مِنَ الزَّكَاةِ (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج3، ص499).
مقصود حضرت صادق(علیه السلام)، به استناد آیات شریفه قرآن این است که خداوند متعال در اموال اغنیا و دارایان، علاوه بر واجبات مالی همچون زکات، حقوقی را برای فقرا و نیازمندان تعیین کرده است. بنابراین، مؤمنین باید در رعایت حال محرومان و بینوایان چنان عمل کنند که آنها مجبور به سؤال و تقاضا نباشند و از این نظر دچار خجالت و شرمساری نشوند.
همچنین امام صادق(علیه السلام) در این بیان به آیاتی از سوره مبارکه ماعون اشاره دارند که در آن، خداوند متعال برخی نمازگزاران را نكوهش میكند؛ نمازگزارانی که در امر نماز سهلانگاری میکنند و از دادن «ماعون» دریغ میورزند؛ یعنی به كسانی كه نیاز به عاریه گرفتن اثاثیه منزل یا وام و كمكهای فوری دارند، توجهی نمیكنند: فَوَیْل لِلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ * وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُون؛(1) «وای بر نمازگزاران، آنان که از نماز خویش، غافل و بیتوجهاند. آنان که ریاکارند و از دادن هرنوع وسایل و اثاث خانه و كمكهای فوری به نیازمندان، خودداری میورزند».
گویی خداوند در این آیات، واجبات را در واجبات مکتوب در رسالههای عملیه و فقه منحصر نمیداند، بلکه قرض دادن پول یا ابزار و اثاثیه منزل یا هر چیزی را که
1. ماعون (107)، 7ـ4.
كسی به آن نیاز دارد و ما دارای آن وسیله و ابزار هستیم، بر ما واجب کرده است. رعایت حال خویشان، همسایگان و نیازمندان، عاریه و قرض دادن پول یا اثاثیه منزل به آنها یا از آنها قرض گرفتن، یاری رساندن به آنها، یا یاری خواستن از آنها، تعامل و سنت حسنه رایج در میان عقلا بهویژه مسلمین، مورد تأیید شرع مقدس اسلام و سازگار با روح حاکم بر نظام اخلاقی و تربیتی اسلام است. به بیان قرآن و اهلبیت(علیهم السلام)، مسلمانان بر ذمه همدیگر حق دارند و خداوند متعال، بهویژه برای فقرا و محرومان، در اموال اغنیا، حقی تعیین فرموده است. این بیانات در بسیاری از کتب روایی و منابع حدیثی جمعآوری شده است. ازجمله در کتاب شریف وسائل الشیعه، باب مستقلی با عنوان «بابُ تحریم منعِ المؤمن ِ شیئاً من عنده ِ أو عندَ غیره ِ عندَ ضرورته ِ» باز شده و این نوع روایات در آن باب گزارش شده است.(1)
1. این روایات بسیار است که در این مختصر تنها به نمونهای از آن اشاره میگردد: 1. عَنْ فُرَاتِ بن أَحْنَفَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: أَیُّمَا مُؤْمِنٍ مَنَعَ مُؤْمِناً شَیْئاً مِمَّا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَهُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ أَقَامَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُسْوَدّاً وَجْهُهُ مُزْرَقَّةً عَیْنَاهُ مَغْلُولَةً یَدَاهُ إِلَى عُنُقِهِ فَیُقَالُ هَذَا الْخَائِنُ الَّذِی خَانَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ ثُمَّ یُؤْمَرُ بِهِ إِلَى النَّارِ (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج16، ص388)؛ 2. الصَّدُوق فِی الْهِدَآیه، سُئِلَ الصَّادِق(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ «فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ * لِلسَّائِلِ وَالْمَحْرُوم». قَال(علیه السلام): هَذَا شَیْءٌ سِوَى الزَّكَاةِ وَهُوَ شَیْءٌ یَجِبُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَى نَفْسِهِ كُلَّ یَوْمٍ أَوْ كُلَّ جُمُعَةٍ أَوْ كُلَّ شَهْرٍ أَوْ كُلَّ سَنَةٍ (میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرك الوسائل ومستنبط المسائل، ج7، ص36)؛ 3. وَعَنْهُ [امام صادق] (علیه السلام) أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ «وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُون». قَال(علیه السلام): الْقَرْضُ تُقْرِضُهُ وَالْمَعْرُوفُ تَصْنَعُهُ وَمَتَاعُ الْبَیْتِ تُعِیرُهُ (همان)؛ 4. عَنْ مُحَمَّدِ بن مَرْوَانَ عَنْ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیه(علیه السلام) أَنَّهُ سَأَلَهُ رَجُلٌ فِی الْحِجْرِ عَنْ أَشْیَاءَ إِلَى أَنْ قَالَ: فَأَخْبِرْنِی عَنْ قَوْلِهِ «فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَعْلُومٌ؟» مَا هَذَا الْحَقُّ الْمَعْلُومُ؟ قَال(علیه السلام): هُوَ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّكَاةِ فَیَكُونُ لِلنَّائِبَةِ وَالصله. قَالَ: صَدَقْتَ. قَال(علیه السلام): فَعَجِبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ: صَدَقْتَ. قَال(علیه السلام): ثُمَّ قَامَ الرَّجُلُ. فَقَالَ أَبِی(علیه السلام): عَلَیَّ بِالرَّجُلِ. قَال(علیه السلام): فَطَلَبْتُهُ فَلَمْ أَجِدْهُ (همان)؛ 5. عَنْ سَمَاعَةَ قَالَ: قَال(علیه السلام): إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَبِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَبِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَلَكِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّكَاةِ وَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «وَیُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلانِیَة» (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج93، ص103؛ میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، همان)؛ 6. عَنْ سَمَاعَةَ قَال(علیه السلام): إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَهِیَ الزَّكَاةُ بِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَبِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ وَلَكِنَّ اللَّهَ فَرَضَ فِی الْأَمْوَالِ حُقُوقاً غَیْرَ الزَّكَاةِ وَمِمَّا فَرَضَ فِی الْمَالِ غَیْرَ الزَّكَاةِ قَوْلُه وَالَّذِینَ یَصِلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ أَنْ یُوصَلَ وَمَنْ أَدَّى مَا فَرَضَ اللَّهُ عَلَیْهِ فَقَدْ قَضَى مَا عَلَیْهِ وَأَدَّى شُكْرَ مَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ مَالِهِ إِذَا هُوَ حَمِدَهُ عَلَى مَا أَنْعَمَ عَلَیْهِ بِمَا فَضَّلَهُ بِهِ مِنَ السَّعَةِ عَلَى غَیْرِهِ وَلِمَا وَفَّقَهُ لِأَدَاءِ مَا افْتَرَضَ اللَّهُ عَلَیْه (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج93، ص10).
به همین جهت، خداوند متعال در این آیه شریفه، گروهی را که به این نیازهای بهظاهر ساده مؤمنین نیازمند بیاعتنایند و سنت و سیره مسلمین در توجه به نیازمندان و همسایگان را نادیده میگیرند، مذمت کرده است:
فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ * الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ سَاهُونَ * الَّذِینَ هُمْ یُرَاءُونَ * وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُون.(1)
متأسفانه ارتباط و نزدیکی جوامع اسلامی با کشورهای غربی و متأثر شدن از فرهنگ منحط حاکم بر آن دیار، باعث منسوخ شدن تدریجی این سنت مبارک در بین مسلمین شده است. درنتیجه، سخاوت، توجه به همنوع، تعاون و همکاری بین مسلمانان، جای خود را به خودگزینی، بخل، حسد و دیگر رذایل فردی و اجتماعی داده است.
علاوه بر آنچه گفته شد، حقوق دیگری نیز بر ذمه انسان میآید که غالب افراد به آن، بیتوجه یا ناآگاهاند. مثلاً ضررهای مالیای که افراد و گروهها بهبار میآورند، مانند ضرر مالی همسایه به همسایه، مهمان به میزبان، مستأجر به صاحبخانه، مسافر
1. ماعون (107)، 4ـ7.
به صاحب وسیله نقلیه، دانشآموزان و دانشجویان و طلاب به مدارس و دانشگاهها، عابران به کسبه، مردم شهر و روستا به اموال عمومی، کارمندان و کارگران به ادارات و کارخانجات، ضمانآور است و ضررزننده، ضامن و مدیون اشخاص، گروهها، سازمانها، ادارات و عموم مردم خواهد بود. در اصطلاح فقهی و اخلاقی، این دیون به «مَظلَمه» معروف است. به همین جهت، افراد مؤمنی که مقید به شرع مقدس هستند، هنگام حساب و کتاب و پاک کردن اموالشان، علاوه بر مقادیر معلوم بهعنوان خمس یا زکات، مبلغی را نیز بهعنوان ردِّ مظالم در نظر میگیرند و پرداخت میکنند تا اگر از این ضررهای مالی، چیزی بر ذمه آنها مانده است، بریءالذمه شوند.
امام سجاد(علیه السلام) بهخاطر اهمیت مسائل گفتهشده در این فقرات، از خداوند متعال، توفیق ادای این حقوق به صاحبان حق را خواستار شدند. در این فقره از دعا تقریباً تمام موارد خواستهشده، مسائل و وظایف مالی و موفقیت در ادای آن است: وَوَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصله، وَأَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَالْعَطِیةِ، وَأَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ، وَأَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَات.
تعبیر زكوات در بیان حضرت سجاد(علیه السلام)، به صیغه جمع آورده شده است. شاید به این اعتبار باشد كه کاربرد زكات در معنای لغوی به زكات اصطلاحی فقهی اختصاص ندارد، بلکه شامل خمس، سایر صدقات واجب و كفارات نیز میشود.(1)
در هر جامعهای، انسانهای محرومی زندگی میکنند که به دلایل مختلف، ازکارافتاده یا ناتواناند. آنها زبانی گویا و بازویی توانمند، و گاه بهظاهر، آبرویی ارزشمند برای
1. البته شاید مقصود همان زکات اصطلاحی باشد، ولی به اعتبار موارد زکات، بهصورت جمع آمده است. موارد زکات متعدد و شامل غلات اربع (گندم، جو، ذرت، کشمش) و انعام ثلاثه (گاو، گوسفند و شتر) و نقدین (طلا و نقره) میشود.
امرار معاش ندارند و برای گذران زندگی به کمک و یاری دیگران نیازمندند. گروهی از مردم نیز اگرچه توانمند و غنی بودهاند، ولی براثر ابتلا به حوادث و رویدادهای ناخوشایند، مانند سیل، زلزله، تصمیمگیریها و انتخابهای نادرست و...، سرمایه، دارایی و توان جسمی یا روحی خود را از دست داده و ناخواسته، در مجموعه ناتوانان و محرومین جامعه قرار گرفتهاند.
بهترین روش برای رفع نیاز این نیازمندان چیست؟ دین مبین اسلام برای رسیدگی به محرومین جامعه و خدمات عمومی و عامالمنفعه چه شیوهها و راهکارهایی دارد؟ اساساً ارایه این سنخ خدمات عمومی و رسیدگی به وضع محرومان جامعه به چه صورتهایی تصویر میشود و اسلام کدام صورت را ترجیح داده و توصیه کرده است؟
بهطور خلاصه، رفع این نیازمندیها را به سه شكل كلی میتوان تصویر کرد:
صورت اول اینكه این نوع تکالیف در جامعه به عهده افراد گذاشته شود تا داوطلبانه از دیگران دستگیری کنند. اگر هركس به خویشاوندان، دوستان، همسایگان نیازمند خود یا هر نیازمند و محروم دیگری در جامعه كمك كند، تمام نیازها در جامعه، رفع و محرومین، سرپرستی خواهند شد.
صورت دیگر این است كه دستگاهها و سازمانهای معین و خاصی از طرف متولیان امر و دولت بهصورت متمرکز و کلان، متولی و متکفل این امور باشند؛ یعنی دولت مرکزی برای رفع این نیازها، از طریق این سازمانها، ابتدا همه این نیازها را شناسایی و رصد کند. سپس با برنامهریزی دقیق و تعیین هزینهها و دریافت بودجه لازم، دستبهکار شود و با استخدام نیروها و ابزار لازم و کافی، به تمام امور محرومین جامعه رسیدگی کند.
در نگاه اول روشن است که ظاهراً در اسلام، هیچكدام از این دو طریق بهطور مطلق، مقبول نیست. با دقت بیشتر روشن خواهد شد که روح اسلام با هر دو طریق
بهگونهای حسابشده و دقیق و با بهکارگیری هرکدام به جای خود و با در نظر داشتن سهم هرکدام به اندازه لازم، سازگارتر است. چرا؟
اصل در همه احكام اسلامی و اجرای آن بهگونهای است كه مسئولیت فردی انسان در قبال جامعه و وظایف اجتماعیاش فراموش نشود، بلکه برجسته و نمایان باشد؛ چون رشد معنوی و تکامل انسان به مراتب والای انسانی، فقط با رفتارهای فردی خودش، شدنی است. به معنای دیگر، رسیدگی به امور محرومین در جامعه، یک روی سکه است. روی دیگر سکه، رشد و تکامل انسان است که در سایه همین امور در اجتماع باید محقق شود. این نوع فعالیتهای اجتماعی، میدان مسابقهای برای رشد معنوی افراد است. اگر همه کار را به عهده دولت یا سازمانهای برخوردار و توانمند قرار دهیم، عملاً بسیاری از افراد جامعه از این سفره گسترده الهی، محروم میشوند و میدان کار و فعالیت و رشد و تکامل از آنها گرفته خواهد شد. بنابراین، حال كه لازم است این کمکرسانی صورت گیرد تا نیازمندان، بینیاز شوند، خوب است همه مردم از فرصتهای موجود در جامعه بهرهمند شوند. چه ضرورتی دارد همه این کارها از یک کانال خاص صورت گیرد؟ افراد را هم باید در این امر مهم دخیل کرد. البته ممکن است گفته شود حتی در صورتی که این نوع کارها، دولتی و سازمانی شود، باز هم همه افراد جامعه، از طریق پرداخت مالیات و عوارض و دیگر کمکهای قانونی و اجباری، بهطور غیرمستقیم در این امور، دخیل خواهند بود، ولی مالیات و دیگر وجوه الزامی كه در بسیاری موارد، همراه با نارضایتی از مردم گرفته میشود، هیچگاه جایگزین فعالیتهای داوطلبانه، آن هم با نیت تقرب به خدا نخواهد شد و چنین برنامههای قانونی و اجباری در خودسازی و تکامل معنوی انسان چندان تأثیری ندارد.
با توجه به مبانی اعتقادی اسلامی، شاید بتوان ادعا کرد که خداوند بسیاری از این نقصها و نارساییها را که البته حاصل عملکرد نادرست خود انسانهاست، ابزاری
برای ابتلا و امتحان بشر قرار داده است تا انسان براثر برخورد با این مشکلات، آزموده شود و در فرایند این سیر به کمال برسد.(1) هدف مقدس اسلام در این فرایند، ورزیده ساختن خود افراد و تکامل روحیات فردی انسانهاست. هرکس، مسئول کردههای خود است و هركسی همان اندازه كه تلاش كرده است، از آن بهره میگیرد.(2) مسئولیت هیچکس به عهده دیگری نیست.(3) همین رفتارهای فردی در قیامت به فریاد انسان میرسد و باعث نجاتش خواهد شد.(4)
از سویی دیگر، اسلام عزیز، واقعیتها را نادیده نگرفته و امور مردم را فقط به بعضی رفتارهای فردی، و به امید اجر و پاداش اُخروی واگذار نکرده است، بلکه مجموعهای از این شیوهها را در نظر دارد و هرکدام را در جای خود به کار میگیرد.
1. خالق متعال زمینهها و فرصتهای بسیاری برای امتحان بشر از اولیای الهی و مؤمنان تا پستترین انسانها یعنی کفار و مشرکین و منافقین، مقرر فرموده است. بسیاری از این میدانها و فرصتها را بهصورتهای گوناگون در قرآن کریم بهخوبی بیان فرموده است. نمونهای از آیات قرآن که به این میدانهای امتحان انسان اشاره دارند، عبارتاند از: ... وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَةً... (انبیاء، 35)؛ وَهُوَ الَّذِی جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الأرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِیَبْلُوَكُمْ فِی مَا آتَاكُمْ... (انعام، 165)؛ وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إلاَّ مَلائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إلاَّ فِتْنَةً لِلَّذِینَ كَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَیَزْدَادَ الَّذِینَ آمَنُوا إِیمَانًا... وَلِیَقُولَ الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْكَافِرُونَ مَاذَا أَرَادَ اللَّهُ بِهَذَا مَثَلا... (مدثر، 31)؛ وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ... (انفال، 28)؛ بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (زمر، 49)؛ و یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَیَبْلُوَنَّكُمُ اللَّهُ بِشَیْءٍ مِنَ الصَّیْدِ تَنَالُهُ أَیْدِیكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِیَعْلَمَ اللَّهُ مَنْ یَخَافُهُ بِالْغَیْبِ... (مائده، 94) و ... وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً... (فرقان، 20). همچنین ر.ک: مائده (5)، 48؛ بقره (2)، 124؛ محمد (47)، 4؛ فجر (89)، 15؛ احزاب (33)، 11؛ انفال (8)، 17؛ بقره (2)، 49؛ اعراف (7)، 141؛ نحل (16)، 92 و آیات دیگر.
2. وَأَنْ لَیْسَ لِلْإنْسَانِ إلاَّ مَا سَعَى (نجم، 39).
3. وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى (انعام، 164).
4. وَكُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَرْدًا (مریم، 95).
شبیه همین مسئله را دین مقدس اسلام در برخورد با برخی معاصی و گناهان کبیره به کار برده است. مثلاً درباره عمل منافی با عفت، در کنار انذارها و هشدارها و ترساندن از عذابهای ترسناک جهنم، احکام فقهی و كیفری مشخصی را نیز تشریع فرموده است تا در جای خودش، با مراعات شئون و ضوابط خاص خود اجرا شود. یعنی هم تذکر میدهد که این کار بسیار زشت و قبیح است، هم از عذابهای اخروی میترساند و هم در صورتی که شواهد کافی باشد یا گناهکار به گناهش اقرار کند، منتظر عذاب اخروی نمیماند، بلکه حکمش را در همین دنیا عملی میکند و او را به مجازات و كیفر مناسب میرساند. حتی در زمینه اجرای حکم هم فرموده است كه در ملأ عام و در مقابل چشمان مردم باشد تا دیگران عبرت بگیرند و در اجرای حکم هم فرمود مبادا رأفت و رحمتْ مانع اجرای آن شود: وَلا تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللَّه.(1) به دو نفری که مرتکب عمل زنا شدند و حدود الهی را زیر پا گذاشتهاند، با رأفت و عطوفت و مهربانی عمل نکنید و حکم خدا را اجرا کنید.
بنابراین، دین مقدس اسلام بر اساس هدف والایی که برای هدایت، تربیت و به کمال رساندن انسان در نظر دارد، هم بخش موعظهای، اخلاقی، تربیتی و رعایت مسائل معنوی را در نظر دارد و هم بُعد سیاسی و اداره امور جامعه را در نتیجه تشریع قوانین کیفری و حدود و قصاص در نظر داشته و در عمل، به اجرای آن دستور داده است. مجموعهای از احکام در باب حدود، قصاص و دیات برای همین منظور است. اسلام ابتدا میخواهد تا افراد به اراده خود، گناه را ترك كنند. دین با تشویق، انذار، تبشیر و دیگر راهها از آنها میخواهد تا راه صحیح را انتخاب و از راه زشت كنارهگیری كنند. درعینحال، مشخص است كه در عمل، همه مردم مطیع
1. نور (24)، 2.
نیستند و گناهانی اتفاق خواهد افتاد. گاه تعداد آن هم كم نخواهد بود. در چنین مواردی، باید راهکارهای بازدارندهای مقرر شود تا مانع این گروه و دیگران شود. اجرای حدود برای همین منظور است.
این دو بخش از اسلام، یعنی تربیت فردی و قوانین اجتماعی، مکمل هم هستند؛ چون اگر بخش دوم نباشد، پس از مدتی، فساد چنان دامنگیر جامعه خواهد شد که برای کارهای فردی و داوطلبانه جایی نمیماند. در چنین جامعهای، به رشد فضایل انسانی، نیات خیرخواهانه و مسائل معنوی و تربیتی امیدی نخواهد بود. با خاموش شدن نور فضایل انسانی، آرامآرام، خانوادهها آلوده میشوند و درنتیجه، فرزندانی آلوده تحویل خواهند داد.(1) اجرای قوانین و حدود الهی از بزرگترین نعمتهای الهی و سرشار از برکات فراوان برای افراد و تمام جامعه است. امام صادق(علیه السلام) از جد بزرگوارشان، نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله)، روایتی را نقل فرمودند که حضرت میفرمایند: اقامه حَدٍّ خَیرٌ مِنْ مَطَرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحا؛(2) «اجرای یك حد الهی از چهل روز بارندگی برای مردم و جامعه، بهتر است».
سرّش آن است که اجرای حدود در مقابل دیدگان مردم، آنها را از ارتکاب مفاسد بازمیدارد و آرامآرام، جامعه روی آرامش و خوشبختی را خواهد دید. به همین جهت، کسانی که مانع اجرای حدود الهی در جامعه هستند و آن را مضرّ به حال جامعه انسانی میدانند، اساساً از درک و فهم این مسائل عاجزند. اسلام به
1. وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الأرْضِ مِنَ الْكَافِرِینَ دَیَّارًا * إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلا یَلِدُوا إلاَّ فَاجِرًا كَفَّارًا (نوح، 26ـ27).
2. عَلِیُّ بن إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِی عَنِ السَّكُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله): اقامه حَدٍّ خَیْرٌ مِنْ مَطَرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحاً (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج7، ص174).
اجرای حدود و قصاص منحصر نیست تا بتوانیم آن را به یکجانبهنگری و تکبعدی بودن متهم کنیم. اسلام عزیز ابتدا به خودسازی در صحنه اجتماع از طرق مختلف دستور داده و در صورت انجام تخلف اجتماعی فرمان داده است تا از آن ممانعت، و با مجرمان برخورد شود.
نظر اسلام درباره رسیدگی به امور مردم محروم و نیازمند جامعه نیز چنین است. آنچه مهم است، رشد معنوی مردم جامعه براثر رسیدگی به محرومان است. شاید یکی از ارزشمندترین اعمال در اسلام همین امر باشد. توجه و رسیدگی به محرومان و نیازمندان جامعه چنان ارزش والایی دارد که خداوند در قرآن، این کار و گروهی را که به این کار اقدام کردهاند، میستاید: وَیُؤْثِرُونَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَة.(1) با آنکه خودشان گرسنه بودند و به غذا نیاز داشتند، ایثار کردند، یعنی دیگران را بر خود مقدم داشتند. و نیز میفرماید: وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِیناً وَیَتِیماً وَأَسِیراً * إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلا شُكُورًا.(2)
این آیه شریفه در شأن اهلبیت(علیهم السلام) نازل شد. پس از آنکه آن بزرگواران برای شفای بیماری فرزندشان، سه روز روزه گرفتند، هر سه روز، درست هنگام افطار، غذای ناچیزی را که برای افطار تدارک دیده بودند، به نیازمندان گرسنهای دادند که به ایشان پناه آورده بودند. انسان اگر مراقب خود باشد، میتواند در کنار سفرهای که خداوند برای وی گسترده است، با کمک به محرومان، تا این مرتبه ترقی کند و چنان باشد که خداوند در قرآن از وی ستایش کند.
متأسفانه امروزه نه در گوشه و کنار و مکانهای دورافتاده، بلکه در متن جامعه انسانی، میلیونها انسان با گرسنگی دست و پنجه نرم میکنند و حیاتشان در معرض
1. حشر (59)، 9.
2. انسان (76)، 8ـ9.
خطر است و اغنیا و کسانی که حقوق آنها را ضایع کردهاند و مستقیماً مسئول گرسنگی آنهایند، هیچ توجهی به آنها ندارند. در چنین فضایی، مکتب حیاتبخش اسلام به مسئولان و متولیان امر در جامعه اسلامی دستور میدهد تا از اغنیا و اقشار برخوردار جامعه بگیرند و به این گروه از بینوایان و نیازمندان جامعه برسانند تا هم گرسنهها سیر شوند و نیاز نیازمندان رفع شود، و هم جسم و جان صاحبان اموال با دادن صدقه و زکات تطهیر شود: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم.(1)
این امر یک حكم حكومتی و از وظایف واجب دولت اسلامی است تا زكوات و صدقات را که خداوند آن را حق فقرا و مساکین دانسته است، از اغنیا بگیرد و به صاحبانشان برساند: إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاءِ وَالْمَسَاكِینِ... وَفِی سَبِیلِ اللَّهِ وَاِبْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِنَ اللَّهِ وَاللَّهُ عَلِیمٌ حَكِیم.(2)
درعینحال، اصل بر این است كه افراد، داوطلبانه، به سراغ کارهای خیر بروند تا ضمن آثار و برکات اجتماعی آن، از آثار و برکات معنوی آن نیز بهرهمند شوند. این همان حالت اعتدالی است که باعث نظم و انتظام اجتماعی در کنار رشد و بالندگی معنوی میشود. جامعه انسانی ایدئال که اسلام در پی تحقق آن است و به فرموده قرآن، انشاءالله به دست باکفایت حضرت ولی عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف برپا خواهد شد، جامعه متعادلی است: وَلَیُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لا یُشْرِكُونَ بِی شَیْئًا.(3)
1. توبه (9)، 103.
2. توبه (9)، 60.
3. نور (24)، 55.
از چنین جامعه متعالی و برتری که تحت حاکمیت صالحان است، جز اعتقاد به وحدانیت الهی و دوری از خوف و وحشت و تبدیل آن به امنیت و آرامش، انتظاری نیست. بنای چنین جامعهای بر تربیت صحیح انسان استوار است. تربیت صحیح، زمینهای لازم دارد که همان آرامش و اطمینان خاطر اعضای جامعه است. به همین جهت، در جامعهای که همه ابعادش بر اساس تعالیم و ارزشهای اسلام اداره میشود، زمینه شکوفایی تمام ابعاد کمالی انسان مهیا میگردد.
گفته شد که در اسلام علاوه بر طرحها و برنامههای کلان دولتی و حکومتی، افراد نیز باید فعال باشند تا به رشد و کمال لازم برسند. وجود هیچکدام نباید بهانهای برای عدم حضور دیگری باشد. نوع سومی از فعالیتهای اجتماعی که قابل تصویر است و خوشبختانه در جوامع دینی ما از سالها قبل نیز در حال اجراست، این است که برخی افراد جامعه در قالب گروهها و هیئتهای غیردولتی دور هم جمع شوند و برای رسیدگی به نیازمندان جامعه، مانند ایتام، فقرا، خانوادههای بیسرپرست، جوانان در حال ازدواج، دانشآموزان و دانشجویان در حال تحصیل و...، اقدامات اجتماعی انجام دهند.(1) این نوع کمکرسانیها هم بخشی از فعالیتهایی است که در کنار دو نوع فعالیت گفتهشده قبلی، مورد نظر اسلام است.
سیره رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) نیز چنین بود. آن بزرگواران حتی در زمان بسط ید و به عهده داشتن تصدی امور حکومتی، با اینکه یکی از وظایف حکومتیشان را رسیدگی به امور محرومان جامعه میدانستند و به آن اقدام میکردند، باز هم از
1. نظیر این تشکیلات غیردولتی، مانند هیئات مذهبی و انجمنهای حمایتی و خیریه، از قدیم در بلاد اسلامی، بهخصوص ایران، بین متدینین رواج داشته است. آیتالله شیخ مرتضی حائری(رحمه الله) تشکیلاتی را به راه انداخته بودند تا به امور ایتام و جوانان جویای کار و در حال ازدواج و دیگر نیازمندان جامعه مدد رسانند.
فعالیتهای مددرسانی و کمکهای فردی خود به نیازمندان جامعه پرهیز نداشتند، بلکه مشوق آن نیز بودند.(1)
تعبیر امام زینالعابدین(علیه السلام) این است که: نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ...؛ به ما توفیق ده تا اموالمان را با ادای وظایف مالی و دستگیری از نیازمندان تطهیر کنیم. خداوند در قرآن کریم، مرتبهای بالاتر از این را مطرح کرده است. خداوند به پیامبرش میفرماید: با اخراج اموال و کمک به فقرا و نیازمندان، جان آنها را پاك كن؛ یعنی قبل از پرداخت حقوق واجبی که به اموال ما تعلق گرفته، جان و مالمان آلوده است: خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّیهِمْ بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاتَكَ سَكَنٌ لَهُمْ وَاللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم.(2)
راه تطهیر و نجات خود و اموالمان از این آلودگی، انجام این تكالیف مالی و پرداخت حقوق کسانی است که خداوند در اموالمان، حقوقی برای آنها مقرر فرموده
1. زندگی پرافتخار رسول خدا(صلى الله علیه وآله) حتی قبل از بعثت و زندگی اهلبیت(علیهم السلام)، گواه روشنی بر این ادعاست. حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) زمانی که در کوفه امر ولایت و سرپرستی امت و جامعه اسلامی را بر عهده داشتند، علاوه بر قانونگذاریهای حکومتی به نفع محرومان و اجرای آن بهدست خویش یا عوامل حکومتی، خود نیز شب و روز به فکر نیازمندان بود و بهصورت ناشناس یا شناختهشده از آنها دستگیری میکرد. در کتابهای تاریخی متعدد نقل شده است که پس از شهادت ائمه معصومین(علیهم السلام) و هنگام کفن و دفن آن بزرگواران، فرزندان و یاران و اصحاب، علامتهایی را روی کتف و کنار گردن مبارکشان مشاهده میکردند. وقتی علت را از امام(علیه السلام) جویا میشدند، پاسخ میشنیدند که این علایم اثر بهجایمانده از انبان نان و غذایی است که پدرم در نیمههای شب برای نیازمندان حمل میکردند. درباره برخی معصومان(علیهم السلام) نقل شده است که در طول عمر شریفشان چندین مرتبه تمام اموال خود را بین فقرا تقسیم میکردند. اینگونه اقدامات نوعی فعالیتهای فردی است که آن بزرگواران برای رضای خدا و تقرب نزد حضرت حق انجام میدادند و دیگران را نیز به آن توصیه میکردند.
2. توبه (9)، 103.
است. در تعبیری دیگر میفرماید كه انسان، خود به نیکی و احسان راه نمییابد و انسان خوبی نمیشود تا آنچه را به آن دل بسته و محبوب اوست، به دیگران ببخشد: لَنْ تَنَالُوا الْبِرَّ حَتَّى تُنْفِقُوا مِمَّا تُحِبُّون.(1)
دستورهای دین مبین اسلام تنها برای جلوگیری از شورش و بلوای اجتماعی علیه حاکمان یا گذران بهتر زندگی دنیوی نیست. رشد معنوی افراد جامعه، برای اسلام بیش از امور دیگر اهمیت دارد. اگر این هدف متعالی محقق شود، مشكلات اجتماعی حل میشود و نابسامانیها سامان مییابد. حقوق فقرا و نیازمندان تأمین میشود. آرامش و رضایت خاطر به همه افراد، خانوادهها و جامعه برمیگردد. در سایه چنین آرامشی، حاکمان نیز بهتر حکومت خواهند کرد و گرفتار شورشها و درگیریها نخواهند بود. همه این امور در اسلام در درجه دوم اهمیت قرار دارد؛ چون در اسلام آنچه اصالت دارد و اهمیتش از بقیه امور بیشتر است، روح انسان و زندگی اخروی اوست. بنابراین، تمام تلاش افراد و حکومت در جامعه اسلامی، فراهم کردن زمینه برای آن است که افراد به وظایف اسلامیشان عمل كنند.
دولت و حکومت موفق و مورد نظر اسلام، حکومتی است که دارای دو ویژگی مهم باشد: اولاً درد دین داشته باشد. ثانیاً مردمی و دردمند باشد. همه ما مسلمانان، موظف به برقراری چنین حکومتی هستیم. البته در کنار چنین حکومتی، مسلمانان باید برای تقرب الیالله و رشد معنوی همچنان به وظایف فردی خود در قبال محرومان جامعه، عمل و به آنها کمک کنند.
1. آل عمران (3)، 92.
وَأَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا، وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا، وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْب(1) الَّذِی لا نُصَافِیه؛ به ما توفیق ده تا به کسی که از ما دوری گزیده است، بازگردیم و به کسی که به ما ستم روا داشته است، با انصاف و عدل رفتار کنیم و با کسی که به ما دشمنی کرده است، آشتی کنیم. مگر کسی که در راه تو و برای تو با او دشمنی شده باشد؛ چون او دشمنی است که او را دوست خود نگیریم و از حزب و گروهی است که با او دلی پاک نخواهیم داشت.
امام زینالعابدین(علیه السلام) در ادامه درخواستهایشان از خداوند، در این بخش از دعا، توفیق معاشرت نیکو و برخورد زیبا با دیگر افراد جامعه را از خداوند درخواست میکنند. معاشرت با مردم در جامعه، مسئله بسیار مهمی است و دین مبین اسلام به آن بسیار اهمیت داده است. تعداد زیادی از آیات شریفه قرآن و بخش معظمی از روایات پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) به این مسئله اختصاص یافته و روشهای مناسب و پسندیدهای در معاشرت با مردم در آنها بیان شده است. در منابع روایی شیعه، بخش مستقلی تحت نام «کتاب العشره» و در برخی منابع دیگر، مجلدات
1. در نسخههای صحیفه چنین است، ولی شاید صحیح آن «الحَرْب» باشد؛ یعنی دشمن جنگی.
متعددی به این امر مهم اختصاص یافته است.(1) امام سجاد(علیه السلام) در کتاب شریف و وزین صحیفه سجادیه و در خلال دعا و مناجات، بهصورتی زیبا و حکیمانه به این امور اشاره فرمودهاند. ازجمله، در این فراز از دعا به درگاه الهی عرض میكنند: وَأَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا، وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا، وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْبُ الَّذِی لا نُصَافِیه.
همه بهخوبی میدانیم كه رفتار پسندیده با دیگران، خوشخلقی، خوشبرخوردی، خدمت به مردم و محبت به آنها، ازجمله کارهای خیر و اعمال صالحی است که مطلوب و مرضیّ خداوند است. نیکوتر آنکه همه درهرحال و در طول سال، بهویژه در ماه مبارک رمضان به آن اشتغال داشته باشند. روی دیگر سکه وقتی است که ما در قبال كسی که با ما رفتار ناروایی داشته است، بخواهیم عکسالعملی از خود بروز دهیم. در چنین شرایطی، باید با او چگونه برخورد كنیم؟
امام سجاد(علیه السلام) در اینجا نمونههایی از بهترین برخوردها را بیان و از خدای متعال، توفیق انجام آن را درخواست میكنند. ازجمله مهمترین امور و وظایف اجتماعی انسان كه در نظام ارزشی اسلام و در احكام فقهی، به آن بسیار توصیه شده، ایجاد روابط دوستانه بین مؤمنین است. طبعاً مؤمنانی که به هر دلیل، ارتباط بیشتری با هم دارند، بیشتر مخاطب این توصیههای اخلاقی و ارزشها و احكام فقهی هستند؛ توصیههای بسیاری نظیر سلام کردن، پاسخ دادن به سلام، مصافحه، معانقه، همدیگر را با القاب و کنیه صدا زدن، به دیدار و زیارت هم رفتن
1. این مباحث اخلاقی و تربیتی در منابع روایی معتبر شیعه نظیر کتاب شریف کافی از مرحوم محمدبنیعقوب کلینی(رحمه الله)، جلد دوم كتاب العشرة و کتاب زیارة الاخوان و کتاب شریف بحار الانوار از مرحوم محمدباقر مجلسی(رحمه الله)، جلد 71 كتاب العشرة و جلد 73 كتاب الآداب والسنن و دیگر کتب روایی مانند تحف العقول و مکارم الاخلاق و نهج البلاغه و... به وفور یافت میشود.
و محبت ورزیدن به همدیگر، که هم ارزش اخلاقی دارد و هم در مواردی مانند جواب سلام دادن، احکام فقهی برای آن بیان شده است. وجود نازنین امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند:
وقتی مؤمن برادر مؤمنش را ملاقات کند و به او بگوید: «مرحبا»، برای او تا روز قیامت، مرحبا نوشته خواهد شد. زمانی که آنها با هم مصافحه میكنند، خداوند بین دو انگشت ابهامشان، یكصد رحمت الهی نازل میکند. نودونه رحمت از آنِ كسی است كه دیگری را بیشتر دوست داشته باشد. آنگاه خداوند به آنها توجه [و نظر رحمت] میکند و اقبال خداوند، بیشتر متوجه کسی است که دیگری را بیشتر دوست داشته باشد. زمانی که دو مؤمن با هم معانقه میکنند، خداوند آنها را غرق در رحمتش میگرداند.(1)
1. عَنْ إِسْحَاقَ بن عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) فِی حَدِیثٍ أَنَّهُ قَالَ لَهُ: لَا تَمَلَّ مِنْ زِیَارَةِ إِخْوَانِكَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَقِیَ أَخَاهُ فَقَالَ لَهُ مَرْحَباً كُتِبَ لَهُ مَرْحَباً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا صَافَحَهُ أَنْزَلَ اللَّهُ فِیمَا بَیْنَ إِبْهَامِهِمَا مِائَةَ رَحْمَةٍ تِسْعَةٌ وَتِسْعُونَ مِنْهَا لِأَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ ثُمَّ أَقْبَلَ اللَّهُ عَلَیْهِمَا بِوَجْهِهِ فَكَانَ عَلَى أَشَدِّهِمَا حُبّاً لِصَاحِبِهِ أَشَدَّ إِقْبَالًا فَإِذَا تَعَانَقَا غَمَرَتْهُمَا الرَّحْمَة (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص232). روایات بسیاری با این مضامین در منابع روایی شیعه از ائمه معصوم(علیهم السلام) گزارش شده است. مانند: قال أبو عبد الله(علیه السلام) إن المؤمنین یلتقیان فیتصافحان فلا یزال الله تعالى مقبلا علیهما والذنوب تتحات عنهما حتى یفترقا وینزل الله علیهما مائة رحمة تسع وتسعون لأشدهما حبا لصاحبه وافترقا من غیر ذنب (ابیمحمد حسن دیلمی، أعلام الدین، ص439). وعَنْ أَبِی عُبَیْدَةَ قَالَ: كُنْتُ زَمِیلَ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) وَكُنْتُ أَبْدَأُ بِالرُّكُوبِ ثُمَّ یَرْكَبُ هُو(علیه السلام). فَإِذَا اسْتَوَیْنَا سَلَّم(علیه السلام) وَسَاءَلَ مُسَاءَلَةَ رَجُلٍ لَا عَهْدَ لَهُ بِصَاحِبِهِ وَصَافَحَ. قَالَ: وَكَان(علیه السلام) إِذَا نَزَلَ نَزَلَ قَبْلِی فَإِذَا اسْتَوَیْتُ أَنَا وَهُوَ عَلَى الْأَرْضِ سَلَّمَ وَسَاءَلَ مُسَاءَلَةَ مَنْ لَا عَهْدَ لَهُ بِصَاحِبِهِ. فَقُلْتُ: یَا ابن رَسُولِ اللَّهِ! إِنَّكَ لَتَفْعَلُ شَیْئاً مَا یَفْعَلُهُ أَحَدُ مَنْ قِبَلَنَا وَإِنْ فَعَلَ مَرَّةً فَكَثِیرٌ؟ فَقَال(علیه السلام): أَ مَا عَلِمْتَ مَا فِی الْمُصفحه؟ إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ یَلْتَقِیَانِ فَیُصَافِحُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَلَا تَزَالُ الذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْهُمَا كَمَا یَتَحَاتُّ الْوَرَقُ عَنِ الشَّجَرِ وَاللَّهُ یَنْظُرُ إِلَیْهَا حَتَّى یَفْتَرِقَا (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص179).
البته مقصود حضرت صادق(علیه السلام)، دوستی در جهت رضایت الهی است، نه دوستی بهخاطر اغراض دنیوی و مادی. این بیانات که نمونههای بسیاری در روایات دارد، بهترین بشارت و مؤثرترین شیوه برای ایجاد انگیزه در افراد برای برقراری روابط پسندیده با دیگر افراد اجتماع انسانی است.
در روایت دیگری از آن بزرگوار درباره زیارت برادران ایمانی چنین گزارش شده است:
فرشتهای، مردی را دید که جلوی در خانهای ایستاده است. به او گفت: چرا اینجا ایستادهای؟ گفت: برادر مؤمنی دارم که میخواهم او را زیارت کنم و به وی سلام کنم. فرشته به او گفت: آیا زیارت او بهخاطر خویشاوندی و قرابت تو با اوست یا از وی درخواستی داری؟ گفت: من نه با او خویشاوندی دارم و نه حاجتی از وی دارم. او برادر مسلمان من است و نزد من محترم است. قصد زیارتش دارم و میخواهم به او سلام کنم و بهخاطر رضایت الهی با وی ارتباط داشته باشم. فرشته گفت: من فرستاده پروردگار تواَم. خداوند به تو سلام میرساند و میگوید: تو درواقع به زیارت من آمدی و با من ارتباط برقرار كردهای. بنابراین، من بهشت را بر تو واجب میکنم، تو را از غضبم در امان قرار میدهم و از آتش جهنم پناهت خواهم داد.(1)
1. عَنْ جَابِرٍ عَن أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: إِنَّ مَلَكاً مَرَّ بِرَجُلٍ عَلَى بَابٍ فَقَالَ لَهُ: مَا یُقِیمُكَ عَلَى بَابِ هَذِهِ الدَّارِ؟ فَقَالَ: أَخٌ لِی فِیهَا أَرَدْتُ أَنْ أُسَلِّمَ عَلَیْهِ. فَقَالَ لَهُ الْمَلَكُ: بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ قَرَابَةٌ أَوْ نَزَعَتْكَ إِلَیْهِ حَاجَةٌ؟ فَقَالَ لَا مَا بَیْنِی وَبَیْنَهُ قَرَابَةٌ وَلَا نَزَعَتْنِی إِلَیْهِ حَاجَةٌ إلاَّ أُخُوَّةُ الْإِسْلَامِ وَحُرْمَتُهُ فَأَنَا أُسَلِّمُ عَلَیْهِ وَأَتَعَهَّدُهُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ. فَقَالَ لَهُ الْمَلَكُ: أَنَا رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْكَ وَهُوَ یُقْرِئُكَ السَّلَامَ وَیَقُولُ: لَكَ إِیَّایَ زُرْتَ وَلِی تَعَاهَدْتَ وَقَدْ أَوْجَبْتُ لَكَ الْجَنَّةَ وَأَعْفَیْتُكَ مِنْ غَضَبِی وَأَجَرْتُكَ مِنَ النَّارِ (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص57).
در تعبیری دیگر، به نقل از وجود گرامی نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله)، مهمان و زائر مؤمن، مهمان و زائر خداوند است و اجر و پاداش او نیز به عهده خود اوست: «کسی که برادر مؤمنش را در خانهاش زیارت کند، خداوند به او میفرماید: تو مهمان و زائر من هستی. پذیرایی تو به عهده من است و من بهخاطر محبت تو به برادر مؤمنت، بهشت را بر تو واجب کردهام».(1)
ارزشهای گفتهشده که در این بیانات حکیمانه از قول بزرگوارانی چون رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) نقل شده است، همه با محوریت حب و بغض الهی است؛ یعنی اگر انتخاب دوست و برادر و این آمدوشدها و زیارتها در راستای رضایت الهی باشد، چنین بهای والا و بلندمرتبهای خواهد داشت و در استکمال و رشد معنوی انسان نیز بسیار اثرگذار است. نشستوبرخاست و ارتباط با چنین انسان مؤمنی، انسان را به یاد خدا میاندازد و باعث رشد معنوی و قرب او به باریتعالی میشود. خداوند نیز سنگ تمام میگذارد و این عمل را به بهترین بها از صاحبش قبول میکند. در غیر این صورت، نزد خداوند متعالْ ارزشی ندارد و برای انسان نیز اثر مثبتی نخواهد داشت.
ازطرفی، افراد جامعه دارای خصلتها و رفتارهای متفاوت و گوناگوناند. همه آنها انسانهای خوب، بافضیلت و تربیتیافته نیستند. حتی تربیتیافتگان نیز گاهی دچار اشتباه میشوند و با دخالت وساوس شیطانی و همراهی هواهای نفسانی،
1. عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله): مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی بَیْتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ: أَنْتَ ضَیْفِی وَزَائِرِی. عَلَیَّ قِرَاكَ وَقَدْ أَوْجَبْتُ لَكَ الْجَنَّةَ بِحُبِّكَ إِیَّاهُ (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص176).
خطاهایی از آنها سرمیزند و به کارهای ناروایی دست میزنند؛ خطاها و اشتباههایی که بعضاً منجر به ناراحتی و کدورت بین افراد میشود.
بسیاری از دستورها و توصیههای اخلاقی اسلام برای پیشگیری از عمیق شدن نگرانیها و کدورتها بین مردم است. امام صادق(علیه السلام) از پدران بزرگوارشان(علیهم السلام) نقل كردهاند كه در حدیث معروف مناهی فرمودند: «پیامبر از قهر کردن نهی فرمودند. البته اگر در مواردی، انسان ناچار از قهر کردن با برادر مؤمن خود باشد، قهر کردن و دوری از هم نباید بیش از سه روز طول بکشد. هرکس بیش از سه روز با برادر مؤمن خود قهر باشد، به آتش جهنم، سزاوارتر است».(1)
در اختلاف بین دو تن، طبعاً هر دو ادعای محق بودن میکنند و دیگری را مقصر میدانند. این نوع اختلافات گاه منجر به کدورت و ناراحتی و باعث قهر و دوری از هم میشود. نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) در این بیان حکیمانه و تربیتی، مؤمنان را به ترک این رفتارْ تشویق کرده است. حتی برای مواردی نیز که ناچار از انجام دادن آن باشیم، راه حل مناسبی ارائه فرموده است و تخطی از این راه حل را مذمت میکند و سزاوار آتش سوزان جهنم میداند. حتی گفته شده است هرکدام از طرفین مخاصمه در آشتی کردن و حل مشکل بر دیگری سبقت گیرد و پیشقدم شود، خداوند اجر معنوی بیشتری نصیب وی خواهد کرد. این دستورالعملها، تشویقها و تحریضها و
1. عَنِ الْحُسَیْنِ بن زَیْد عَنِ الصَّادِقِ عَنْ آبَائِه(علیهم السلام) عَنْ رَسُولِ اللَّه(صلى الله علیه وآله) فِی حَدِیثِ الْمَنَاهِی، قَالَ: وَنَهَى عَنِ الْهِجْرَانِ. فَمَنْ كَانَ لَا بُدَّ فَاعِلًا، فَلَا یَهْجُرُ أَخَاهُ أَكْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ. فَمَنْ كَانَ هَاجِراً لِأَخِیهِ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ، كَانَتِ النَّارُ أَوْلَى بِه (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص11؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج7، ص188؛ محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج12، ص262).
همراهی وعده عذاب الهی برای تخطی از آن، مؤمنان را به جستوجوی راه حل مشکل وادار خواهد کرد؛ راه حلهایی مانند حَکَم قرار دادن اهل حلّ و عقد، آشتی و گذشت، و در صورت لزومْ مراجعه به دادگاه و مراجع ذیصلاح.
نمونههای بسیاری از سیره ائمه معصوم(علیهم السلام) درباره تشویق و تحریض مؤمنان به دوستی و برادری با هم، ایجاد پیوند برادری و دوستی بین آنها، اصلاح اختلافات و رفع کدورتها گزارش شده است. از یاران امام صادق(علیه السلام) درباره سیره ایشان در این باب چنین نقل شده است:
در شهر كوفه، بین دو تن از شیعیان، اختلاف و مشاجرهای پیش آمد. اختلاف آنها درباره امور مالی بود. هر کدام ادعایی داشت. یکی، طلبکار بود و دیگری، منکر. یكی از اصحاب امام صادق(علیه السلام) كه بهنوعی نماینده یا وکیل ایشان در آن سامان بود، آن شخص مدعی را به منزلش برد و كیسهای پول به او داد و گفت: این مالِ شماست. در عوض، دیگر با آن برادر مؤمن مشاجره نكن و از طلب خود صرفنظر كن. آن شخص که با این برخورد، قدری ناراحت شده بود، گفت: من احتیاجی به پول شما ندارم. من میخواستم حقم را از او بگیرم. نماینده امام صادق(علیه السلام) به او گفت: این پول، مال من نیست. این پول را امام صادق(علیه السلام) نزد من گذاشتند و فرمودند: اگر شیعیان بهخاطر اختلافات مالی با هم مشکل پیدا کردند، شما با دادن این پول، اختلافشان را حل كن. آن شخص با شنیدن سخن ایشان متأثر شد و گفت: من این پول را قبول نمیكنم و از او هم راضی شدم و از حقم گذشتم.
مدیران و دلسوزان جامعه باید برای چنین مواردی، تدبیرهایی بیندیشند و از چنین افرادی دستگیری کنند. تدبیری که امام صادق(علیه السلام) برای چنین مواردی اندیشیدند،
یعنی هزینه کردن سرمآیه عمومی برای رفع خصومتها و اختلافات و صرف هزینه مالی و مادی برای تقویت ابعاد معنوی، اخلاقی و تربیتی جامعه، از بهترین شیوههای مدیریت جامعه است.
گاه اختلاف بین افراد و گروهها بیش از اینهاست و به قول معروف، کار اختلاف بالا میگیرد و حل آن مشکل میشود. مثلاً مال شخص را از او میگیرند یا به او توهین میكنند و این كار به ضرب و جرح و ظلم نسبت به دیگری میانجامد. در چنین مواردی که اختلاف تنها به سوءتفاهم و اختلاف لفظی و امثال این موارد نیست، چه باید كرد؟ گو اینکه عفو و بخشش بسیار مطلوب و پسندیده است، اما آیا باید همیشه به آن توصیه کرد؟ مانند آنچه به حضرت عیسی(علیه السلام) نسبت میدهند ـ البته صحت و سقم آن معلوم نیست ـ که به حواریین و یارانش فرمود: اگر كسی به صورت تو سیلی زد، طرف دیگر صورتت را هم بگیر و بگو به این طرف هم بزن». یا از طرف دیگر، در مواردی که به کسی ظلم جسمی، مالی و حیثیتی شده است، آیا همیشه باید به قصاص حکم كرد؟ البته در این موارد، حکم فقهی و حقوقی، روشن است، اما حکم اخلاقی و تربیتی اسلام در این موارد چیست؟
این موارد از حوزههایی است که محققین و علمای مسلمان، کمتر به آن توجه داشته و زوایای پنهان آن را کمتر هویدا کردهاند. هنوز پیچیدگیهای بسیاری در این حوزه به چشم میخورد. به راستی، در چه مواردی باید بخشید و از حق خود گذشت؟ در چه مواردی، گذشت، پسندیده نیست؟ چه کسانی مستحق رحمت و رأفت هستند؟ یا در مورد چه افراد و گروههایی باید شدت عمل به خرج داد؟ اینها و صدها مورد شبیه آن، موضوعات خام و کارنشدهای است که میطلبد محققان و پژوهشگران، بیش از گذشته بر این حوزهها متمرکز شوند.
البته برخی موارد دارای احکام مشخص حقوقی، فقهی و حتی اخلاقی است. مثلاً فرمودند کسی که بر او ستمی رفته است، حق فریاد، اعلان ستم، تظلم و دادخواهی
دارد: لا یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِم؛(1) «خداوند متعال، فریادهای ناشایست را نمیپسندد؛ مگر از کسی که به او ستم شده است».
یا فرمودند: وَلَمَنِ انْتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُولَئِكَ مَا عَلَیْهِمْ مِنْ سَبِیل؛(2) «بر کسی که مظلوم واقع شده و درصدد جلب یاری و كمك برای رفع ظلم از خودش یا درصدد انتقام باشد، اشكالی نیست».
همچنین فرمودند: مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلِمَتِهِ فَهُوَ شَهِید؛(3) «اگر كسی در برابر ظلمی که به وی روا داشتهاند، مقابله کند و در این راه کشته شود، شهید است».
جالب است که حضرت نفرمود کسی که در راه دفاع از حق خود (ناموس، مال، عرض و حیثیتش) دفاع کرد و کشته شد، اجر شهید را دارد، بلکه فرمود که او شهید است.
فیالجمله از بعضی اطلاقات در آیات و روایات، مانند: لا تَظْلِمُونَ وَلا تُظْلَمُون،(4) جواز و پسندیده بودن چنین تظلم و دادخواهی را میتوان استفاده کرد؛ چون دین مقدس اسلام، ستمپذیر بودن مسلمانها را نمیپسندد، بلکه تظلم، انتقام و قصاص را میپسندد و حقِ صاحبِ حق میداند.
اسلام، سکوت در برابر ظلم را روا نمیداند. بهخصوص اگر این ستم، جنبه اجتماعی و دینی داشته باشد، شدت و لزوم دفاع و ایستادگی در برابر آن، بیشتر است. اساساً در چنین مواردی گذشت و بخشش، بیمعناست.
1. نساء (4)، 148.
2. شوری (42)، 41.
3. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج5، باب «من قتل دون مظلمته»، ص52.
4. بقره (2)، 279.
با این همه، شدت و حدّتی که در چنین احکامی وجود دارد، مراعات حدود و حرکت نکردن فراتر از آن، اصلی مهم و غیرقابل اغماض در اسلام است. در اسلام، تعدی از حدود و ضوابط، حتی در مقام مقابلهبهمثل و انتقامگیری از سرسختترین دشمنان، ممنوع است و از هیچکس پذیرفته نیست: وَلاَ یَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى؛(1) «کینه و نفرتی که از گروهی در دل دارید، شما را به بیعدالتی واندارد. عادلانه رفتار کنید. رفتار عادلانه به تقوا و دینداری نزدیکتر است».
حدود، تعزیرات و قصاص در اسلام دارای حد و مرزهایی مشخص و معین است. فلسفه تعیین این قوانین و ضوابط نیز اجرای قسط و عدالت و پیشگیری از ظلم و تعدی است. پس در اجرای همین قوانین و ضوابط نباید مرتکب ظلم و تعدی شد.(2) یکی از شاخصهای دینداری و تقوای الهی، عملکرد انسان در همین موارد است. وقتی در مقام اجرای قوانین و گرفتن حق، از حقوق تعیینشده الهی پا فراتر نگذاریم و درست در مرز اسلام عمل کنیم، متقی و متدین واقعی خواهیم بود، بهخصوص وقتی انسان در حالت عادی نبوده، خشم و عصبانیت، گریبانگیرش شده باشد. در چنین مواردی، خودکنترلی و عمل نکردن جز در چارچوب ضوابط تنها از کسی ساخته است که تقوا و دینداری، ملکه نفسانی وی شده باشد و داستان امیر مؤمنان(علیه السلام)، كه در جنگ خندق و هنگام برخورد با سرسختترین دشمن دین در حساسترین و حیاتیترین لحظه، بر خشم
1. مائده (5)، 8.
2. وَكَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَالأنْفَ بِالأنْفِ وَالأذُنَ بِالأذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ یَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (مائده، 45).
خود غلبه كرد، معروف است. او که تمام اسلام و ایمان بود، وقتی در آن روز مهم، در برابر تمام شرک و کفر قرار گرفت، خشم و غضب خود را فروخورد و با به اسارت گرفتن نفس، افتخاری آفرید که به بیان نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله)، ارزش و بهای آن از عبادتی که تمام جن و انس از ابتدای آفرینش تا قیام قیامت انجام دادهاند یا میدهند، بیشتر است، و با آن قابل قیاس نیست.(1)
به دلیل اهمیت این امر، امام سجاد(علیه السلام) در این دعا از خداوند متعال، توفیق پایان دادن به قهرها و کدورتها و آشتی کردن با دیگران را درخواست کرده است. همچنین توفیق برخوردی همراه با عفو و اغماض به جای انتقامگیری و مقابلهبهمثل را در برابر کسی درخواست کرده که نسبت به ما مرتکب ستمی شده است: «پروردگارا، به ما توفیق ده تا اگر در دل كسی نسبت به ما كدورتی بود و براثر سوء تفاهم یا هر دلیل دیگری، با ما قهر كرده و از ما روی برگردانده است، ما در مقابل، با او آشتی کنیم و روی خوش به وی نشان دهیم. اگر نسبت به ما ستمی شد، ما در مقابل، نسبت به او منصف باشیم و به عدالت رفتار کنیم».
هنر این نیست که در مقابل اینگونه رفتارهای ناشایست، مقابلهبهمثل کنیم؛ چون این کار از انسان عاجز نیز ساخته است. هنر انسانی و ایمانی آن است که انسان، همچون پیامبر گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام)، با مکرمت و بزرگواری از کنار این حوادث بگذرد و جداییها را با وصلت و پیوند جبران کند؛ همچنین ستمها را به
1. وجَاءَ فِی الْحَدِیثِ الْمَرْفُوعِ أَنَّ رَسُولَ اللَّه(صلى الله علیه وآله) قَالَ: ذَلِكَ الْیَوْمَ حِینَ بَرَزَ إِلَیْهِ بَرَزَ الْإِیمَانُ كُلُّهُ إِلَى الشِّرْكِ كُلِّه (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج39، ص3). همچنین روایت شده است که: أن النبی(صلى الله علیه وآله) قال: لضربة علی(علیه السلام) لعمرو بن عبدود أفضل من عمل أمتی إلى یوم القیامة. وفی حدیث آخر: لضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین. وكذلك قال النبی(صلى الله علیه وآله) لما برز مولانا علی(علیه السلام) إلیه: برز الإسلام كله إلى الكفر كله (ابنطاووس، اقبال الاعمال، ص467).
جان بخرد و عفو و اغماض کند. اگر هم در مواردی، در مقام مقابلهبهمثل، انتقامگیری و قصاص است، به عدل و انصاف رفتار کند.
اینگونه رفتار کردن با کسانی که به ما ظلم کردند یا از ما روی گردانیدند، نهتنها کسر شأن و کوچکی نیست، بلکه خصلت بزرگ مردان و زنانی است که دارای روحی بلند و آسمانی هستند و به دلیل همین برخوردهای نیکو و فوقالعاده، نام مبارکشان بر تارک تاریخ بشریت میدرخشد. آن بزرگواران همیشه بهخصوص هنگامی که بر قوم و ملتی مسلط میشدند، این نعمت الهی را پاس میداشتند و برای سپاسگزاری از این نعمت، مانند همیشه و بیش از دیگر مواقع، اهل بخشش و گذشت بودند.(1)
حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در بیانی زیبا درباره نحوه برخورد با دشمن چنین توصیه فرمودند: «هنگامی که بر دشمنت غلبه یافتی، شکر نعمت قدرت و غلبهای که خداوند به تو عنایت کرده است، عفو و بخشش دشمن است. پس عفو او را سپاس این نعمت قرار ده».(2)
1. رسول گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) وقتی در فتح مکه، اسارت و ذلت سرسختترین دشمنانش را مشاهده فرمودند، عدهای از مسلمانان و سرداران اسلام را دیدند که این شعار را سر دادند: الیوم یوم الملحمة. آن بزرگوار با نفی این شعار، فرمودند: الیوم یوم المرحمه. یعنی ما این نعمت بزرگ الهی را با این شعار سپاس میگزاریم. آنگاه دستور فرمودند تا تمام گردنکشان کفر و شرک را در پناه قدرت بیمانند اسلام آزاد کنند. این سیره بزرگمنشانه که نشان از روح بلند این مرد بزرگ میداد، منشأ خیر و برکت بسیاری در طول تاریخ اسلام شد و بعدها فرزندان و اهلبیت گرانقدرشان(علیهم السلام) و بسیاری از یاران و صحابی ایشان نیز همین رویه نیکو و پسندیده را در پیش گرفتند (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج21، ص1 و 9؛ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ج17، ص272).
2. عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین(علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْه (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 11؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج68، ص428).
همچنین در بیانی دیگر درباره عفو و بخشش انسانهای توانمند و غالب میفرمایند: «هرچه قدرت و توان انسان در غلبه بر دیگران بیشتر باشد، به عفو و بخشش دیگران، سزاوارتر است».(1)
پیش کشیدن بهانههایی مانند رابطه پدر و فرزندی یا مادر و فرزندی، سن، دانش، رابطه استاد و شاگردی، ثروت و فقر، موقعیت اجتماعی و...، برای آنکه طرف مقابل را پیشقدم کند و خودش کوتاه نیاید، بهانههایی شیطانی است که میتواند انسان متقی و دیندار را از نعمت توجه و عنایت الهی و برکات پیشقدم شدن در چنین امور خیری، محروم كند. در چنین شرایطی، شیطان بیکار نمیماند و سعی میكند با دامن زدن به این نوع مسائل، هرکدام از طرفین اختلاف را از پیشقدم شدن در راه حل مشکل باز دارد. البته در چنین مواردی، خداوند به مدد و یاری انسانهای باتقوا میآید و آنها را از این افکار پوچ و دامهای مکر و وساوس شیطانی نجات میدهد. چنین انسانهای خداشناس و خودساختهای در چنین پیشامدهایی، منتظر فرصت مناسباند تا شجاعت به خرج دهند و در اولین فرصت، پیشقدم شوند و از طرف مقابل عذرخواهی كنند و خطا و اشتباه را به گردن بگیرند. چنین اقداماتی کاری بزرگ و گاه فوق طاقت است و تنها با عنایت و توجه خاص الهی برای انسان میسور خواهد شد.
علاوه بر این، پذیرش عذر دیگران یا ملامت نکردن افراد در مواردی که احتمال عذر وجود دارد، از خصال پسندیده مؤمنان بوده و در لسان اهلبیت(علیهم السلام)، تحسین
1. عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین(علیه السلام) أَنَّهُ قَالَ: أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَه (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج68، ص428). همچنین از آن بزرگوار درباره روش صحیح برخورد با دیگران و عفو و گذشت از خطای مردم این بیان زیبا گزارش شده است: عَاتِبْ أَخَاكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَیْهِ وَكَان(علیه السلام) یَقُولُ: مَتَى أَشْفِی غَیْظِی إِذَا غَضِبْتُ؟ أَ حِینَ أَعْجِزُ عَنِ الِانْتِقَامِ فَیُقَالُ لِی لَوْ صَبَرْتَ؟ أَمْ حِینَ أَقْدِرُ عَلَیْهِ فَیُقَالُ لِی لَوْ غَفَرْتَ؟ (همان).
شده است. امام صادق(علیه السلام) نقل میکنند که وقتی همّام(رحمه الله) از محضر مبارک امیرالمؤمنین(علیه السلام) تقاضا کرد که صفات نیکوی مؤمنان را برای وی بیان کنند، حضرت در ضمن بیان آن خصال نیک فرمودند: «ای همام، مؤمن کسی است که از صاحب عذر، عذرش را پذیرا باشد».(1)
همچنین از وصایای نبی مکرم اسلام به امیرالمؤمنین(علیه السلام)، نکوهش کسانی است که وقتی کسی نزد آنها عذرخواهی میکند، آنها عذرش را نمیپذیرند، حتی اگر عذری به دروغ آورده باشد: «علی جان، مشمول شفاعت من نیست کسی که عذر انسانی را که معذرتخواهی، و خود را تبرئه میکند، نپذیرد؛ چه آن شخص در عذرتراشیاش صادق باشد، چه دروغ بگوید».(2)
حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) در مقام بیان صفات نیک برادر ایمانیشان میفرمایند: «در گذشته، برادر مؤمنی داشتم که... هیچگاه کسی را بهسبب کاری که امكان معذوریت داشت، ملامت و سرزنش نمیکرد و خود را آماده شنیدن عذرش میفرمود».(3)
1. عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بن یُونُسَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قَالَ: قَامَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ وَكَانَ عَابِداً نَاسِكاً مُجْتَهِداً إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِین(علیه السلام) وَهُوَ یَخْطُبُ فَقَالَ: یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ! صِفْ لَنَا صِفَةَ الْمُؤْمِنِ كَأَنَّنَا نَنْظُرُ إِلَیْهِ. فَقَال(علیه السلام): یَا هَمَّامُ! الْمُؤْمِنُ هُوَ الْكَیِّسُ الْفَطِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَحُزْنُهُ فِی قَلْبِه... یَقْبَلُ الْعُذْر... (ج22، ص226).
2. حَمَّادُ بن عَمْرٍو وأَنَسُ بن مُحَمَّدٍ عَنْ أَبِیهِ جَمِیعاً عَنْ جَعْفَرِ بن مُحَمَّدٍ عَن أَبِیهِ عَنْ جَدِّهِ عَنْ عَلِیِّ بن أَبِی طَالِب(علیهم السلام) عَن النَّبِی(صلى الله علیه وآله) أَنَّهُ قَالَ: لَهُ یَا عَلِیُّ! أُوصِیكَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَلَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی... یَا عَلِیُّ مَنْ لَمْ یَقْبَلِ الْعُذْرَ مِنْ مُتَنَصِّلٍ صَادِقاً كَانَ أَوْ كَاذِباً لَمْ یَنَلْ شَفَاعَتِی... (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج4، ص352).
3. وَكَانَ لَا یَلُومُ أَحَداً عَلَى مَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی مِثْلِهِ حَتَّى یَسْمَعَ اعْتِذَارَهُ (سید رضی، نهج البلاغه، حکمت 289).
حتی در مرتبهای بالاتر، انسان باید در برابر خطای برادر مؤمنش به او دلداری دهد و گاه بخشی از تقصیر را به گردن بگیرد و بگوید شاید تقصیر من بود که چنین اتفاقی افتاد. شاید من باید عملکردی بهتر میداشتم تا کار به اینجا ختم نشود. هدف شما حتماً خدمت یا کار خیر بود و حال این پیشامد رخ داده است. شما تقصیری ندارید. بیان این کلمات و چنین رفتاری بسیار ارزشمند است و طرف مقابل را آرام و از کرده خود پشیمان خواهد کرد. مهمتر از همه این است که فضا را از دست شیطان خواهد گرفت.
امام سجاد(علیه السلام) در این فقره از دعا از خداوند متعال میخواهد تا توفیق برخورد مسالمتآمیز و منصفانه را با دشمنان و ظالمان به حقوقمان، به ما عنایت فرماید: وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا، وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا؛ «پروردگارا، به ما توفیق ده تا با کسی که به ما ستم روا داشته است، از در انصاف درآییم و با دشمن خود، رفتار صلحآمیز داشته باشیم».
مسئله دیگر، اقداماتی است که برای پیشگیری انجام میدهیم. گاه انسان به طرق مختلف، احتمال ستم یا اذیت و آزاری را از سوی افراد یا گروههایی، متوجه خود میبیند. درنتیجه، خود، بهتنهایی یا با همدستی گروهها و انجمنهایی به فکر راه چاره یا مقابله میافتد. آماده دفاع میشود و به اقداماتی دست میزند تا از وقوع ظلم پیشگیری کند یا از شدت آن بکاهد.
در چنین مواردی گو اینکه این اقدامات اساساً تدابیر عاقلانه و پسندیدهای است، اما باید مراقب بود تا مرز حلال و حرام و حق و ناحق دقیقاً رعایت شود. یا به فکر عفو و گذشت باشد یا اگر درصدد انتقام است، فقط در همان حدی اقدام کند كه به او ظلم شده است، نه بیشتر. البته در فرهنگ ما به همت تربیتهای دینی و وجود
علما، ادبا و شعرای تربیتیافته مکتب اسلام و فرهنگ اهلبیت(علیهم السلام)، عفو و گذشت بسیار مقبول و جاافتاده است. بااینحال، بر اساس همان بنیانهای تربیتی، عفو و گذشت باید بهگونهای باشد كه به ظلمپذیری و انظلام، بیعرضگی، خمودی، جبن و سلب شدن جرئتْ منجر نشود. منفعلانه برخورد کردن اثرِ بسیار مخرب تربیتی در جامعه دارد: ظالمان و متجاوزان به حقوق دیگران را جسورتر میکند و امنیت افراد و جامعه را از جهات مختلفِ عِرضی، مالی و جانی به خطر میاندازد، و بالاتر از این، موجب رواج فرهنگ غلط ظلمپذیری در جامعه خواهد شد.
بنابراین، تشخیص اینکه کجا جای عفو و گذشت، و چه موقع، زمان انتقام و دفاع است، به معیار و شاخص معینکنندهای نیاز دارد. شاید بهترین معیار این باشد که ببینیم هرکدام از این دو برخورد دارای چه اثری است. گاه شخصی براثر عصبانیت، حرکتی را انجام داده و خود نیز پشیمان است و عفو و گذشت تأثیر تربیتی و اخلاقی دوچندانی برای وی و دیگران دارد و موجب تنبه و آگاهی میشود و بهترین روش تنبیه وی خواهد بود. در چنین مواردی اگر عکسالعمل، بد یا شدیدتر باشد، فرد را جریتر میکند و آثار بدی خواهد داشت. پس بهترین عکسالعمل، عفو و بخشش است.
آیات شریفه قرآن، منادیِ این نوع رفتارهای شایسته است. خداوند متعال به رسول گرامیاش میفرماید: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ السَّیِّئَة؛(1) «کارهای بد و حرفهای ناشایست کفار را با عکسالعمل خوب و پسندیده و انجام کارهای خوب پاسخ گوی».
در آیهای دیگر، به نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) میفرماید: تو بدی دشمنانت را به نیکی پاسخ گوی. خواهی دید که با تو یکدل و دوست میشوند: وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلا
1. مومنون (23)، 96.
السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیم؛(1) «نیکیها و بدیها دارای بهایی برابر نیستند. در برابر بدیهای دشمنانت با خوبی و نیکی پاسخگو باش. خواهی دید که دشمنت که بین تو و او جز دشمنی، حاکم نبود، در برابرت چون دوستی نرمخو و خوشخلق خواهد شد».
بیانات و سیره اهلبیت(علیهم السلام) در راستای همین توصیه سازنده و تربیتی قرآن کریم است. نقل این داستان زیبا از سیره مبارکه امام سجاد(علیه السلام)، شنیدنی است. در زندگی اهلبیت(علیهم السلام) نظیر این موارد بسیار نقل شده است. کم نبودند از مردم یا حتی خویشان و بستگان آن بزرگواران که براثر تبلیغات سوء و وساوس شیطانی، ذهنیتهای نادرستی نسبت به آنان پیدا كرده بودند و گاه به اقدامات شنیع و دور از انتظاری دست میزدند. در این رویدادهای عبرتآموز، مشاهده سیره آن بزرگواران در برخورد با این سبکسریها و رفتارهای جاهلانه بسیار شنیدنی و البته درس عبرتی برای عاقلان و اهل معرفت است.
میگویند: یكی از عموزادههای امام سجاد(علیه السلام) نزد ایشان آمد و نسبت به آن بزرگوار، مرتکب جسارتهایی شد. اصحاب حضرت که در آن جلسه حضور داشتند، ناراحت شدند و با عصبانیت تمام، آماده مقابله با آن مرد گستاخ بودند، ولی
1. وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلاً مِمَّنْ دَعا إِلَی اللّهِ وَعَمِلَ صالِحاً وَقالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِین * وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنَه وَلا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ * وَمَا یُلَقَّاهَا إلاَّ الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (فصلت، 33ـ35). در این آیات شریفه، خداوند متعال ابتدا دعوتکنندگان به حق را میستاید و آنها را خوشسخنترین افراد میداند. سپس خوبی را با بدیها قابل قیاس نمیداند. آنگاه به رسولش توصیه میکند تا برای رام کردن دشمنان و از بین بردن صفات بد و گفتار ناپسندشان، در پاسخ به آنها و در مقابل رفتارهای ناشایستشان، خوب رفتار کن تا آثار و برکات آن را به عیان مشاهده كنی. در آخر نیز میفرماید: این خصال نیکو را جز انسانهایی که بردبار و صبورند و از عنایات الهی بهرهای عظیم بردهاند، درنخواهند یافت.
به احترام امام(علیه السلام) سكوت كردند و خشمشان را فروخوردند. آنان منتظر برخورد امام(علیه السلام) بودند. حضرت سكوت كردند و آن شخص هرچه میخواست، به ایشان جسارت کرد تا جایی که خودش خسته شد و رفت. وقتی او رفت، امام(علیه السلام) رو به اصحاب کردند و فرمودند: آیا مایل هستید، برویم و پاسخ او را بدهیم؟ اصحاب از این پیشنهاد امام(علیه السلام) خوشحال شدند و گمان کردند حضرت به فکر تنبیه اوست. به همین جهت، همه عرضه داشتند: بله، ای فرزند رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، ما آمادهایم.
همه برخاستند و به همراه حضرت به خانه آن شخص رسیدند. او به در خانه آمد. وقتی جمع را مشاهده کرد، ترسید و گمان کرد كه حضرت به قصد تنبیهش آمده و چند نفر نیز برای کمک به همراه آورده است. امام(علیه السلام) با مشاهده او سلام كرد و بعد فرمود: فلانی! اگر چیزهایی را كه شما به من نسبت دادید، واقعاً درست بود و این عیبها در من هست، پس خواهشم این است كه دعا كن تا خدا مرا ببخشد. اگر این نسبتها، درست نبود و دروغ و خطا و تهمت بود، من دعا میكنم كه خدا شما را ببخشد و شما هم استغفار كن.
آن شخص از برخورد غیرمنتظره امام(علیه السلام) بسیار منفعل و متأثر شد و گریهکنان به دستوپای ایشان افتاد و عذرخواهی کرد. از آن پس، او یكی از دوستان و ارادتمندان امام سجاد(علیه السلام) شد. بعد از این واقعه، حضرت(علیه السلام) به اصحاب فرمودند: حالا این بهتر بود یا اینكه من در مقابل او مقابلهبهمثل و مثلاً بدگویی میکردم؟ درحالیکه او با این رفتار، اصلاح شد و توبه کرد. فتنه هم برطرف شد. ما هم کار نیک و پسندیدهای انجام دادیم.
این برخورد امام سجاد(علیه السلام)، بهترین مصداق کظم غیظ قرآنی وَالْكَاظِمِینَ الْغَیْظ(1) و مصداق روشن ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ
1. آل عمران (3)، 134.
حَمِیم(1) است؛ همچنین از مصادیق ارشاد افراد ناصالح و تربیت آنها به بهترین شیوه است. حضرت با شیوهای صحیح ضمن جلب رضای الهی، بیماری اخلاقی او را درمان کرد و با مهار اصحاب و یارانش نیز مانع ایجاد فتنه شد. چه رفتاری از این بهتر که انسان، دشمنی را به دوستی و دشمن بددهن و جسور را به دوست و یاوری عاشق و ارادتمند تبدیل کند.
بنابراین، عفو و گذشت و توصیه ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن برای مواقعی است که موجب جسارت و پررویی طرف نشود و باعث نشود تا او بر کارهای خلاف و گناهانش بیفزاید. همچنین موجب برپا شدن فتنههای اجتماعی نشود. اگر در مقابل افراد و گروههایی قرار داریم که با عفو و اغماض، جسورتر و جریتر میشوند و میدان را برای هرزگی و بیبندوباری، بازتر و فضا را برای خود امنتر احساس میکنند و همچنان به این اعمال شرورانه خود ادامه میدهند، تأدیب و تنبیه رجحان دارد و بهترین عکسالعمل، برخورد تند و صریح، البته با رعایت حدومرز قانونی و حقوق و وظایف شرعی است.
در ادامه دعا، امام سجاد(علیه السلام)، خطاب به پروردگار درخواست میكنند تا توفیق رفتاری همراه با مسالمت و آرامش با دشمنان، عنایت فرماید: وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا
1. وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِینَ * وَلا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیمٌ * وَمَا یُلَقَّاهَا إلاَّ الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إِلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ (فصلت، 33ـ35). در این آیات شریفه، خداوند متعال ابتدا دعوتکنندگان به حق را میستاید و آنها را خوشسخنترین میداند. سپس خوبی را قابل قیاس با بدیها ندانسته و آنگاه به رسولش توصیه میکند تا برای رام کردن دشمنان و از بین بردن صفات بد و گفتار ناپسندشان در پاسخ به آنها و در مقابل رفتارهای ناشایستشان خوب رفتار کند تا آثار و برکات آن را به عیان مشاهده کند. در آخر نیز میفرماید: این خصال نیکو را جز انسانهایی که بردبار و صبورند و از عنایات الهی بهرهای عظیم بردهاند، درنخواهند یافت.
حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْبُ الَّذِی لا نُصَافِیه؛ «پروردگارا، به ما توفیق ده تا با دشمنان خود، دوست شویم، اما هرگز با کسی که بهخاطر تو و در راه تو با او دشمن هستیم، دوست نشویم؛ چون ما با گروهی که بهخاطر تو با آنها در جنگیم، هرگز آشتی نمیکنیم و جز عداوت و سرسختی در حقشان به کار نمیبریم».
بهتر است با كسانی كه با ما رسماً دشمنی میكنند و در ستیزند، از در صلح و آشتی و خوشرفتاری درآییم. به جای دشمنی كردن، با آنها مهربان و صمیمی باشیم و آشتی، خوشرفتاری و خوشرویی كنیم. این درخواستها و توفیقات متمم همان توصیه قرآنی است كه فرمود: ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَن؛ یعنی اگر او دشمنی کرد، شما دوستی كن. او بدگویی یا بیاحترامی کرد یا حتی مالی از شما تلف کرد، شما با خوشرویی برایش هدیه بفرست و به او احسان كن. وقتی با او برخورد کردی، بیشتر تحویلش بگیر و او را اکرام و احترام كن.
تمام این توصیهها و دستورالعملهای تربیتی و اخلاقی در صورتی است که منشأ دشمنی، عداوت و برخوردهای ناشایست، مسائل شخصی و خشم و عصبانیتهای موردی باشد. اگر منشأ این دشمنیها، دین و اعتقادات دینی و محور بغض و کینه موجود بین ما و دیگران، رضایت و عدم رضایت الهی باشد، یا دشمنی دشمنان با ما بهخاطر دین و پایبندی ما به اصول و ارزشهای الهی باشد، دیگر جای مسالمت و آشتی نیست.
امام سجاد(علیه السلام) در این فقره از دعا میفرمایند: حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْبُ الَّذِی لا نُصَافِیه؛ «خداوندا، با کسانی كه دشمنی و عداوت آنها با ما بهخاطر تو، دین تو و حفظ ارزشهای دینی و حفظ عقاید اسلامی
است، سلم و نرمش نخواهیم داشت. ما بههیچروی با چنین افرادی، نرمش و دوستی نمیکنیم و در مقابل آنها خضوع، سلم و مدارا را مجاز نمیدانیم».
یگانه هستی، امیر مؤمنان علی(علیه السلام)، که بخشش و عفو دشمن هنگام غلبه و پیروزی را توصیه میفرمودند، در چنین فضای مسمومی، نهتنها در مقابل دشمنان آشکار، بلکه حتی در مقابل نزدیکترین خویشان و بستگانشان نیز میایستادند و این ایستادگی را افتخار خود میدانستند و به آن میبالیدند:
وَلَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّه(صلى الله علیه وآله) نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَأَبْنَاءَنَا وَإِخْوَانَنَا وَأَعْمَامَنَا. مَا یزِیدُنَا ذَلِكَ إِلَّا إِیمَاناً وَتَسْلِیماً وَ...؛(1) ما در رکاب رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و برای احقاق حق با پدران، فرزندان، برادران و عموهایمان میجنگیدیم. این پیکار ما با خویشانمان در ما چیزی جز ایمان به خداوند و تسلیم در برابر وی نمیافزود... ما در برابر خویشانمان چون دو هماورد و پهلوان میجنگیدیم و به خون هم تشنه بودیم و درصدد بودیم تا جام مرگ را به هم بنوشانیم... .
امام سجاد(علیه السلام) نیز همچون جد بزرگوارش، امیرالمؤمنین(علیه السلام)، عفو، بخشش، سلم و خوشرویی را تنها برای کسانی مجاز و پسندیده میدانند که دشمنی و عداوتشان، شخصی و از سر عصبانیت و خشم باشد. حضرت میفرمایند که پروردگارا، اگر دشمنی و عداوتشان در راه تو و بهخاطر تو باشد؛ یعنی دشمن تو باشند و عداوتشان
1. ولَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّه(صلى الله علیه وآله) نَقْتُلُ آبَاءَنَا وَأَبْنَاءَنَا وَإِخْوَانَنَا وَأَعْمَامَنَا. مَا یَزِیدُنَا ذَلِكَ إِلاَّ إِیمَاناً وَتَسْلِیماً وَمُضِیّاً عَلَى اللَّقَمِ وَصَبْراً عَلَى مَضَضِ الْأَلَمِ وَجِدّاً فِی جِهَادِ الْعَدُوِّ وَلَقَدْ كَانَ الرَّجُلُ مِنَّا وَالْآخَرُ مِنْ عَدُوِّنَا یَتَصَاوَلَانِ تَصَاوُلَ الْفَحْلَیْنِ یَتَخَالَسَانِ أَنْفُسَهُمَا أَیُّهُمَا یَسْقِی صَاحِبَهُ كَأْسَ الْمَنُونِ فَمَرَّةً لَنَا مِنْ عَدُوِّنَا وَمَرَّةً لِعَدُوِّنَا مِنَّا فَلَمَّا رَأَى اللَّهُ صِدْقَنَا أَنْزَلَ بِعَدُوِّنَا الْكَبْتَ وَأَنْزَلَ عَلَیْنَا النَّصْرَ حَتَّى اسْتَقَرَّ الْإِسْلَامُ مُلْقِیاً جِرَانَهُ وَمُتَبَوِّئاً أَوْطَانَه (نهج البلاغه، خطبه 56).
با ما به سبب ایمان به تو باشد، بههیچروی، اهل مدارا، بخشش و روی خوش نشان دادن با آنها نیستیم؛ چون نرمی و مدارا کردن با این افراد به دین خدا لطمه خواهد زد. اینجا جای سرسختی و خشونت نشان دادن است.
وَأَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیكَ فِیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاكِیةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَتَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُیوبِ، حَتَّی لا یورِدَ عَلَیكَ أَحَدٌ مِنْ مَلائِكَتِكَ إِلا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَكَ، وَأَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَیك؛ پروردگارا، به ما توفیق ده تا آنقدر اعمال پاک و صحیح را نزد تو آریم که به واسطه آن، ما را از آلوده شدن به گناه پاک کنی و از گرفتار شدن مجدد به عیوب بازداری. تا آنچه ملائکه تو از طاعت و موجبات قرب به حق نزد تو میآورند، از آنچه ما میآوریم، کمتر باشد.
امام سجاد(علیه السلام) در دعای آغاز ماه مبارک رمضان، ابتدا زبان به حمد و ستایش الهی گشودند. سپس از خداوند درخواستهایی داشتند که اولین درخواستشان به نماز و عبادات این ماه شریف مربوط بود. بخش دوم به وظایف مالی و صله رحم، دادن صدقات و زكوات مربوط بود. بخش سوم به وظایف انسان در معاشرت با دیگران مربوط بود كه به اهم آنها و بهخصوص آنهایی كه از آنها غفلت میشود، توجه کردند و توفیق انجامش را از خدای متعال خواستند.
حضرت در این بخش، توفیق انجام بهترین اعمال را از خداوند درخواست دارند.
نکته قابل توجه در این فرازهای دعا آن است كه حضرت میتوانست در یک جمله از خداوند تقاضا کند که خدایا، به ما توفیق ده تا بهترین اعمال را در ماه مبارک رمضان انجام دهیم. ایشان چنین نکردند و با تفصیل، موارد تقاضا را ذكر، و از خداوند درخواست کردند. شاید سرّ این نوع تقاضا آن باشد که انسان به وجود
اعمال گوناگون در این ماه مبارک توجه پیدا كند و اولویت هرکدام را دریابد. به مواردی از اعمال هم که احیاناً از آنها غفلت میشود، بیشتر توجه کند. بنابراین، تفصیل موارد تقاضا، خود، مطلوب است.
یکی از مهمترین ارکان اعتقادی مسلمانان، اعتقاد به معاد است؛ یعنی اعتقاد به روزی که یقیناً خواهد آمد و خداوند به حساب و کتاب همه اهل عالم در آن روز رسیدگی خواهد کرد. درنتیجه، هرکس سزای اعمال نیک و بد خود را خواهد دید. در آیات شریفه قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) بر این اعتقاد بسیار تأکید شده است. شاید صریحترین و روشنترین آیات قرآن درباره معاد که از محكمات قرآن است و تردید و ابهامی در آن وجود ندارد، این دو آیه آخر سوره زلزال است که خدا در آن فرمود: فَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ * وَمَنْ یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَه؛(1) «هرکس کوچکترین کار خیری انجام داده باشد، آن را خواهد دید و هرکس کوچکترین کار بدی انجام داده باشد، آن را خواهد دید».
این، اعتقاد عمومی و قطعی ماست و هیچ ابهامی در آن نیست. بااینحال، با مراجعه به قرآن كریم، روایات معصومان(علیهم السلام) و بیانات مفسران قرآن، مسائل دیگری نیز ذیل همین آیات و این قاعده كلی مطرح شده است که قابل توجه است.
در نگاه اول، ممکن است از آیه شریفه استفاده شود که انسانی که در طول عمرش هزاران كار خوب و هزاران كار بد انجام داده است، در عالم قیامت دائماً در حال دیدن ثواب كارهای خوب و مجازات كارهای بدش است؛ یعنی انسان در بخشی از اوقات قیامت، در حال دیدن پاداش کارهای خوب و بقیه آن در حال
1. زلزال (99)، 7ـ8.
مجازات دیدن است. حالآنکه ظاهراً اینگونه نیست. قیامت، عالمی بیانتها و جاودانی است که نه دو بخش جداگانه برای ثواب و عقاب هر فرد دارد و نه ثواب و عقابهایش آمیخته به یكدیگر است.
نکته دوم این است که اگر این قاعده کلی درست باشد، پس اعتقاد به توبه و بخشش گناهان چه جایی خواهد داشت؟ ما معتقدیم اگر توبه انسان قطعی باشد و با شرایطش انجام گیرد، همه گناهانی که انسان در طول عمرش مرتکب شده است، آمرزیده میشود. بر اساس قانون توبه، حتی اگر شخصی در تمام عمرش گناه کرده و در آخر عمر واقعاً توبه کرده باشد، تمام گناهانش بخشوده خواهد شد. اگر چنین است ـ که هستـ این اعتقاد با این قاعده کلی چگونه سازگار خواهد بود؟
به دلیل وجود چنین مسائلِ بهظاهر متعارض و متناقض، برخی سطحینگران گمان بردهاند قرآن دارای اختلاف و تناقض است؛ حالآنکه چنین نیست. با دقت بیشتر و نگاهی ظریفتر به ابعاد گوناگون مسئله، درخواهیم یافت که وجود چنین اختلافات و تناقضهای موهومی اساساً منتفی است.
بدون شک، هر كسی در قیامت هم تمام اعمال نیک و مقبولش را خواهد دید و هم تمام گناهانی را که آمرزیده نشده باشد؛ اما نوع ارتباط بین اعمال خوب و بد انسان، ویژه است. آیات شریفه قرآن این ارتباط ویژه را بیان داشته است. در یک جا میفرماید: مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صَالِحًا فَأُولَئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَات؛(1) «كسانی كه اهل توبه باشند و ایمان آورند و عمل صالح داشته باشند، خداوند با تبدیل کردن گناهانشان به نیکی، کارشان را جبران میکند».
در آیهای دیگر به این حقیقت چنین اشاره کرده است: إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْن
1. فرقان (25)، 70.
عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُم؛(1) «اگر از گناهان بزرگ اجتناب كنید، ما نیز آن را با پوشانیدن گناهان كوچكتان جبران میكنیم».
بنابراین، خداوند متعال با تأثیر گذاردن برخی اعمال بر برخی دیگر، خود آن اعمال و آثارش را خنثا میكند. هم در آیات شریفه قرآن و هم در بسیاری از روایات معصومین(علیهم السلام)، از این نوع اعمالی که از هم تأثیر میپذیرند و همدیگر را خنثا میکنند، تحت عنوان «حبط» و «تکفیر» یاد شده است. مثلاً ایمان، توبه، عمل صالح،(2) برپا داشتن بهموقع نماز(3) و اموری از این قبیل نهتنها باعث از بین رفتن و بیاثر شدن برخی اعمال بد و گناهان میشود، بلکه به یك معنا، بدیها را به خوبیها و حسنات تبدیل میکند.(4) در مقابل، شرک و کفر،(5) ارتداد،(6) در نظر داشتن دنیا به جای رضای خداوند،(7)
1. نساء (4)، 31.
2. فرقان (25)، 70.
3. (هود، 114).
4. إِلاَّ مَنْ تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلا صَالِحًا فَأُولَئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِیمًا (فرقان، 70).
5. قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنْكُمْ وَالْقَائِلِینَ لإخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلاَّ قَلِیلا * أَشِحَّةً عَلَیْكُمْ فَإِذَا جَاءَ الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنْظُرُونَ إِلَیْكَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ كَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ فَإِذَا ذَهَبَ الْخَوْفُ سَلَقُوكُمْ بِأَلْسِنَةٍ حِدَادٍ أَشِحَّةً عَلَى الْخَیْرِ أُولَئِكَ لَمْ یُؤْمِنُوا فَأَحْبَطَ اللَّهُ أَعْمَالَهُمْ وَكَانَ ذَلِكَ عَلَى اللَّهِ یَسِیرًا (احزاب، 18ـ19)؛ ذَلِكَ هُدَى اللَّهِ یَهْدِی بِهِ مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُوا لَحَبِطَ عَنْهُمْ مَا كَانُوا یَعْمَلُون (انعام، 88).
6. وَمَنْ یَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ وَأُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (بقره، 217).
7. مَنْ كَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لا یُبْخَسُونَ * أُولَئِكَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا فِیهَا وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا یَعْمَلُونَ (هود، 15 و 16).
بیاحترامی به رسول خدا(صلى الله علیه وآله)،(1) نفاق،(2) اذیت كردن و منّت گذاشتن بعد از انفاق و صدقات(3) باعث حبط و بیاثر شدن اعمال نیک میشود.
چه اعمالی میتواند بر اعمال دیگر اثر گذارد و آن عمل یا آثارش را از بین ببرد؟ كدام اعمال خوب میتواند اعمال بد را از بین ببرد؟ كدام اعمال بد میتواند آثار اعمال خوب را از بین ببرد؟ این سؤالات در میان علمای مسلمان بهویژه متکلمین، محل تضارب آراست.
برخی از علما و متكلمین اهل سنت معتقدند هر عملی که انسان انجام میدهد، عمل گذشته و آثارش را از بین میبرد. مثلاً اگر فرض كنیم یك نفر دائماً در حال انجام كارهای خوب و بد است، هر كار خوبی که انجام میدهد، كار بد قبلی و آثارش را از بین خواهد برد؛ درنتیجه، در پایان هر روز، در پروندهاش تنها كار خوب یا كار بد باقی خواهد ماند. در آخر عمرش نیز چنین خواهد بود. یعنی حاصل این تأثیر و تأثرها، باقی ماندن تنها کار خوب یا بد در نامه اعمال انسان خواهد بود. بنابراین، همیشه در اثر کسر و انکسار اعمال، در نامه عمل انسان، تنها یك كار خوب یا یک كار بد باقی میماند.
گروه دیگری از متكلمین اهل تسنن معتقدند كه تأثیر اعمال بر هم بهصورت کسر و انکسار ساده نیست؛ چون همه اعمال در یک رتبه و دارای تأثیرات یکسان نیستند. برای این کسر و انکسار باید ارزش هر کاری را سنجید و به مقدار ارزش
1. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (حجرات، 2).
2. احزاب (33)، 18ـ19.
3. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكَافِرِینَ (بقره، 264).
واقعی هر عمل، تأثیر آن را محاسبه کرد. مثلاً وقتی انسان كار خوبی انجام داد، باید دید ارزش آن کار و مقدار تأثیر آن بر جبران گناهان چقدر است. در مقابل، اعمال بدی که مرتکب شده، چه مقدار است و برای از بین بردن آن، چقدر اعمال نیک، لازم است. بنابراین، در مدت عمر انسان، تمام اعمال خوب و بد انسان کسر و انکسار میشود و بسته به مقدار ارزش و تأثیر هرکدام، در آخر کار، هرکدام که سنگینتر باشد، همان باقی خواهد ماند.
در روایاتی که از اهلبیت(علیهم السلام) به ما گزارش شده، هیچكدام از این دو نظر بهطور كلی تأیید نشده است. از بیانات حضرات ائمه معصوم(علیهم السلام) چنین استفاده میشود که هر عملی توان تأثیر در هر عمل دیگری را ندارد، آن هم به هر دو صورتی که در کلمات علمای اهل سنت بیان شد؛ بلکه هر عملی تنها توان تأثیر در اعمال خاصی را دارد. مثلاً منت گذاشتن بر سر کسانی که انسان به آنها کمک کرده است، باعث از بین رفتن همان عمل خیری میشود که در حق آن فرد انجام داده است،(1) نه اعمال دیگر. بنابراین، اگر این فرد خیّر و منتگذار دارای انفاقات دیگری به دیگر انسانهایی است که بر سر آنها منت نگذاشته است یا اعمال صالحه دیگری نظیر نماز، روزه، حج، و... نیز دارد، هیچکدام از این اعمال، آسیب نخواهد دید.
همچنین از روایات استفاده میشود که بعضی اعمال بد، چند نوع از كارهای خوب را بیاثر میکنند یا مانع قبولی آنها میشوند. مثلاً اثر عمل زشت شرب خمر آن است كه تا چهل روز، نماز انسان پذیرفته نمیشود.(2) علیالظاهر نماز، یك عبادت
1. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِی یُنْفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلا یُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لا یَقْدِرُونَ عَلَى شَیْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْكَافِرِینَ (بقره، 264).
2. عَنِ الْفُضَیْلِ بن یَسَارٍ قَالَ: سَمِعْت أَبَا جَعْفَر(علیه السلام) یَقُولُ: مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ فَسَكِرَ مِنْهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صله أَرْبَعِینَ یَوْماً فَإِنْ تَرَكَ الصله فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ ضُوعِفَ عَلَیْهِ الْعَذَابُ لِتَرْكِهِ الصله (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج3، ص571). در بسیاری از کتابهای روایی، گناهان کبیره بهصورتهای مختلف معرفی شده و برخی علل و آثار آن نیز بیان شده است. بهویژه در كتاب شریف من لا یحضره الفقیه، ج3، ص570، بابی است با عنوان «مَعْرِفَةِ الْكَبَائِرِ الَّتِی أَوْعَدَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ عَلَیْهَا النَّار»، که احادیث زیادی از ائمه معصوم(علیهم السلام) در این زمینه گزارش شده است.
است و شرب خمر، عملی است بیارتباط با آن؛ اما این گناه موجب ایجاد نوعی ظلمت و تاریكی در روح انسان میشود كه تا چهل روز، عبادات را فاسد و بیاثر میکند؛ درست مانند سَم، آلودگی و زهری که در جسم انسان اثری پایدار باقی میگذارد.
همچنین نوع سومی از اعمال وجود دارد كه اثرش از بین رفتن تمام اعمالی است كه انسان در طول عمر طولانیاش انجام داده است. یکی از مواردی که همه علمای بزرگ اسلام و متكلمان بر آن اتفاق دارند، كفر و ارتداد بعد از ایمان است که تمام اعمال خیر گذشته را نابود میکند. یعنی اگر كسی در دارالاسلام زندگی میكند و پدر و مادرش مسلمان بودهاند و در فضایی میزیسته که زمینه یادگیری اسلام و اعتقادات و احکام اسلامی برایش مهیا بوده و احکام اسلام را یاد گرفته، و مدتی نیز به آن عمل كرده است، حال به دلایلی كه عمدتاً دلایل روانی، یعنی انگیزههای شخصی است، مرتد شود و از معتقداتش دست بردارد، خداوند بههیچوجه از چنین كسی نمیگذرد. به حکم خداوند، ارتداد، تمام اعمالش را از بین میبرد. حال چه عبادتش یکساله باشد چه صدساله.
انگیزههای شخصی اینگونه افراد عبارت است از تمتعات و لذتهای زودگذر که براثر تطمیعهای شیطانی و خواهشهای نفسانی، آنها را به زانو درمیآورد. زمینههای خانوادگیِ فقر یا حتی غنا، شرکت در برخی محافل و مجالس، مجالست و
همنشینی با منحرفان اعتقادی و اخلاقی، متصل شدن به برخی شبکههای بینالمللی، وعدههای فریبنده و ظواهر دلفریب، لذتهای جنسی و دلبستگیهای زیاد، باعث میشود انسان از معتقدات و ارزشهای خود فاصله گیرد و در دام آنها گرفتار شود. این وسوسهها در موارد بسیاری سراغ کسانی میرود که در خانوادههای بسیار خوب و متدین، متولد و تربیت شدهاند و آنها را اسیر میکند. گاه کار به جایی ختم میشود که برخی مسلمانان بعد از ارتداد، خود، مبلّغ یك فرقه دیگر میشوند. تمام این مسائل و امور دیگر در این زمینه، واقعیاتی است كه هماکنون در جامعه اسلامی ما رخ میدهد. کفر و ارتداد این افراد چونان کبریتی است که به انبار باروت زده شود: فَأُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَه.(1)
طبیعی است که خداوند از چنین انسانی نخواهد گذشت. البته حساب این گروه که براثر کفران نعمت دین در این ورطه خطرناک گرفتار میشوند، از کسانی که از اسلام و احکام اسلامی، محروماند و در دیار کفر زندگی میکنند، کاملاً جداست. آنها مستضعفانی هستند که خداوند بر اساس حکمت و عدالتش، برنامه دیگری برای آنها در نظر گرفته است.
بنابراین، برخی عملها چنین ظرفیتی دارند که انسان را یکباره از صراط مستقیم باز دارند و تمام سرمآیه معنوی او را از وی بگیرند. در قرآن کریم بعضاً به این موارد اشاره شده است. مثلاً نوع آداب مؤمنین در برابر پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) دارای چنان اهمیتی است که اگر انسان آن را مراعات نکند، ممکن است گرفتار چنین مکافاتی شود. خداوند سبحان برای وجود نازنین نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) چندان ارزش قایل شده است که بعثت ایشان را منتی بر مؤمنین دانسته است: لَقَدْ مَنَّ اللَّهُ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ إِذْ بَعَث
1. بقره (2)، 217.
فِیهِمْ رَسُولا مِنْ أَنْفُسِهِمْ...؛(1) «بهیقین، خداوند بر مؤمنان منت نهاد که پیامبری از خودشان در میانشان برانگیخت...».
همچنین همه ائمه معصوم و اهلبیت(علیهم السلام) دارای چنین موقعیتی هستند. در زیارت شریف جامعه کبیره دراینباره چنین میخوانیم: خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِینَ حَتَّی مَنَّ عَلَینَا بِكُم؛ «خداوند، شما را انواری آفرید و سپس شما را در اطراف عرش خود قرار داد. تا زمانی که این منت را بر ما گذاشت كه شما را در این عالم، هادی و راهنمای ما قرار داد».
به یُمن و برکت وجود آن بزرگواران، همه عالم رزق و روزی میخورند. عزیزانی که هدایت و راهنمایی همه ابنای بشر از ابتدای بعثت، بلکه به یک معنا از آغاز آفرینش تا قیامت، به برکت وجودشان انجام گرفته است. کسانی که بیوجودشان، همه ما در جهل و بیخبری غرق بودیم و راهی برای نجات نمییافتیم. خداوند، به این طریق، هدایت و راهنمایی انسان را بهدست عزیزترین بندگانش سپرده است. در مقابل، مردم در حق این ولی نعمتان خود چه جفاها که مرتكب نشدند. به همین جهت، خداوند برای انبیا، اولیا و خاصان درگاهش، حریمی ویژه قرار داده است و برای کسانی که آن را پاس ندارند و به آن تجاوز و تعدی کنند، مجازات سنگینی در نظر گرفته است. مثلاً خداوند خطاب به بنیاسرائیل که در ظاهر، به قتل پیامبری دست نزده بودند، میفرماید: فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّه؛(2) «چرا دست به کشتار پیامبران الهی میزنید؟»
در این آیه، خداوند به آنها نمیفرماید: لِمَ قَتَلْتُم؟ چرا کشتید، بلکه میفرماید: چرا
1. لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَی الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَیُزَكِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْكِتابَ وَالْحِكْمَه وَإِنْ كانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلالٍ مُبِین (آل عمران، 164).
2. بقره (2)، 91.
میكشید؟ یعنی گویی بنیاسرائیل هنوز مشغول قتل انبیای الهیاند. چرا قرآن این تعبیر را آورده و چنین نسبتی به بنیاسرائیل داده است؟
حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) پاسخ این سؤال را در نهج البلاغه بیان فرمودهاند. حضرت درباره کسانی که همفکر و همرأی با دیگران هستند، میفرمایند: الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ وَعَلَی كُلِّ دَاخِلٍ فِی بَاطِلٍ إِثْمَانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَإِثْمُ الرِّضَا بِه؛(1) «کسی که به کار قومی، راضی باشد، چونان کسی است که با آنان بوده است و هرکس که به باطلی روی آورد، دو گناه بر عهده وی باشد: گناه کردار باطل و گناه خشنودی به کار باطل».
عمل ناپسند و شنیع پیامبرکشی چندان زشت و نارواست که خداوند آن را به تمام قوم بنیاسرائیل نسبت داده است؛ چون پیشینیان آنها به بزرگترین نعمتهای الهی، یعنی وجود انبیای الهی جسارت کردند و حریم آنها را حفظ نکردند و پسینیان به كار پیشینیان رضایت داشتند.
در این میان، حساب پیامبر بزرگوار اسلام(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت گرانقدرشان، بسیار ویژه و از بقیه، حتی از بزرگترین انبیای الهی جداست؛ چون آنها گل سرسبد آفرینش
1. نهج البلاغه، حكمت 154. با استفاده از این بیان حکیمانه حضرت علی(علیه السلام) روشن میشود که خداوند خطاب به بنیاسرائیل این حقیقت را به آنها یادآور میشود که چون شما به فعل قاتلان انبیای الهی راضی و خشنودید، مانند آنان هستید و در گناهشان شریکید. مانند حادثه ناقه صالح که ناقه را تنها یك نفر پى كرد، اما چون همه قوم ثمود به این کار غلط، راضی بودند، خداوند همه را شریک دانست و این کار زشت را به همه قوم نسبت داد. پس فرمود: فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُمْ بِذَنْبِهِمْ فَسَوَّاهَا (شمس، 14). تمام تقصیر قوم ثمود، نافرمانی از حضرت صالح(علیه السلام) و رضایت از این جنایت بود. وقتی انسان به عملی راضی باشد، این رضایت به آن معناست که اگر او نیز به جای فاعل آن کار بود، همان کار را انجام میداد.
هستند. خداوند به جهت روشن ساختن قدر و منزلت آن بزرگواران و برای اینكه ما به این خانواده گرانقدر بیشتر توجه داشته باشیم و از نعمت وجود آنها بیشتر بهره ببریم، امتیازاتی برای این خانواده قرار داده است، مانند حکم خمس،(1) احترام به سادات و ذریه پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و درود و صلوات بر آنها.
خداوند متعال در ابتدای سوره مبارکه حجرات، برخی از امتیازات پیامبر بزرگوارش را به مسلمانان و مؤمنان گوشزد کرده است. ازجمله امتیازاتی كه خداوند برای پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) قایل شده، این است كه بر مسلمانان لازم است تا در حضور ایشان، نهایت ادب را رعایت کنند و هیچگاه در هیچ امری بر ایشان پیشی نگیرند.(2) به ایشان جسارت و بیاحترامی نكنند. هرجا که حضرت حضور دارند، صدای هیچکس از صدای مبارک ایشان، بلندتر نباشد و نزد ایشان با صدای بلند سخن نگویند.(3) نهایت بیادبی است که پشت در خانه حضرت بروند و ایشان را با صدای
1. خمس، مانند زکات، یک وظیفه مالی بر ذمه مسلمانان نسبت به ذریه پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام)پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و ذویالقربای به عظمت مقام و جایگاه رفیع آن وجود مقدس و متعالی پی ببریم و یاد عزیز ایشان را در جامعه زنده نگه داریم. گو اینکه تمام این مسائل درنهایت به نفع خودمان است.
2. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (حجرات، 1).
3. یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَرْفَعُوا أَصْوَاتَكُمْ فَوْقَ صَوْتِ النَّبِیِّ وَلا تَجْهَرُوا لَهُ بِالْقَوْلِ كَجَهْرِ بَعْضِكُمْ لِبَعْضٍ أَنْ تَحْبَطَ أَعْمَالُكُمْ وَأَنْتُمْ لا تَشْعُرُونَ (حجرات، 2).
بلند و مانند دیگران به اسم صدا بزنند. خداوند به این بیادبان نهیب زده و آنها را بیخرد نامیده است.(1) خداوند به این گروه از مسلمانان پیشنهاد میکند صبر کنند و منتظر خروج حضرت از منزل باشند. اگر این کار را به احترام ایشان انجام دهند، مشمول عفو و بخشش و رحمت واسعه الهی خواهند شد.(2) در مقابل، خداوند، کسانی را که صدایشان را در قبال رسول خدا(صلى الله علیه وآله) پایین میآوردند و با اکرام و احترام زیاد با ایشان سخن میگفتند و ایشان را با القاب و کنیه صدا میزدند، ستایش میکند و آنها را اهل تقوا و مشمول بخشش الهی و پاداش عظیم میداند.(3)
منزلت و جایگاه نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) در پیشگاه خداوند متعال چندان بلندمرتبه و عظیم است که در این آیات شریفه تصریح شده است اگر مسلمانان نسبت به رسول خدا(صلى الله علیه وآله) ادب و احترام را رعایت نکنند، اولاً این رفتار نشانه بیخردی و بیادبی آنان است و ثانیاً باعث حبط و از بین رفتن اعمال، دوری از رحمت الهی و محرومیت آنها از غفران و بخشش الهی خواهد شد.
شاید در بدو امر، بالا و پایین و کوتاه و بلند شدن صدای انسان در برخورد با دیگران، چندان بد به نظر نیاید و جسارت و فحاشی تلقی نشود، ولی قرآن کریم از اهمیت زیاد همین برخوردهای اخلاقیِ ساده خبر داده و پرده از اسرار آن برداشته و بیان کرده است که این رفتارهای اخلاقیِ بهظاهر ساده، ولی ناپسند، پیامدهای بسیار تلخ دنیوی و اخروی دارد. یکی از این رفتارها تمام هستی انسان را بر باد میدهد.
1. إِنَّ الَّذِینَ یُنَادُونَكَ مِنْ وَرَاءِ الْحُجُرَاتِ أَكْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ (حجرات، 4).
2. وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَكَانَ خَیْرًا لَهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِیمٌ (حجرات، 5).
3. إِنَّ الَّذِینَ یَغُضُّونَ أَصْوَاتَهُمْ عِنْدَ رَسُولِ اللَّهِ أُولَئِكَ الَّذِینَ امْتَحَنَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ لِلتَّقْوَى لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ عَظِیمٌ (حجرات، 3).
در این آیات و تعابیر قرآنی، سخن از ناسزاگویی و فحاشی نسبت به رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نیست، بلکه حتی رفتارهای بیادبانه و خارج از نزاکت و بیاحترامی نسبت به ایشان هم نهی و مذمت شده است. ظرافت بیانات قرآنی در این آیات بهخوبی پیداست. اینگونه برخورد قرآنی، نوعی پیشگیری از بروز چنین رفتارهای احتمالی بوده و برای دیگران نیز مآیه تنبه است.
از این قانون تربیتی و اخلاقی قرآن میتوان استفاده کرد که ممکن است یک کار و رفتار پسندیده بهظاهر ساده دارای آثار و برکات بسیاری باشد؛ مثلاً یك قطره اشك در عزای حضرت سیدالشهدا(علیه السلام)، که نشانه محبت و ارتباط قلبی با آن عزیز و جد بزرگوارش باشد، دارای چنان برکتی است که با سالیان سال عبادت قابل مقایسه نیست؛ چراکه پیامش، محبت، اکرام و احترام به رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت گرامی ایشان(علیهم السلام) است. همچنانکه فریاد زدن در محضر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) دارای اثری چون ارتداد است و باعث حبط اعمال میشود، برکات فوقالعادهای که برای قطرهای اشک در رثای حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) برمیشمارند، استبعادی ندارد. این امور، ما را متوجه این حقیقت خواهد کرد كه ملاكهایی که ما برای ارزشیابی نزد خود معتبر میدانیم، چندان مقرون به واقعیت نیست، بلکه برای تعیین معیار و ملاک ارزیابی اعمال، رفتار و نیاتمان، به ناچار باید متواضعانه، تسلیم قرآن و اهلبیت(علیهم السلام) باشیم.
از آیات قرآن و بیانات معصومین(علیهم السلام) میتوان فیالجمله بهره برد که برخی اعمال موجب حبط برخحی اعمال دیگر و آثار آنها میشود، اما برای ما چندان روشن نیست که طرفین این تعامل و تأثیر و تأثر چه اعمالی هستند. گو اینکه این قاعده کلی بیان شده است که: إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَات.(1) بااینحال، اولاً درباره همه اعمال بهروشنی بیان نشده است و ثانیاً میزان و مقدار آثار و پیامدهای هر عملی نیز
1. هود (11)، 114.
روشن نیست. حقیقت این امور از ما پوشیده است. تنها با مراجعه به آیات شریفه قرآن و روایات اهلبیت(علیهم السلام)، گوشههایی از این حقایق برای برخی مکشوف میگردد. البته قدر متیقنها روشن است. از برخی اعمال در این منابع اسم برده شده و آثار آن نیز بیان شده است. مثلاً فرمودند: وَأَقِمِ الصله طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئَاتِ...؛(1) «نماز را در دو طرف روز و پاسی از شب برپای دارید. بهیقین، اعمال نیک، پاککننده اعمال بد است».
ظاهراً اقامه فریضه بااهمیت نماز ازجمله قدر متیقنهای این قاعده کلی است. به همین جهت، ائمه معصوم(علیهم السلام) توصیه فرمودهاند که اگر به هر دلیل، به گناهی مبتلا شدید، سعی كنید بعد از ارتکاب گناه، دو ركعت نماز بخوانید(2) تا نورانیت نماز، دل تاریك انسان را روشن و زمینه توبه را برای شما فراهم کند. شاید انسان چنان از نورانیت نماز بهره ببرد که متوجه حضور خداوند شود و از كار زشتش خجالتزده شود. اگر این اتفاق برای انسان افتاد، توبه حقیقی محقق شده است: كَفَی بِالنَّدَمِ تَوْبَة.(3)
بنابراین، برخی اعمال انسان چنان تأثیر مثبتی دارد که از برکت آنها، سیئات و گناهان انسان از بین میرود، بلکه بالاتر از این، گاه خداوند برای برخی اعمال، تأثیر و برکت بیشتری قرار میدهد و با انجام آن، همان گناهانش به احسان تبدیل میشود: إِلاّ مَنْ تابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَأُوْلئِكَ یُبَدِّلُ اللّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ وَكان
1. همان.
2. عَن عَلِی(علیه السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله): مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً فَأَشْفَقَ مِنْهُ فَلْیُسْبِغِ الْوُضُوءَ ثُمَّ لْیَخْرُجْ إِلَى الْبَرَازِ مِنَ الْأَرْضِ حَیْثُ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ فَیُصَلِّی رَكْعَتَیْنِ ثُمَّ یَقُولُ اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِی ذَنْبَ كَذَا وَكَذَا فَإِنَّهُ كَفَّارَةٌ لَهُ (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج88، ص382).
3. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص426.
اللّهُ غَفُوراً رَحِیما؛(1) «...مگر کسی که به سوی خدا بازگردد و مؤمن شود و اعمال شایسته انجام دهد. درنتیجه، خداوند، بدیهاشان را به نیکیها تبدیل میکند و خداوند، آمرزنده مهربان است».
باز هم حقیقت امر بر ما پوشیده است. فهم اینکه حسنات ازبینبرنده سیئات است، سخت بود، ولی تا حدی تصورش، راحتتر مینمود. بااینحال، حقیقتاً نمیدانیم تبدیل سیئات به حسنات یعنی چه؟
برخی مفسران گفتهاند منظور این است که با توبه حقیقی، گناهان موجود در نامه اعمالی كه پر از گناه است، پاك میشود. آنگاه خود توبه بهعنوان عمل صالح نوشته میشود. بعضی دیگر از مفسران تفسیرهای دیگری کردهاند. بههرحال، روشن است که اگر انسان تسلیم خداوند شود، بندگی را بفهمد و بندگی کند، آنقدر عزیز میشود كه خدا اشتباهها و لغزشهایش را مقدمه و وسیلهای برای كارهای خوب قرار میدهد و به این معنا آنها را به خوبیها تبدیل میکند.
امام سجاد(علیه السلام) در ادامه دعا، سه مطلب مهم را از خداوند متعال تقاضا میکنند. تقاضای اول مربوط به گذشته است: وَأَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیكَ فِیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاكِیه بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ؛ «به ما توفیق ده تا در این ماه مبارک رمضان، با انجام اعمال پاک و درستی که ما را از گناهان و خطاهای گذشته پاک میکند، به سوی تو تقرب پیدا كنیم».
یعنی خداوند به ما توفیق انجام کارهایی دهد كه اولاً خودِ کار، خوب و مرضیّ او باشد؛ ثانیاً دارای آثار و برکات خوبی برای ما باشد؛ ثالثاً كارهایی باشد که
1. فرقان (25)، 70.
بدیهای ما را نیز به نیکی تبدیل کند. لازمه این فراز از دعا، در صورت استجابت، موفقیت در انجام اعمالی است كه همه گناهان گذشته پاك شود. پس هنوز آینده انسان در خطر است. برای حفاظت و حراست از آینده چه باید کرد؟ به همین جهت، حضرت در این بخش، تقاضای دومی دارند که اشارهای به این مطلب است.
تقاضای دوم این است که: وَتَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ الْعُیوب؛ «در این ماه مبارک به ما توفیق انجام اعمالی ده كه به برکت آن، ما را از هر نوع آلودگی حفظ کند، بهگونهایکه دیگر به سراغ عیوب و گناهان نرویم».
یعنی این اعمال دارای نورانیتی باشد و چنان روح ما را منور کند و زمینهای در آن فراهم آورد كه مانع آلوده شدن ما به گناهان در آینده گردد. خداوند به ما توفیقی دهد تا در ماه مبارک رمضان کاری کنیم که بعد از این و در آینده، بیمه باشیم و گناهان پاکشده را تكرار نکنیم.
تقاضای سوم امام(علیه السلام) بسیار مهم و متعالی است: حَتَّی لا یورِدَ عَلَیكَ أَحَدٌ مِنْ مَلائِكَتِكَ إِلا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَه لَكَ، وَأَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَیكَ؛ «[پروردگارا، به ما توفیق ده تا در این ماه مبارک آنقدر اعمال پاک و صحیح را نزد تو آریم...]، تا آنچه ملائکه تو از طاعت و موجبات قرب به حق نزد تو میآورند، از آنچه ما میآوریم، کمتر باشد».
ایشان در این فراز، از خداوند متعال تقاضای امری را دارند که شاید تصورش در بدو امر برای ما مشکل باشد. حضرت تقاضا میکنند که پروردگارا، به ما توفیق انجام كارهایی را ده كه هیچ ملكی از ملائکه تو آن را انجام نداده است. در این ماه مبارک به من توفیق ده تا عباداتم طوری باشد كه ارزش كار فرشتگان هم به اندازه آن نباشد.
شکی نیست که درخواست چنین امور مشکل و بهظاهر غیرممکنی اگر از طرف امثال ما باشد، شاید قدری بچهگانه، بلندپروازانه و غیرممکن بنمایاند. این کلام از
شخصیتی است که ولیّ خداست و بر همه حقایق عالم احاطه دارد. پس میداند كه این كار، شدنی است؛ یعنی اگر انسان از خدا بخواهد، خدا هم توفیقش را به او بدهد و او هم قدر نعمتهای خدا را بداند، به جایی خواهد رسید كه هیچ فرشتهای را به آن مقام، راهی نیست؛ یعنی آن نقطه اوج بعد از انجام اعمال پاک و پاک شدن گذشته و مصون شدن از آلودگیهای آینده، که همه به مدد و یاری حضرت حق، میسور است، مقام ما نیز به درجهای صعود میکند که نهتنها از سایر مردم، بلکه از ملائکه الهی نیز فراتر رود! زهی سعادت!
البته شاید احتمال دیگری نیز در بیان امام(علیه السلام) باشد و آن اینكه منظور از ملائكه همه ملائكه نباشد، بلکه مقصود، ملائكهای است كه ثبتکننده و گزارشگر اعمال دیگرانند. یعنی به ما توفیق ده تا عمل ما طوری باشد كه در نامه اعمالی که ملائکه آن را مینویسند، بهتر از عمل من نباشد. بنابراین، مقصود حضرت، اعمال دیگر انسانهاست، نه عبادات ملائكه. روشن است که این احتمال، نه با ظاهر لفظ سازگار است و نه با سیاق كلام.
اللّهُمّ إِنّی أَسْأَلُكَ بِحَقّ هَذَا الشّهْرِ، وَبِحَقّ مَنْ تَعَبّدَ لَكَ فِیهِ مِنِ ابْتِدَائِهِ إِلَی وَقْتِ فَنَائِهِ مِنْ مَلَكٍ قَرّبْتَهُ، أَوْ نَبِیٍّ أَرْسَلْتَهُ، أَوْ عَبْدٍ صَالِحٍ اخْتَصَصْتَهُ، أَنْ تُصَلّی عَلَی مُحَمّدٍ وَآلِهِ، وَأَهّلْنَا فِیهِ لِمَا وَعَدْتَ أَوْلِیاءَكَ مِنْ كَرَامَتِكَ، وَأَوْجِبْ لَنَا فِیهِ مَا أَوْجَبْتَ لِأَهْلِ الْمُبَالَغَةِ فِی طَاعَتِكَ، وَاجْعَلْنَا فِی نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقّ الرّفِیعَ الْأَعْلَی بِرَحْمَتِك؛ پروردگارا، از تو درخواست میکنم، به حق این ماه و به حق هر که در این ماه، از آغاز تا انجام، تو را پرستش کرده است، از فرشتهای که مقرب درگاه توست، یا پیامبری که فرستادهای، یا بنده صالحی که او را برگزیدهای، بر محمد(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت گرامیاش درود فرست و در این ماه، ما را مستحق کراماتی فرما كه به اولیای خود وعده دادهای و در این ماه، ما را از آنچه برای عابدان سختکوش در اطاعتت مقرر داشتی، برخوردار كن و ما را در صف كسانی قرار ده كه آنان را در سایه رحمت خود، مستحق مقام عالی و والا قرار دادهای.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا به مسائلی درباره بندگی و عبودیت خداوند یگانه اشارهای دارند. برای توضیح این قسمت از بیانات حکیمانه امام سجاد(علیه السلام)، ناچار از بیان چند مطلب در حوزه معارف اسلام هستیم. البته این مباحث و اصول اساسی که بهعنوان اصول موضوعه در این بحث برای توضیح مطلب از آنها استفاده میشود، در جای خود بیان شده و به ادله عقلی و به مدد آیات كریمه قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) اثبات شده است.
مطلب اول: هدف از آفرینش انسان، پیدا کردن لیاقت برای دریافت عالیترین درجات رحمت بیانتهای الهی است. رسیدن به این درجات عالی تنها در سایه اعمال اختیاری فردْ میسر میشود. بنابراین، انسان باید تلاش كند تا شایسته درك آن نعمت عظیم الهی گردد. نعمتهای خداوند و درجات رحمت الهی بسیار است. در این میان، خداوند متعال درجات خاصی از رحمت خود را چنین مقرر فرموده است تا از این مسیر خاص، دستیافتنی باشد. حتی فرشتگان مقرب الهی که دارای درجات عالیاند و به انواع نعمات و رحمتهای الهی متنعماند، به جهت خصوصیاتی که دارند و متفاوت از موجوداتی چون انسان هستند، در این مسیر قرار ندارند. فرشتگان با اختلاف درجاتشان، رحمتهای متناسب خودشان را دریافت میکنند. سرشت آنها طوری است که جز عبادت كاری ندارند. هیچ میلی به گناه و معصیت پیدا نمیكنند. به همین جهت، مستحق رحمتیاند كه براثر همان اعمالی كه جنبه تكلیف اختیاری ندارد، به آنها داده میشود.
موجوداتی که خالق متعال آنها را دارای اراده و اختیار آفرید، مانند آدمیان و جنّیان، وقتی بر سر دوراهیها قرار گیرند، قدرت انتخاب و گزینش دارند. سرشت این موجودات بهگونهای است که هم به خوبیها و فضایل تمایل دارند و هم به شهوتها و رذایل. هنر انسان این است كه در بین این دو تمایل متضاد، راه پرستش و عبادت خدا را انتخاب کند. اگر انسان این انتخاب مهم را انجام دهد، مقامی مییابد كه برترین فرشتگان هم خادم او میشوند. این مقام باعظمت و متعالی که مقام انسان کامل است، همان مقام والای قرب به خداوند است.(1)
مطلب دوم: چنین وصلی جز در سایه بندگی خدا ممکن نیست. گرچه ما حقیقت این رابطه را درك نمیكنیم، ولی با بهره بردن از آیات شریفه قرآن، کلیاتی از این
1. ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى * فَكَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَى (نجم، 8ـ9).
حقیقت را میتوان بیان داشت. فرمود: وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلاَّ لِیَعْبُدُونِ؛(1) «جن و انس را نیافریدم، جز برای اینکه مرا عبادت کنند».
یعنی قرب الهی و كمالی كه شایسته انسان است، تنها در سایه معرفت و شناخت خدا و در نتیجه عبادت و بندگی برای خدا پیدا میشود.
مطلب سوم: عبادت خدا به این معناست که انسان تلاش كند تا حقیقت بندگی خود نسبت به خدای متعال را درك كند و آن را در رفتارش نشان دهد. بفهمد و در عمل بفهماند که مالک او، و آنچه در دست اوست، خداست و هیچچیز مال خودش نیست. شاید همه ما در مرحله اعتقاد چنین ایمانی داشته باشیم كه همهچیز مال خداست، اما بندگی خدا زمانی محقق میشود که رفتار ما با این اعتقادمان منطبق باشد. حقیقتاً بفهمیم و به قلب قبول کنیم که خودمان، دست و پایمان، فکر و زبانمان، و همه آنچه در اختیار داریم، مال اوست. اگر حقیقتاً انسان به این مرتبه از معرفت بار یابد، او را ارباب و مالک خود میداند و گوش به فرمانش خواهد بود. وقتی خداوند امرونهی دارد، ولی ما در عمل، نافرمانی میکنیم یا وقتی متوجه هستیم چه چیزی مرضیّ خداست یا مرضیّ خدا نیست، ولی در رفتارمان، رضایت و عدم رضایت او را مراعات نمیکنیم، اینگونه عملکرد، نشانه درك نکردن حقیقت بندگی، و ادعای نوعی استقلال در برابر خداست، و نشانه آن است که ما خود را كاملاً بنده او نمیدانیم و برای خود، نوعی آقایی و صاحباختیاری قایلیم و این ریشه بدبختی و سیهروزی انسان است.
قله كمال انسانی آنجاست که انسان در تمام شئون اعم از اعتقادات، فکر و ذکر، نیات، رفتار و در تمام شرایط، خود را بنده محض خدا بداند و به بیان امام صادق(علیه السلام)، برای خود در برابر خداوند، پنج تکبیر نماز میت سر دهد و با آرزوهایش همچون
1. ذاریات (51)، 56.
وداع مرگ با حیات، وداع کند(1) و خود را به تعبیر بزرگان، کالمیت بین یدی الغسال مشاهده کند.(2) این همان مرتبهای است كه اولیای خدا با اختلاف درجات و مراتب به آن نایل شدهاند. به اعتقاد همه مسلمانان، در رأس همه اولیای الهی و بالاتر از همه، پیامبر عظیمالشأن اسلام(صلى الله علیه وآله) و بعد از ایشان، حضرت مولی امیرالمؤمنین(علیه السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام) و سپس دیگر ائمه معصوم(علیهم السلام) هم به اختلاف مراتب، و در مراتب بعدی، کسانی كه با این خاندان ارتباط دارند و در اعتقادات و دینداری از آن بزرگواران متأثرند، باز به اختلاف مراتب، این بندگی را در زندگیشان نشان دادهاند.
مطلب چهارم: حقیقت بندگی خداوند در دعا متبلور میشود. به همین جهت، در لسان ائمه معصوم(علیهم السلام) از دعا به مخّ و مغز عبادت تعبیر شده است: الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَة،(3) اگر عبادت خدا را، مانند هستههای میوه، دارای لایههای مختلفی بدانیم، به حسب این روایت، مغز آن، دعاست. منظور از مخّ، بهخصوص اگر مخّ انسان منظور باشد، همان لبّ است. نیت انسان که تنها ملاک و معیار ارزشیابی همه افعال و اعمال انسان است، نتیجه عملکرد مغز اوست. جایگاه این بخش از وجود انسان تا حدی
1. قَالَ الصَّادِق(علیه السلام): ...فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَكُونَ مُتَوَكِّلًا لَا مُتَعَلِّلًا فَكَبِّرْ عَلَى رُوحِكَ خَمْسَ تَكْبِیرَاتٍ وَوَدِّعْ أَمَانِیَّكَ كُلَّهَا تَوْدِیعَ الْمَوْتِ لِلْحَیَاة (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج68، ص147).
2. والمتوكل لا یسأل ولا یرد ولا یمسك شیئا خوف الفقر وینبغی لمن أراد سلوك طریق التوكل أن یجعل نفسه بین یدی الله تعالى فیما یجری علیه من الأمور كالمیت بین یدی الغاسل یقلبه حیث یشاء (ابیمحمد حسن الدیلمی، ارشاد القلوب الی الصواب، ج1، ص121).
3. عَنِ النَّبِی(صلى الله علیه وآله) قَالَ: الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ وَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَدْعُو اللَّهَ إِلاَّ اسْتَجَابَ لَهُ إِمَّا أَنْ یُعَجِّلَ لَهُ فِی الدُّنْیَا أَوْ یُؤَجِّلَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ وَإِمَّا أَنْ یُكَفِّرَ عَنْهُ مِنْ ذُنُوبِهِ بِقَدْرِ مَا دَعَا مَا لَمْ یَدْعُ بِمَأْثَم (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج7، ص27؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج90، ص300).
مهم است که اگر انسان از کارکرد مغز بیبهره باشد، با حیوانات فرقی نخواهد داشت. به همین سیاق، دعا هم مخّ و مغز عبادت است. اگر در عبادت، دعا نباشد، گویا عبادت نیست. اگر چنین است، انسان باید رفتاری بندهوار داشته باشد.
گفته شد که تنها راه رسیدن به قرب خدا یا كمال انسانی، بندگی كردن است. بندگی، رابطهای بین انسان و خداست. در چنین رابطهای، وقتی انسان به خودش نگاه میکند، خود را بندهای میبیند که هیچچیز ندارد، ولی وقتی به خداوند نظر دارد، میبیند همهچیز دارد. در عبادت، همیشه یكی از این دو نظر یا هر دو نظر بهطور مساوی، غالب است. به همین جهت، در دعاهایی با مضامین بلند و فخیم همچون دعای شریف ابوحمزه ثمالی، گاه ائمه معصوم(علیهم السلام)، به فقر و بیچارگی و بنده بودن خویش توجه دارند و در مواردی نیز بیشتر توجه آنها معطوف كرم بیکران خدا و لطف و بخشش و رحمت واسعه اوست. در بعضی تعابیر گزارششده از آن بزرگواران در ادعیه، به این حقیقت تصریح شده است: إِذَا رَأَیتُ مَوْلَای ذُنُوبِی فَزِعْتُ وَإِذَا رَأَیتُ عَفْوَكَ طَمِعْت؛(1) «ای سرور من، زمانی که به خود و بیچارگیام نگاه میکنم، ناامید، نگران و وحشتزده میشوم، اما وقتی به تو و كرم بیانتهایت نظر میکنم، امیدوار میشوم و به طمع میافتم».
این ارتباط ویژه دوسویه، نهفقط در دعا، بلکه در تمام عبادات باید برقرار باشد. انسان باید این حالت بین فقر خود و غنای الهی، زشتی خود و زیبایی خدا،
1. أَدْعُوكَ یَا سَیِّدِی بِلِسَانٍ قَدْ أَخْرَسَهُ ذَنْبُهُ رَبِّ أُنَاجِیكَ بِقَلْبٍ قَدْ أَوْبَقَهُ جُرْمُهُ أَدْعُوكَ یَا رَبِّ رَاهِباً رَاغِباً رَاجِیاً خَائِفاً إِذَا رَأَیْتُ مَوْلَایَ ذُنُوبِی فَزِعْتُ وَإِذَا رَأَیْتُ عَفْوَكَ طَمِعْتُ فَإِنْ غَفَرْتَ فَخَیْرُ رَاحِمٍ وَإِنْ عَذَّبْتَ فَغَیْرُ ظَالِم (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج95، ص82؛ مفاتیح الجنان، اعمال ماه مبارک رمضان، اعمال سحر، دعای سحر، دعای ابوحمزة ثمالی).
بیحیایی خود و پردهپوشی خدا را همیشه در نظر داشته باشد. البته این مضامین در دعا، بیش از دیگر موارد عبادات، متبلور و برجسته میشود. حقیقت دعا هم منطبق بر همین امر است؛ چون حقیقت دعا، درك نداری ما و دارایی خداوند و درنتیجه، خواستن ما از خداست. البته درك این حقیقت برای ما آسان نیست. مشکل این است که همه ما خود را خیلی دارا میدانیم و بر اساس آموزههای دینی معتقدیم كه آنچه را داریم، خدا به ما داده است، ولی در مقام بیان میگوییم: دست خودم، پای خودم، گوش خودم، عقل خودم، مال خودم، علم خودم. گاه آدمیزاد چنان در غفلت و نادانی خود، غرق است که به این مطلب هم تصریح میکند: إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَى عِلْمٍ عِنْدِی؛(1) «همه آنچه دارم، حاصل تلاشهای علمی و دانایی خودم است».
این بیان، درواقع، حرفی است که قارون به نمایندگی از همه ما زده است؛ چراکه این معنا، البته با اختلاف مراتب و تفاوت در صراحت و ابهام، در دل ما هم هست. میگویند وقتی پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) به دنبال آن شخص فرستادند تا زكات مالش را بدهد، آن شخص در پاسخ گفت: چرا باید از مال خود به دیگران بدهم؟ لابد پیامبر از ما باج میخواهد؟ ما خود زحمت كشیدیم و كار كردیم. اینها حاصل تلاش و دسترنج خود ماست. ما مسلمانیم. نماز میخوانیم. دیگر چه باجی باید بدهیم؟
پیام چنین برخوردی با رسول و پیامآور خدا(صلى الله علیه وآله) این است كه من هم در مقابل خدا، صاحب و مالكم. بنابراین، زکات، باجگیری خدای مالک از من مالک است. بیشتر ما انسانها اینگونهایم. این همان رگههای شرک و کفری است که در چنین مواقع حساس و شرایط سختی، در عمل خودنمایی میکند: وَمَا یُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلا
1. قصص (28)، 78.
وَهُم مُّشْرِكُون؛(1) «غالب انسانها به خداوند ایمان نمیآورند، مگر آنکه در کنار ایمان به او شرک میورزند».
مثلاً وقتی هنگام حساب و کتاب سالانه فرامیرسد، تمام تلاش ما این است که مقدار خمس و زکاتی که باید بپردازیم، کمتر شود. همچنین پس از حسابهای دقیق و هنگام ادای آن نیز تلاشمان این است که به آقایی بدهیم كه بخشی از آن را به ما ببخشد. حتی وقتی آن مقدار معین واجب تعیین شد، دلمان میخواهد اجازه بگیریم و به موارد و افرادی بدهیم که خود میشناسیم. این در حالی است که گاه حاضریم با رضایت کامل و طیب خاطر، ده برابر خمس و زکات را در یك مهمانی شبانه هزینه كنیم. آنچه گفته شد، درباره وظایف مالی واجب، مانند خمس و زکات است. این اوضاع درباره تکالیف مالیِ مستحب بسیار بدتر است. حقیقت این است که در چنین موقعیتهایی که برای ما پیش میآید، باید شاکر باشیم و به بهترین وجه عمل کنیم؛ چراکه خداوند به ما عنایت فرموده است و مال خود را بهوسیله ما به بندگان نیازمندش میرساند. این، خود، فیضی برای ماست و باعث رشد و ترقی معنویمان خواهد شد.
در سایر رفتارها نیز وضعیت بهتر از این نیست. در تمام این موارد باید آثار بندگی در عمل ظهور كند. با تأسف، گاه انانیت و هوای نفس در آن رسوخ میکند و مانع بروز و ظهور بندگی میشود. اگر انسان از مرز انانیت بگذرد، شاهکار کرده است. گاه خداوند به بعضی از انسانها عنایت میکند و بر آنها منت میگذارد و این درجه از معرفت را به آنها عطا میکند، بهگونهایکه آنها دیگر خودی نمیبینند. بندگی خدا در همه حالات، رفتار، گفتار، حركات و سكناتشان ظهور دارد. خداوند
1. یوسف (12)، 106.
به آنها میفهماند كه هیچچیز ندارید. همه آنچه دارید، من دادهام و امانت در دست شماست. بسیار اتفاق افتاده است که سخنور نطّاق و قدرتمندی، درست در اوج سخنرانی، سادهترین عبارات و مطالب را فراموش میکند. هرچه میکوشد، به یادش نمیآید، یا عالم بزرگواری براثر كهولت سن، هنگام قرائت سوره حمد در نماز، بخشی از این سوره را فراموش میکند؛ سورهای که دهها سال آن را در نماز و غیرنماز خوانده است. این حوادث و اتفاقات، تصادفی و بیدلیل نیست. آنها که آگاه و متوجه امورند، این حوادث را هشدار و تذکاری برای خویش میبینند و تمام این امور را لطف خدایی برای بیداری و توجه خود میدانند.
یکی از استادان بزرگوار حوزه (دامتبرکاته) نقل میکردند كه ما در نجف خدمت بزرگواری درس میخواندیم. تعدادی از بزرگان مراجع آن زمان در درس ایشان شركت میکردند. یك روز ایشان درس را ارائه فرمودند و طبق معمول، بعضی از شاگردان برجسته اشكالی كردند و ایشان جواب دادند و درس تمام شد. فردا وقتی ایشان شروع كردند به درس دادن، دیدیم همان مطلب روز گذشته را بیکموکاست بیان کردند و همان شاگردان اشكالات گذشته را عیناً تکرار کردند و ایشان هم باز همان جواب را دادند و درس هم تمام شد. روز سوم هم آقا تشریف آوردند و درس را شروع كردند. باز از ابتدا تا انتها همان درس دو روز گذشته را عیناً بیان کردند و همان اشکال و جوابها عیناً تکرار شد. بعد از درس، یکی از شاگردان ایشان که به استاد نزدیکتر و خودمانیتر بودند، خدمت آقا رفتند و عرض كردند كه آقا جریان چیست؟ شما سه روز است مطلب را در درس تكرار میفرمایید و همان اشكال و همان جوابها تکرار میشود؟ پیشازاین، چنین وضعی سابقه نداشت؟ آن استاد بزرگوار در پاسخ فرمودند: سه روز است فكر من جامد است. هرچه مطالعه و فكر میكنم، همان مطالب گذشته
به ذهن من میآید. وقتی شما اشكال را مطرح میكنید، باز همان جواب به ذهنم میآید. در هر صورت، فكرم پیش نمیرود.
اینگونه حوادث و رویدادها نشانه عنایت خداوند متعال به بعضی از بندگانش است تا اگر به عللی، خطوراتی به ذهنشان آمد و زمینه وسوسه شیطان در وجودشان فراهم شد، متنبه شوند و خود را بازیابند. خداوند به آنها این توجه را میدهد که اگر عنایت خدا، حتی برای لحظهای كوتاه، از انسان برداشته شود، انسان تمام دانستههای خود را فراموش خواهد کرد.
بههرحال، ارتباط انسانی که ادعای بندگی خدا را دارد، با ولینعمت و خالق خویش باید اینگونه باشد. او را همهکاره و محیی و ممیت خود بداند. هیچ استقلالی در خود نبیند و تمام افعال، رفتار، نیات، حرکات و سکنات خود را دارای منشائی خدایی بداند: فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَكِنَّ اللَّهَ رَمَى؛(1) «ای مؤمنین، کفار و مشرکین را شما نکشتید، بلکه خداوند کشته است و ای رسول ما، وقتی بهسوی آنها تیراندازی کردی، این تو نبودی، بلکه خداوند تیراندازی کرده است».
یعنی دست رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و مؤمنانی که در جنگ با کفار و مشرکین شرکت داشتند، عاریه بوده است. وجود آنها در میدان جنگ گویی بهانهای بیش نبود تا خداوند به این بهانه، مشرکان را به شکست بکشاند. پیدا شدن چنین حالتی در انسان مساوی است با احساس ورشکستگی در قبال خداوند قَدَرقدرتی که مالک و صاحب تمام هستیِ اوست. در چنین حالتی، انسان حتی عبادات و اعمالی را که انجام داده و به آن دلخوش بوده است، از خود نمیداند و همه را نتیجه توفیق الهی میداند. تنها
1. انفال (8)، 17.
سهم ناچیزی از آن همه عبادات و اعمال به انسان منسوب است که آن هم به عدم خلوص نیت آلوده میشود.
اگر این توفیق، رفیق انسان شود و چنین حالت خوشی به انسان دست دهد و کاملاً به این نتیجه قطعی برسد که هیچ چیزی ندارد، حالت بریدن و قطع امید به او دست میدهد؛ مانند كسی كه ناگهان سرمایهاش آتش بگیرد یا یكباره تمام مالالتجارهاش غرق شود. در چنین شرایطی، چیزی و جایی برای چنگ زدن و متوسل شدن نمییابد. وقتی از همه ناامید شد، تنها دامن خدا باقی میماند.
این لحظه، لحظه تمسک به دامن خداست. چنگ زدن به دامن خداوند همان نقطه رهایی است. ناگهان با تداعی همان رابطه بین بنده و خداوند، متوجه این حقیقت میشود كه رفتن به سراغ خداوند نیز استحقاق و اهلیت میخواهد. من کدام عمل را برای خدا انجام دادم تا استحقاق لطف الهی را داشته باشم؟ هرچه بود، لطف و توفیق او بود. در این لحظه، انسان حقیقتاً میشکند. منقلب میشود. اشكش جاری میشود. بدنش میلرزد. چهرهاش رنگ میبازد. به فکر راه چاره میافتد که چه كنم؟ كجا بروم؟ وقتی میبیند اهلیت و استحقاق چیزی را هم ندارد و کاملاً درمانده شده است، به خود خداوند متوسل میشود و عرضه میدارد كه: پروردگارا، به من و بیلیاقتی من نگاه نكن؛ بهخاطر آن عده از بندگانت كه نزد تو محترم و آبرومندند، به من رحم كن! امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا همینگونه با خدایش سخن میگوید: اللّهُمّ إِنّی أَسْأَلُكَ بِحَقّ هَذَا الشّهْرِ، وَبِحَقّ مَنْ تَعَبّدَ لَكَ فِیهِ مِنِ ابْتِدَائِهِ إِلَی وَقْتِ فَنَائِهِ مِنْ مَلَكٍ قَرّبْتَهُ، أَوْ نَبِیٍّ أَرْسَلْتَهُ، أَوْ عَبْدٍ صَالِحٍ اخْتَصَصْتَهُ، أَنْ تُصَلّی عَلَی مُحَمّدٍ وَآلِهِ، وَ... .
اگر ما هم توفیق چنین حال خوشی را پیدا کنیم که حضرت داشتند، بیانمان همین سبک و سیاق را خواهد داشت. البته امام سجاد(علیه السلام)، یكی از حضرات معصومین
و یكی از انوار پاك الهی هستند و ما قادر به درک مقام آن انوار پاک نیستیم. با این حال، از بیانات ایشان استفاده میشود كه آنها هم در مقام بندگی خدا، از این جهت كه بندهاند و هیچ ندارند، یک نگاه به خودشان داشتند و یك نگاه هم به آن كرامتها و عنایتها و الطاف بیکران خداوند. حتی آن بزرگواران در قبال حضرت حق، خودی برای ماسوای او قایل نبودند. آنها اساساً خودیت منهای خدا را یك دایره خالی یا یك مجموعه تهی میدانستند. به همین جهت، با وجود گناهِ نكرده، اشكشان بیش از ما جاری میشد و ناله و زاریشان بیش از ما بود. منشأ این حالات خوش، این دیدگاه متعالی و مقدس است. در مقابل، ما به علت داشتن دیدگاهی ناقص و غلط، و تخیلات و موهومات، با کولهباری پر از گناه، چنان گریه و زاری و اشکی نداریم، مگر اینكه برای پیدا كردن چنین حالات خوشی نیز باز دست به دامن آنها شویم.
امام سجاد(علیه السلام) در این دعا، درحقیقت، حالات ما را به تصویر کشیده و به ما آموخته است تا در قبال خداوند کاملاً احساس فقر محض کنیم و برای جبران این نداری، به خودش متوسل شویم و او را به آبرومندان درگاهش سوگند دهیم تا عنایتی نیز به ما داشته باشد.
چرا ائمه معصوم(علیهم السلام) چنین بیاناتی داشتند و به وجود نازنین خود نسبت گناه میدادند و به همین جهت، استغفار میکردند؟
در توجیه این حالات، وجوهی ذكر شده است. ازجمله وجوه ذکرشده، همان مطلبی است که در فقرات پیشین بِدانها اشاره شد؛ یعنی كمال بندگی به این است كه بنده در مقام اظهار عبودیت در پیشگاه حضرت حق، خود را یك مجموعه تهی ببیند. خود را حقیقتاً فقیر محض بداند. منشأ هر زشتی و عیبی را همین فقر و نداری
بداند. اگر بیحیایی بد است، منشأ آن نداشتن حیاست و حیا را خدا میدهد. اگر جهل خیلی زشت است، رفع آن به دانایی و علم است. منشأ آن علم و دانایی، فقط خداست. بنابراین، آن بزرگواران همه عیبها، زشتیها و پستیها را از بنده میدیدند و رفع آن را به خداوند منسوب میدانستند. پس تمام عزتها از خداست؛ چون اگر دادههای خدا نباشد، بنده، ذلیلترین است.
بنده خدا وقتی خود را با صرفنظر از دادههای الهی میبیند، ذلیلترین است و وقتی به داشتههای خود و عزت خود که تمام آن منشأ خدایی دارد، نگاه میکند، خود را عزیزترین میبیند. بنده چنین خدایی بودن، خود، بالاترین عزت است. اینها مضمون مطالبی است كه در دعای عرفه حضرت سیدالشهدا(علیه السلام) آمده است.
در این فقرات از دعا نیز امام سجاد(علیه السلام)، همین گزارش را از حالات خود ـ بهعنوان رابطه بنده و خداوند گزارش میکند؛ یعنی همان حال نوسانی که از ویژگیهای ممتاز دعاست، در این دعا مشاهده میشود. گاه حضرت(علیه السلام)، به خود و فقر خود، منهای عنایات و عطایای الهی مینگرد. گاه به بندگی خود برای خدای دارا و بینیاز نگاه میکند. در این نگاه، وقتی به خداوند نظر میکند، كرم و رحمت او را بیكران میبیند. به همین جهت، از او همهچیز را برای همه میخواهد؛ چون معتقد است که خدایا، اگر تو با این دعا، همه عالم را بیامرزی، جا دارد و چیزی از تو كم نمیشود. این نگاه امام به رحمت الهی است. وقتی به ناچیزی خودش نگاه میکند، میگوید استحقاق هیچچیز را ندارم و همهچیز از فضل توست. حالا كه استحقاق ندارم، پس من تو را قسم میدهم به آن كسان و چیزهایی كه پیش تو عزیزند. حالا که ماه مبارک رمضان است، اول تو را قسم میدهم به حق این ماهی كه تو آن را شریف قرار دادی و مقام آن را بزرگ داشتی و تو را قسم میدهم به حق همه كسانی كه از آغاز خلقت این ماه مبارک تا پایان عمر آن، عبادت تو را كردهاند یا خواهند
کرد، از ملائكه، انبیا، اولیا و بندگان صالحت كه به من رحم كنی و به من توفیق دهی كه من هم مشمول آن وعدههایی شوم كه تو به اولیای خودت دادهای:
اللّهُمّ إِنّی أَسْأَلُكَ... أَنْ تُصَلّی عَلَی مُحَمّدٍ وَآلِهِ، وَأَهّلْنَا فِیهِ لِمَا وَعَدْتَ أَوْلِیاءَكَ مِنْ كَرَامَتِكَ، وَأَوْجِبْ لَنَا فِیهِ مَا أَوْجَبْتَ لِأَهْلِ الْمُبَالَغَةِ فِی طَاعَتِكَ، وَاجْعَلْنَا فِی نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقّ الرّفِیعَ الأَعْلَی بِرَحْمَتِك؛ پروردگارا، از تو درخواست میکنم،... بر محمد و اهلبیت گرامیاش درود فرست و در این ماه، ما را مستحق کراماتی فرما كه به اولیای خودت وعده دادهای و در این ماه، ما را از آنچه برای عابدان سختکوش در اطاعتت مقرر داشتی، برخوردار کن و ما را در صف كسانی قرار ده كه آنان را در سایه رحمت خود، مستحق مقام عالی و والا قرار دادهای.
ما هم به تأسی از آن بزرگوار باید همیشه بهترین شفیع خودمان را عزیزترین و شایستهترین بندگان خداوند، یعنی رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و در کنار ایشان، امیرالمؤمنین(علیه السلام) قرار دهیم که برادر و نفس پیامبر است. ما معتقدیم که اگر خدا را فقط به گل روی آن حضرت قسم دهیم که همه دوستان ایشان را بیامرزد، هیچ عجیب نیست. این بزرگمرد نزد خداوند آنقدر عزیز است که یك نفَس، یك نگاه و یك قطره اشكش كافی است كه همه دوستانش به بركت آن آمرزیده شوند.
اللّهُمّ صَلّ عَلَی مُحَمّدٍ وَآلِهِ، وَجَنّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ، وَالْتّقْصِیرَ فِیتَمْجِیدِكَ، وَالشّكّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ، وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالِانْخِدَاعَ لِعَدُوّكَ الشّیطَانِ الرّجِیم؛ پروردگارا، بر محمد و آل محمد(صلى الله علیه وآله) درود فرست و ما را از گرفتار شدن در دام شک در توحید و اعتقاد به یگانگی خود دور دار و از کوتاهی در ستایشت و سرگشتگی در دین و گمراهی و کوری در تشخیص صحیح مسیر رسیدن به خودت و بیمبالاتی در حفظ حریمت حفظ کن تا گرفتار فریب دشمن تو، شیطان راندهشده، نشویم.
با دقت در این فراز از دعا و فرازهای پیشین، روشن میشود که تقاضاهای امام سجاد(علیه السلام) از خداوند تقریباً سیری صعودی داشته است. ایشان ابتدا و پس از حمد و ثنای الهی، توفیق درک ماه مبارک رمضان را تقاضا داشتند. سپس در باب توفیق رعایت حدود نماز و دیگر عبادات واردشده در این ماه، توفیق در وظایف مالی، صله رحم، رسیدگی به امور نیازمندان و رعایت وظایف اجتماعی تقاضاهایی کردند. در آخر، از خداوند تقاضا داشتند تا ایشان را به درجهای ارتقا دهد که حتی از ملائکه مقرب نیز فراتر بروند و موفق به طاعاتی شوند که ملائکه نیز از انجام آن عاجزند.
در این فراز از دعا، گویی ناگهان خود را چنان تنزل دادهاند که نجات از شرک و شک و تردید را از خداوند تقاضا دارند. سبب چیست؟ بهخصوص وقتی حالات
مقدس و متعالی ایشان را با حالات خودمان مقایسه میکنیم، این سؤال بیشتر خودنمایی میکند. درحقیقت، نمیدانیم ایشان به چه دلیلی این روش را به کار برده و اینگونه سخن گفتهاند. شاید برای حل این مسئله بتوان به همان مطلبی اشاره کرد که در فقرات پیشین، در مقام پاسخ به سؤالی مربوط به چرایی گریه و زاری ائمه معصوم(علیهم السلام) در پیشگاه خداوند متعال بیان شد.
گفتیم که ویژگی دعا این است که انسان در آن حال، گاه خود را منهای خدا میبیند. در این حالت، او درواقع، نقص و عیب، جهل و نادانی، نداری و فقر محض، تقصیر و کوتاهی را در خود نظاره میکند. گاه نیز خود را محصور در دایره عنایات و تفضلات خداوند میبیند. در این حالت، غنا و دارایی، علم و دانایی و کمال خود را به نظاره نشسته است. درواقع، انسان وقتی به خود منهای خدا نظر دارد، در وجود خویش، موانعی را مشاهده میکند. او میبیند در خداوند و عنایات او خدشهای نیست. او میدهد، اما دلیل اینکه رشدی در خود احساس نمیکنم، شاید موانع موجود در خودم باشد. من حتی اعمال خوبی هم انجام میدهم، ولی باز هم اثری ندارد. شاید همین شک و تردیدها، انحرافات عقیدتی و رفتاری، نیات ناخالص، ریاها و سمعهها و برخی اعمال ناشایست، موانع راه باشد. هرکدام از این موارد میتواند مانع قرب انسان به خداوند باشد. باید این موانع را برطرف کرد. درنتیجه، برای رفع این موانع، از خداوند مدد میجوید. این نوع تقاضاها، نوعی مددجویی از حضرت حق برای زدودن موانع است.
ائمه معصوم(علیهم السلام) نیز هنگام دعا، گاه به خداوند و غنای مطلق و لطف و کرم بیانتهای او نظر داشتند و به آن امیدوار میشدند. گاه نیز به خود، و نداری و فقر خود نظر داشتند و در این صورت، به حال خود میگریستند. ایشان در چنین حالی، خودِ منهای خدا را بهصورت مجموعهای تهی میبینند كه از خود چیزی ندارند و
چنین تعابیری نسبت به خود داشتهاند که: فَمَنْ یكُونُ أَسْوَءَ حالاً مِنّی إِنْ أَنَا نُقِلْتُ عَلَی مِثْلِ حالی إِلی قَبْری؛(1) «پروردگارا، اگر من با چنین وضعیتی به خانه قبر منتقل شوم، چه کسی بدحالتر از من خواهد بود».
یا چنین تقاضاهایی از خداوند دارند:
وَجَنّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ، وَالْتّقْصِیرَ فِیتَمْجِیدِكَ، وَالشّكّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ، وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالِانْخِدَاعَ لِعَدُوّكَ الشّیطَانِ الرّجِیم؛ ما را از گرفتار شدن در دام شک در یگانگی خود دور دار و از کوتاهی در ستایش خود و سرگشتگی در دین و گمراهی و کوری در تشخیص صحیح مسیر رسیدن به خودت و بیمبالاتی در حفظ حریمت حفظ کن تا گرفتار فریب دشمن تو، شیطان راندهشده نشویم.
بیان این امور برای امثال ما و دیگر انسانهای غیرمعصوم، قابل قبول و متوقع است. بااینحال، وقتی میبینیم شخصیت بینظیر و برجستهای چون امام سجاد(علیه السلام)، پس از درخواستهای عادی و البته مهم، ناگهان میفرمایند كه خدایا، من را از الحاد در توحید حفظ كن، مسئلهای عجیب و درک آن قدری مشکل است. واقعیت آن است که آن بزرگواران حقیقتاً خود را در قبال مولایشان، بدهکار و دست خالی میدیدند. در تاریخ زندگی اهلبیت(علیهم السلام)، حالات غریب، گریههای طولانی، نالههای سوزناک و
1. فَقَدْ اَفْنَیْتُ بِالتَّسْویفِ وَالْأمالِ عُمْرى، وَقَدْ نَزَلْتُ مَنْزِلَةَ الْأیِسینَ مِنْ خَیْرى، فَمَنْ یَكوُنُ اَسْوَءَ حالاً مِنّى، اِنْ اَ نَا نُقِلْتُ عَلى مِثْلِ حالى اِلى قَبْرى، لَمْ اُمَهِّدْهُ لِرَقْدَتى، وَلَمْ اَفْرُشْهُ بِالْعَمَلِ الصَّالِحِ لِضَجْعَتى، وَمالى لا اَبْكى وَلا اَدْرى اِلى ما یَكوُنُ مَصیرى، وَاَرى نَفْسى تُخادِعُنى وَاَیَّامى تُخاتِلُنى، وَقَدْ خَفَقَتْ عِنْدَ رَاْسى اَجْنِحَةُ الْمَوْتِ، فَمالى لا اَبْكى، اَبْكى لِخُروُجِ نَفْسى، اَبْكى لِظُلْمَةِ قَبْرى اَبْكى لِضیقِ لَحَدى، اَبْكى لِسُؤالِ مُنْكَرٍ وَنَكیرٍ اِیَّاىَ، اَبْكى لِخُروُجى مِنْ قَبْرى عُرْیاناً ذَلیلاً حامِلاً ثِقْلى عَلى ظَهْرى، اَنْظُرُ مَرَّةً عَنْ یَمینى وَاُخْرى عَنْ شِمالى، اِذِ الْخَلائِقُ فى شَاْنٍ غَیْرِ شَاْنى، لِكُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمْ یَوْمَئِذٍ شَاْنٌ یُغْنیه (مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزة ثمالی؛ محمدبنجعفر طوسی، مصباح المتهجد، ص590).
حالت غشوه بسیار نقل شده است. این حالات عجیب و غریب و چنین تعابیر تکاندهندهای که از ایشان گزارش شده است، نشاندهنده این واقعیت است که تمام اینها صرفاً برای دیگران انشا نشده یا برای تعلیم دیگران نبوده است، بلکه بیشتر مؤید همان نظر است که این ادعیه و مناجاتها برای خودشان و بیان حالات شریف خودشان بوده است.
بههرحال، از این فراز دعای امام سجاد(علیه السلام) میتوان بهره برد که تنها جلب توفیق الهی و درنتیجه، انجام اعمال صالح، آن هم در بهترین وجه و صورتش، کافی نیست. موانع و آفات بسیاری بر سر راه انسان وجود دارد که نباید از آن غافل بود. شکی نیست که شناسایی و غلبه بر موانع، رفع آنها و گرفتار نشدن در دام آنها، توفیقی است كه باید از خداوند طلب کرد.
از فرازهای این دعا که برای همه موجب تعجب و شگفتی است، این است که حضرت سجاد(علیه السلام) از خداوند تقاضا میکند که پروردگارا، ما را از انحراف از مسیر توحید و یگانهپرستی دور کن. چنانکه اشاره شد، عجیب بودن این بخش از دعا برای آن است که دعاکننده یک انسان معمولی نیست، بلکه امام معصوم و ولیّ خدا، امام زینالعابدین علیبنالحسین(علیه السلام) است.
واژه «الحاد» در اصطلاح معروف و رایج، در مورد كسانی به كار میرود كه اساساً منكر خدا یا منكر دین هستند. درحقیقت، معنای لغوی الحاد چنین نیست. الحاد یک مفهوم قرآنی است(1) و منظور از آن، میل و انحراف از حق است. بنابراین،
1. وَلِلَّهِ الأسْمَاءُ الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُوا الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمَائِهِ سَیُجْزَوْنَ مَا كَانُوا یَعْمَلُونَ (اعراف، 180)؛ وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُبِینٌ (نحل، 103) و... .
الحاد یعنی انحراف. البته انكار خدا یكی از مصداقهای انحراف و الحاد است، اما الحاد در انكار خدا و دین منحصر نیست. کاربرد الحاد در قرآن و روایات، بسیار وسیع است و هرگونه انحراف از مسیر توحید را شامل میشود.
توحید یعنی یکخدایی. اعتقاد به اینکه آفریننده و مدبر جهان هستی، یگانهای است که همتایی ندارد. در مقابل این دیدگاه، اعتقادات دیگری نیز از گذشتههای بسیار دور تاکنون سابقه داشته است، مانند اعتقاد به دوخدایی یا ثنویت و اعتقاد به سهخدایی یا تثلیث. این اعتقادات و مکاتب، نوعی انحراف از آیین توحیدی است. گو اینکه این گروهها خدا را باور داشتند و در زمره خداپرستان بودند، ولی درواقع، به خدای یکتا و واحد بیشریک اعتقادی نداشتند. علاوه بر این و در كنار این گروهها، كسانی نیز اساساً منكر خدا بودند. در تعابیر قرآنی، این گروهها به «دهریون» معروف بودند: وَمَا یُهْلِكُنَا إِلاَّ الدَّهْر.(1) این گروه از ملحدین، به «طبیعیون» و امروزه به «مادیون» یا به قول غربیها، به «ماتریالیستها» معروفاند.
الحاد در توحید، همه این سه قسم اخیر را شامل میشود. هر نوع انحراف از آیین یکتاپرستی و توحید، نوعی الحاد است. آیا انكار در توحید در همین سه نوع (ثنویت، تثلیث و مادیگرایی) منحصر است؟ خطر انحراف از صراط مستقیم اعتقادی و خطر الحاد در توحید بهصورتهای گوناگون، همه ما را بهنوعی تهدید میکند. بسیار کسانی بودهاند، و ما نیز به چشم خود دیدهایم، كه پس از سالها خواندن درس دینی، منحرف شدند. مثال روشن قرآن در باب الحاد در توحید، بلعم باعوراست. وقتی چنین شخصیتی كه پس از سالها تلاش و زحمت زیاد به مقام مستجابالدعوهای رسیده است، یکباره سقوط میکند، حساب دیگران بسیار روشن
1. جاثیه (45)، 24.
است و هیچكس نمیتواند مطمئن شود كه خطر كفر، او را تهدید نمیکند. بیشک، هركس چنین امنیتی را احساس كند، فریب شیطان را خورده است. همه ما در معرض همه نوع خطری هستیم؛ مگر اینکه عنایات الهی و توسل به عنایتهای اهلبیت(علیهم السلام) و ذكر مصیبتها و اشك ریختنها، ضامن حفظ دین ما باشد. جز این روزنه امید، دست همه خالی است. البته خطر الحاد در توحید و انحراف از مسیر، تنها به مسیحی و ثنوی شدن یا عضو یک فرقه ضاله شدن، منحصر نیست. بیان چند نمونه از کسانی که به عللی از مسیر حق منحرف شدند، خالی از لطف نیست.
پیش از پیروزی انقلاب، شبی بعد از نماز، در مدرسه فیضیه، آقایی منبر رفته بود. بنده هم اتفاقاً نشسته بودم. ایشان راجع به مادیین و ماتریالیستها صحبت میکرد و بهاصطلاح، دلایلی برای محکومیتشان اقامه میکرد. خطاب به ماتریالیستها میگفت: شما معتقدید كه فرمولهای ریاضی، راهحلهای معادلات، اتحادها و همه فرمولهای ریاضی، اموری ثابت و لایتغیر است. خدایی که ما به آن اعتقاد داریم، همین است. همین امور ثابت، همان خداست. جز این امور ثابت بقیه امور عالمْ متغیراتاند و نابود میشوند؛ اما مجموع این متغیرات همان علم خداست. علم خدا هم عین خداست و خدا یعنی همان فرمولهای ثابت ریاضی. این شخص یك روحانی بود که در همین شهر برای دفاع از اعتقادات دینی ما چنین شناخت و معرفتی از خدا را بالای منبر در مركز حوزه علمیه قم ارائه میداد.
شخص دیگری که بسیار اهل فضل بود و در حوزه علمیه قم و دیگر حوزهها حاضر شده و درس خوانده بود، در مقابل ماتریالیستها معتقد بود که جواب مادیین خیلی راحت است. نیازی به بحثهای پیچیده فلسفی و كلامی نیست. او خطاب به ماتریالیستها میگفت: تمام تغییرات موجود در عالم ماده و تبدیل شدن مادهای به ماده دیگر، در آخر، منتهی به چیزی میشود که همان مادةالمواد است. شما آن را
«مادةالمواد» مینامید و ما آن را «خدا» میخوانیم! این افراد از خوبان بودند. در مقام دفاع از دین و اعتقادات دینی چنین سخنانی را به خورد دیگران میدادند!
مورد سوم، شخصی بود که قبل از انقلاب کتابی با عنوان توحید نوشته بود. او در این کتاب، ادعا كرده بود که بر ماتریالیسم فلسفی، ایرادی وارد نیست، ولی آنچه سزاوار نکوهش است، ماتریالیسم اخلاقی است. ماتریالیسم فلسفی یعنی اعتقاد به اینکه در عالم چیزی جز ماده وجود ندارد. ایشان در کتاب توحیدش بر چنین اعتقاد سرتاپا الحاد، ایرادی وارد نمیبیند. به اعتقاد او، در لا اله الا الله، کلمه «الله» یعنی ایدئال اخلاقی.
این آقای مدعی، کسی بود که دارای برخی تظاهرهای اخلاقی هم بود. مثلاً روی فرش قیمتی نمینشست. در رختخواب نرم نمیخوابید. در مهمانیها هر غذایی را نمیخورد. البته در مهمانیهای خصوصی از همهچیز استفاده میکرد. خلاصه در حضور دیگران خیلی تظاهر به زهد میکرد. البته بعدها پس از سالها درس خواندن در حوزههای علمیه مشهد و قم و تماس با برخی از بزرگان، منکر دین شد. بین دوستان، اطرافیان و پیروانش ازدواج دستهجمعی ایجاد میکرد و در توجیه این عمل زشت خود به قرآن هم استدلال میکرد كه قرآن گفته است: نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُم.(1) «نِساء»، جمع است، «كُم» هم جمع است. معنای آیه این میشود که گروهی از مردان، بهطور دستهجمعی، شوهر گروهی از زنان هستند. در عمل هم در خانههای تیمیشان، این احکام شیطانی را اجرا میکردند. در کتاب توحیدش معتقد بود که عدم اعتقاد به خدا و اعتقاد به ماده، عیب نیست. مهم آن است که انسان زهد داشته باشد. طرفدار كارگران و فقرا باشد. بقیه امور مهم نیست. به خدا اعتقاد داشته باشی یا نه، چه فرقی میکند؟
1. بقره (2)، 223.
نمونه دیگر از بحثهای وی معنای توحید بود. او میگفت «توحید» از «وَحَدَ» از باب تفعیل و به معنای «ایجاد الوحده» و «جعل الشیء واحداً» است که در فارسی یعنی یكی كردن، یعنی چیزی واحد و یکی نباشد، سپس آن را وحدت ببخشند و یكی كنند. درنتیجه، اصل توحید یعنی ما به هرآنچه یكی نیست و كثرت دارد، وحدت ببخشیم. سپس گروهی از این برداشت غلط و انحرافی چنین نتیجه گرفتند كه اساساً توحید، فرایندی مربوط به جامعه است. این همان مفهومی است كه افراد و گروههایی که بهظاهر مسلمان، ولی در عمل، مارکسیست بودند، آن را «جامعه طراز نوین توحیدی» مینامیدند.
یکی از ویژگیهای ماركسیستها این بود که وقتی در جامعهای وارد میشدند، ادبیات آن جامعه را قبضه میکردند. بهترین ادبیات هر جامعه در اختیار ماركسیستها بود. آنها غالب اصطلاحات جدید و واژههای زیبا را وارد ادبیات جامعه میکردند. درست مطابق همان نسبتی که قرآن کریم به شیاطین و منافقین میدهد: وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الإنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُون.(1)
مارکسیستها چنین حالتی داشتند. یکی از آن مفاهیم نو و جذاب، «جامعه طراز نوین» بود. آنها ادعا میکردند جامعههایی كه تاكنون در عالم تشكیل شدهاند، عبارتاند از جامعه فئودال، سرمایهداری و بردهداری که دوره آنها سپری شده است. اکنون زمان حاکمیت جامعه سوسیالیستی و کمونیستی است تا در سایه آن، «جامعه طراز نوین» ایجاد كنیم. آنها مدعی بودند که راه رسیدن به جامعه ایدئال کمونیستی، جامعه سوسیالیستی و اشتراکی است. در چنین جامعهای همهچیز مشترکاً مال همه است. مارکس به جامعه اشتراکی معتقد بود. در جامعهای که مال، ثروت، دارایی، زن،
1. انعام (6)، 112.
خانه، حقوق و مزایا در انحصار کسی نیست، نهتنها مالکیت خصوصی ملغی است، بلکه استفاده از زنان هم باید بهصورت اشتراكی باشد! نیاز به زن یا شوهر از انواع نیازهایی است که دولت باید به آن پاسخ دهد. دولت باید آماده رفع نیازهای عمومی افراد جامعه باشد، حال این نیاز، نیاز به آب و غذا باشد یا نیاز به زن یا شوهر. باید مراکزی در نظر گرفته شود تا همه افراد جامعه به حسب نیاز خود به آن مراکز مراجعه و رفع نیاز کنند.
با پیدا شدن ماركسیستهای اسلامی، یک کلمه «توحیدی» هم به آن اضافه كردند و گفتند که ما به دنبال ایجاد «جامعه طراز نوین توحیدی» هستیم. به همین جهت، این گروه انحرافی در خانههای تیمی دستبهکار شدند و با ترتیب دادن ازدواج دستهجمعی، به فکر عمومیت دادن به این وضع حیوانی بودند. این افراد منحرف، برترین شعار انبیای الهی یعنی «توحید» را به این صورت تأویل میکردند. توحید را به یکی كردن و اشتراک در همهچیز معنا میکردند. درنتیجه این نظر، توحید همان آرزوی دیرینه امثال ماركس بود. آنها با این روش در مفهوم و معنای «توحید» انحراف ایجاد کردند. حالآنکه همه میدانیم توحید یعنی: وَإِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِد.(1) توحید یعنی وَلا تَقُولُوا ثَلاثَةٌ انْتَهُوا خَیْرًا لَكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِد.(2) توحید یعنی اعتقاد به وحدانیت خدا، نه یكی كردن چیزی كه چندتاست.
این موارد، نمونههایی ملموس از انحرافاتی است که درزمینه توحید و یگانگی خداوند در بین افراد اهل علم و تحصیلکرده وجود داشت. اگر انسان، گرفتار چنین انحرافی باشد، بیشک، اعمال و عباداتی که انجام میدهد، هیچ ارزشی نخواهد داشت. خداوند درباره اینگونه افراد و اعمال بیفایده آنها در قرآن چنین میفرماید:
1. بقره (2)، 163.
2. نساء (4)، 171.
وَالَّذِینَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاءً حَتَّى إِذَا جَاءَهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِنْدَهُ فَوَفَّاهُ حِسَابَهُ وَاللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ * أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحَابٌ ظُلُمَاتٌ بَعْضُهَا فَوْقَ بَعْضٍ إِذَا أَخْرَجَ یَدَهُ لَمْ یَكَدْ یَرَاهَا وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِنْ نُور؛(1) اعمال کافران در مثال، سرابی را ماند در بیابان هموار بیآب که تشنه آن را آب پندارد و به جانب آن بشتابد. چون بدانجا رسد، هیچ آب نباشد و آن کافر، خدا را حاضر و ناظر اعمال خویش بیند که به حساب کارش، تمام و کمال برسد و خدا با سرعت حساب تمام خلایق میکند. یا [اعمال کافران] به دریای ظلمات عمیقی ماند که امواج آن، بعضی بالای بعض دیگر، دریا را بپوشاند و ابر تیره نیز فراز آن برآید تا ظلمتها چنان متراکم فوق یکدیگر قرار گیرند که چون دست بیرون آرد، هیچ نتواند دید و هرکه را خدا نور نبخشد، هرگز روشنی نخواهد یافت.
در آیهای دیگر میفرماید: مَثَلُ الَّذِینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَى شَیْءٍ ذَلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِید؛(2) «مثل کسانی که به خداوند کافر شدند، به خاکستری ماند که در روز تندباد شدید، همه به باد فنا رود و از همه کوشش خود، هیچ نتیجهای نبرد. این همان ضلالت دور از طریق نجات است».
همچنین در سوره مبارکه فرقان درباره اعمال بیفایدة کافران میفرماید: لا بُشْرَى یَوْمَئِذٍ لِلْمُجْرِمِینَ وَیَقُولُونَ حِجْرًا مَحْجُورًا * وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء
1. نور (24)، 39ـ40.
2. ابراهیم (14)، 18.
مَنْثُورًا؛(1) «مجرمان در آن روز بشارتی دریافت نمیکنند، بلکه به آنها گفته خواهد شد: ای سرکشان! از رحمت خدا محروم و ممنوع باشید. ما به اعمال فاسدتان رسیدگی میکنیم و همه را باطل و نابود میگردانیم».
تمام این بیانات تند و شدید قرآنی گویای عاقبت بسیار بد و تأسفآور کسانی است که بهنوعی، گرفتار الحاد و انحراف از حق و توحیدند و اعمال و رفتارشان به این نوع اعتقادات انحرافی، آلوده است. البته این موارد مخصوص گذشتگان نبوده است و سرنوشت محتوم و انحصاری اقوام خاصی نیست. امروز هم، ما و سایر بندگان خدا از وجود چنین خطرهایی مصون نیستیم. هیچکدام از اموری مانند حضور در مکانهای مقدس قم و نجف، اشتغال به مباحث دینی و مذهبی، وابستگی به برخی گروهها و صنفها، نمیتواند مصونیت انسان را در انحراف از مسیر توحید تضمین کند. بنابراین، باید در هر شرایطی به خداوند پناه برد و از او یاری جست. با مشاهده چنین انحرافاتی بسیار بجاست که انسان از خداوند چنین بخواهد: خدایا، من را از الحاد در توحید حفظ كن.
نکته گفتنی درباره اینگونه مسائل اجتماعی این است که نخبگان جامعه دچار نوعی افراط و تفریط میشوند: گروهی بیشتر به مسائل فكری و نظری، اعتقادی، معرفتی و ایمان اهمیت میدهند و گروهی بیشتر به مسائل عملی و عینی توجه دارند و دارای روحیهای عملگرا هستند. بیشك قرآن كریم به ایمان بیشتر از عمل اهمیت داده و عمل صالح را فرع ایمان دانسته است. آیات قرآن به این امر تصریح کرده است: آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَات.(2) همچنین تصریح دارد كه عمل بدون ایمان هیچ ارزشی ندارد:
1. فرقان (25)، 22ـ23.
2. بقره (2)، 25.
مَثَلُ الَّذِینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَى شَیْءٍ ذَلِكَ هُوَ الضَّلالُ الْبَعِید؛(1) عمل کسانی که به خداوند ایمان نیاوردهاند و کفر میورزند، چون خاکستری است که در روز توفانی، تندبادی بهشدت بر آن بوزد و چیزی از آن باقی نماند و کافر هیچ نتیجهای از تلاش خود نگیرد. این همان گمراهی و دوری از طریق نجات است.
به شهادت این آیه شریفه، كار خوب، زمانی باارزش و در رساندن انسان به سعادت، اثرگذار است كه با پشتوانه ایمان باشد، بلكه بالاتر از این، اساساً كار خوب، زمانی انسان را سعادتمند خواهد کرد كه باعث تقویت و ترفیع درجات ایمان انسان شود: إِلَیْهِ یَصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّیِّبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُه.
مقصود از «الْكَلِمُ الطَّیب» همان ایمان و اعتقاد است. درحقیقت، ایمان، انسان را رفعت میبخشد و به خدا میرساند و عمل صالح در ترفیع انسان تأثیرگذار و تقویتکننده است. به همین جهت، نیت در ارزشیابی اعمال بسیار مؤثر است. مثلاً اگر كسی به تكلیف رسید، به خداوند مؤمن بود و قصد انجام عمل صالح را داشت، ولی براثر حادثهای قبل از انجام عمل از دنیا رفت، بیشک، چون او مؤمن از دنیا رفته، اهل نجات است. در مقابل، کسی که به خداوند ایمانی نداشته، ولی كارهای خوبی انجام داده است، در حال انکار و کفر به خداوند از دنیا برود، گو اینکه بهخاطر برخی اعمال خوبش، تخفیف عذاب دارد، ولی مانند مؤمنان، اهل نجات نیست.
بنابراین، ایمان، اصل است و عمل صالح، خود، نتیجه ایمان است. تمام تلاش انسان در راستای حفظ ایمان و اعتقاداتشان، یادگیری بیشتر معارف دین و حقیقت
1. ابراهیم (14)، 18.
ولایت، هرچه بیشتر محبت ورزیدن و ولایتپذیری نسبت به اهلبیت(علیهم السلام)، برای تقویت بُعد ایمانی است تا در سایه آن، به خداوند نزدیک شود. به همین جهت، تمام جهتدهیهای تربیتی و اخلاقی و دستورالعملها و توصیههای تربیتی و اخلاقی برای تقویت بُعد ایمان و اعتقادات انسان است تا با تکیه بر این پشتوانه محکم اعتقادی در صراط مستقیم الهی گام بردارد.
ولی گروهی تمام خوبیها را در كار خوب و عمل صالح میبینند. به نظر آنها، مهم، رسیدگی به فقراست. تفاوتی نمیکند که شخص عامل، دارای چه نیتی باشد. در این دیدگاه، معیار ارزشیابی، نفس عمل است. مثلاً مهم آن است که فلانی کارهایش در راستای خدمت به مردم و آبادانی مملکت است، حتی اگر انجام این کارهای او با نیاتی نهچندان پسندیده صورت گرفته باشد یا او دارای ایمان و اعتقاد صحیحی نباشد. در هر صورت، نفس فعل او ارزشمند است و همین، خود، کافی است.
متأسفانه بسیاری از افراد و حتی خواص براثر همین اشتباه، گرفتار برخی مغالطات و انحرافات فکری شدند. مثلاً شخصیتی روحانی كه بعدها بحمدالله عاقبتبهخیر شد و در حادثه هفتم تیر به شهادت رسید، براثر همین اشتباهات، معتقد بود اسلام دو بخش دارد؛ ما به بخشی از اسلام عمل کردیم و ماركسیستها عامل به بخش دیگر اسلام هستند. بنابراین، نه ما بر آنها فضیلتی داریم و نه آنها بر ما. ما فقط اعتقاد به خدا و احکام الهی مانند نماز و دیگر عبادات را گرفتهایم و به آن پایبندیم. آنها بخش عدالت و رسیدگی به فقرا و امور اجتماعی را گرفتهاند و به آن عمل میکنند. پس ما نباید به آنها نسبت کفر و بیدینی بدهیم. در این صورت، آنها هم حق دارند تا ما را كافر و بیدین بدانند!
این موارد، نمونهای از خطراتی بود که اعتقادات ما را تهدید میکند و در کمین همه ما نشسته است، بهگونهایکه هیچکس نمیتواند از آن خطر احساس امنیت کند.
جز به عنایات و تفضلات الهی هیچکس در امنیت نیست. بیان حکیمانه امام سجاد(علیه السلام)، اشاره به این حقیقت دارد: اللّهُمّ جَنّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِك؛ «پروردگارا، ما را از انحراف در توحید دور كن».
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَجَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ، وَالْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِكَ، وَالشَّكَّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ، وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّیطَانِ الرَّجِیم؛ پروردگارا، به روح مقدس و مطهر محمد و آل محمد(علیهم السلام) درود فرست و ما را از آلودگی به پلیدی و شرکورزی نسبت به خودت و سستی در ستایش و تمجیدت و شک و تردید در دینت، کوردلی در راه حق خویش و غفلت و بیتوجهی نسبت به محرماتت و فریب دشمنت، شیطان راندهشده، ایمن دار.
تقاضاهای امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا از خداوند متعال، انجام بهترین اعمال و عبادات در ماه مبارك رمضان با هدف درک مقام قرب و رسیدن به رضوان الهی است.
پیشازاین گفته شد که برای دست یافتن به هر موفقیتی، عنایت و لطف الهی لازم است. علاوه بر این، موانعی را که در مسیر بهره بردن از این مواهب الهی پیش آمده است یا خواهد آمد، باید رفع و دفع کرد تا مانع مستفیض شدن انسان از فیوض ربانی نگردد. البته این، خود، توفیقی است که باید از خداوند تقاضا کرد. درخواستهای امام سجاد(علیه السلام) در این فرازها از دعا از این سنخ است. حضرت ابتدا از خداوند درخواست دارند تا ما را به انجام اعمال و عباداتی موفق کند که باعث قرب ما به خداوند میشود و در ادامه، باز هم از خداوند، توفیق رفع و دفع موانع را خواستار شدهاند.
از بیان امام سجاد(علیه السلام) و نوع درخواست ایشان از خداوند در این فراز از دعا، روشن میشود که حضرت، ما را به سه مرتبه از مسائل و به تبع آن، سه مرتبه از موانع برای رسیدن انسان به قرب الهی توجه دادهاند؛ یعنی هرکدام از این مراحل و مراتب دارای آفات و موانعی است که حضرت برای نجات از شر این آفات و موانع، از خداوند متعال تقاضای کمک کردهاند.
در مرتبه اول، بخشی از این موانع، اموری است كه به اساسیترین اعتقادات یعنی اصلیترین پآیه سعادت بشر مربوط است. این امور اعتقادی، بنیادیترین و ریشهایترین مسائل در ساختمان روحی و ایمانی انسان است؛ درست مانند ریشههای درختی تناور که حیات درخت بسته به حیات و زنده بودن آن است. به همین جهت، به این امور «اصول» یعنی ریشهها گفته میشود. چراییِ تشبیه اینگونه امور به ریشه درخت و اصول نامیدن آن، توجه به ویژگیهای موجود در ریشه درخت است. ویژگی ریشه درخت آن است که اگر سالم باشد و مواد مُغذّی به درخت برساند، درختْ زنده خواهد بود. حتی اگر شاخوبرگهای درخت خشک شده و سوخته باشد، ولی ریشه سالمی داشته باشد، باز هم امید به سبز شدن مجدد آن هست. ولی اگر ریشهاش بهكلی پوسیده شود یا سوخته و از بین رفته باشد، دیگر هیچ امیدی به حیات و سبز شدن و میوه دادن آن درخت نیست.
اعتقادات اصلی همچون توحید، شناخت صفات الهی، اثبات عدل خداوند، نبوت، معاد، و اعتقاد به امامت، ازجمله ریشههای حیاتی دین ماست. در میان این امور اصلی، ریشهایترین آنها كه ریشه اصلی است، توحید است. اعتقادات دیگر، جلوهای از همان توحید است. توحید، اساس دین است. به بیان علامه طباطباییرضی الله عنه، اگر ما همه دین را خلاصه كنیم، در یك كلمه میشود «توحید» و اگر «توحید» را بسطش بدهیم، میشود همه دین.
بنابراین، قبل از هرچیز باید تمام تلاشها معطوف به این اصلیترین اعتقاد باشد
و آن را از هر گزند و انحرافی، سالم و زنده نگه داریم و موانع تحقق آن را برطرف سازیم. اگر توحید، سالم بوده و حیات داشته باشد، میتوان سلامت دیگر اعتقادات را انتظار داشت؛ چراکه سلامت آن اعتقادات و سپس همه شاخوبرگها، از سلامت توحید سرچشمه میگیرد. اگر این اصل ضربه خورد و خشكید، سایر عقاید و شاخوبرگهای درخت دین نیز از بین خواهد رفت. ایشان در این مقام، اولین چیزی که درخواست کردند، این است: وَجَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ وَالْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِك.
الحاد در توحید، بزرگترین مانع برای رسیدن به قرب خدای متعال است. مقصود از آن نیز هرگونه انحرافی است که در یك عقیده صحیح رخ دهد. الحاد گاه بهصورت انكار خدای متعال و زمانی بهصورت شریك قرار دادن برای او یا نسبت دادن برخی صفات نامناسب به او، بروز میکند. هركدام از این موارد، نوعی الحاد و انحراف از مسیر حق است. هر نوع انحراف و کجروی از مسیر توحید، نوعی شرک و مانع شکلگیری توحید خالص است، مانند شرك در خالقیت یا شرک در ربوبیت. همچنین نسبت دادن هر صفت نادرستی به خداوند، نوعی انحراف از توحید است؛ چراکه در چنین صورتی، معرفت صحیح نسبت به خداوند متعال از بین میرود. مثلاً ما معتقدیم که خداوند دارای قدرت بینهایت است و در قدرت، یکتاست. یکتایی خداوند به این معناست که خداوند متعال بر همهچیز قاهر است. همهچیز تحت هیمنه و تسلط اوست، بلكه همهچیز با اراده او، موجود و توانمند است. اساساً هیچ توان و قدرت مستقلی در غیرخداوند و خارج از حیطه قدرت مطلق و لایزال او وجود ندارد. حال اگر معتقد شدیم قدرت، تقسیم شده و بخشی از آن به دست دیگران است، پس قدرت خداوند، مطلق و بینهایت نخواهد بود. وقتی قدرتی، نامحدود نباشد و شكسته و تقسیم شده باشد، طبعاً قابل شكست خوردن و مغلوبیت
هم هست. در این صورت، درواقع، صفت خدایی را از خداوند سلب کردهایم؛ چون وقتی چیزی محدود بود، ممكن است چیزی كاملتر، بزرگتر و قدرتمندتر از آن فرض شود. در این فرض، اگر خداوند را دارای قدرت محدودی فرض كردیم، فرض وجود قدرتی بالاتر از او نیز ممکن و متصور است. درنتیجه، قدرت خدا، قاهر نخواهد بود.
حضرت یوسف(علیه السلام)، خداوند یکتا را دارای قهاریت و قدرت مطلقه میداند. حضرت، خطاب به زندانیانی كه برای تعبیر خواب خدمت ایشان شرفیاب شده بودند، بعد از تعبیر خوابشان فرمود: یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللَّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّار؛(1) «ای دوستان زندانی من، آیا خدایان و ربهای متعدد و متفرق بهترند یا خدای واحد قاهر و قدرتمند؟»
طبیعی است اگر به جای یک خدا، ربها و خدایان متعدد باشند، طبعاً هركدام دارای قدرت محدودی خواهند بود. وقتی قدرت، محدود شد، قابل شكست و مغلوبیت است و درنتیجه، دیگر الله صاحب قدرت و اختیار مطلق نیست. ما معتقدیم خداوند، موجودی است که اولاً صاحب قدرت است و ثانیاً قدرتش بر همه غالب است؛ بهگونهایکه بالاتر از آن فرض نشود و همهچیز تحت سیطره اوست. همه ماسویالله با اراده او موجود است. اگر اراده او نباشد، هیچچیز نیست. همهچیز نابود است؛ که: «اگر نازی كند، از هم فرو ریزند قالبها».
اگر فقط خداوند را واحد قهار بدانیم، میتوانیم ادعا کنیم که علم بینهایت، قدرت بینهایت و جمال بینهایت، كمال بینهایت دارد و در یک جمله دارای همه خوبیها در حد بینهایت است. هرنوع تصوری از خداوند جز این باشد، الحاد و انحراف در توحید است. در این صورت، چون تمام صفات جلالیه و جمالیهای كه
1. یوسف (12)، 39.
به خدای متعال نسبت میدهیم، فرع بر اعتقاد به یکتایی و قهاریت اوست، دیگر شناخت درست صفات خداوند ممکن نخواهد بود. چون اگر خداوند، واحد نباشد و قابل انقسام باشد، صفات او مانند صفات مخلوقات میشود و دیگر نمیتواند دارای صفات نامحدود باشد.
شناخت خداوند اگر آلوده به شرک باشد، شناختی ناقص و انحرافی است و در این صورت، نه خود خداوند و نه صفات علیای او مورد شناخت واقعی و صحیح قرار نمیگیرند. همچنین اگر خداوند و یکتایی او بهدرستی شناخته نشود و الحاد در توحید رخ دهد، تمجید و ستایش الهی نیز تام و کامل نخواهد بود؛ یعنی اگر ما در توحید، الحاد و انحراف داشته باشیم، نخواهیم توانست خدا را بهدرستی تمجید و ستایش كنیم و طبعاً خضوع و خشوع تام در برابر چنین خدایی محقق نخواهد شد؛ چراکه انسانِ منحرف از مسیر درست خداشناسی و اعتقاد توحیدی، عظمت الهی را درك نمیكند و ارزش پرستش، كرنش و خضوع و خشوع در برابر او را نمیشناسد، و ممكن است به جای تحمید و تمجید و خضوع در برابر خداوند، به خدا اعتراض یا ـ العیاذ بالله ـ سركشی و بیادبی کند.(1) یعنی مقام باعظمت خداوندی را حتی از مقام یک انسان معمولی هم پایینتر بیاورد؛ زیرا او به خدای واحد یکتایی که واجد تمام کمالات باشد، اعتقاد ندارد. او مشرک و معتقد به خدایان است. در پندار غلط
1. چند سال پیش سفری به هندوستان داشتیم. یك روز در یكى از شهرهاى هند، به همراه بعضى از دوستان و یكى از فضلاى هندى قدم مىزدیم. اتفاقاً هوا بارانى شد. در تابستان مناطق استوایی، بارانهاى خاصى مىبارد. در این لحظه، یكى از هندوها كه از همان مسیر میگذشت، با قیافه گرفتهاى، به زبان هندى چیزى گفت و رد شد. ما نمىفهمیدیم كه چه مىگوید. از آن برادر هندى كه همراه ما بود، پرسیدم: او چه مىگفت؟ ایشان خندید و گفت: او به خداى باران فحش مىدهد و مىگوید: زمانی كه باید باران بفرستى، نفرستادى. حالا باران مىفرستى؟
او، خدایان از عیوب منزه نیستند. پس خدایان نسبت به دیگر موجودات مزیتی نخواهند داشت و چهبسا چنین انسانی، صاحباختیار خود را خدایانی میداند که در سرپرستی و هدایت وی با هم در نزاع و درگیریاند:
ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً رَجُلاً فِیهِ شُرَكاءُ مُتَشاكِسُونَ وَرَجُلاً سَلَماً لِرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیانِ مَثَلاً الْحَمْدُ لِلّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لا یَعْلَمُون؛(1) خداوند برای کافر و مؤمن مثلی زده است. آیا شخصی که دارای اربابهای متعدد است که همه آن اربابان، مخالف یکدیگرند، با آن شخصی که تسلیم امر یک نفر است، دارای حالوروز یکسانی است؟ سپاس مخصوص خداوند یکتاست، ولی بیشتر مردم نمیدانند.
بیشک، خدایانی که با هم به نزاع و درگیری برخیزند، وجودشان پر از نقص و عیب است. چنین خدایانی بههیچروی سزاوار ستایش، پرستش، خضوع و خشوع نیستند. خداوند، در این آیه شریفه، حال خوش انسان موحد و یکتاپرست را با اوضاع وخیم و نگرانکننده انسان مشرک و کافر به خداوند، بهخوبی مقایسه کرده و با بیانی زیبا، زبان به ستایش گروه اول و نکوهش گروه دوم گشوده است. اقتضای اعتقاد توحیدی به خداوند یکتا، خضوع انسان در برابر او و منزه دانستن ساحت مقدس آن وجود یگانه از هر نوع احتمال نقص، قصور و كمبودی است. این همان تسبیح یا اولین مطلبی است که انسان در مقابل خدای متعال به زبان میآورد یا در دل میگذراند: یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأرْض؛(2) «همه آنچه در آسمانها و زمین وجود دارد، تسبیحگوی خداوندند».
1. زمر (39)، 29.
2. جمعه (62)، 1. آیات مبیّن تسبیح موجودات برای خداوند در قرآن فراوان است. تقریباً در غالب سورههای قرآن بهگونهای به آن اشاره شده است. سورههایی چون: رعد، اسراء، نور، حشر، جمعه، تغابن، ص، انبیاء، یس، زمر، غافر، فصلت، شوری، اعراف، حدید، صف، اعلی، آل عمران، طه، ق، فرقان، طور، مؤمنون، یوسف، نمل، قصص، صافات، زخرف، قلم، بقره، مائده، یونس، سبأ، توبه، نساء، انعام، مریم، نحل، روم، انسان، سجده و... .
انسان معتقد به خدای یکتا، آن ذات پاک را واجد همه كمالات و منزه و مبرا از هر عیب و زشتی و كوتاهی و نقصی میداند. هرچه از خوبیها و زیباییها و كمالات تصور شود، تمام و کمالش در او هست. اگر در انسانی یا در موجود دیگری غیر از خداوند، خوبی، زیبایی و کمالی تصور شود، تنها رشحهای بسیار ناقص و ناچیز همچون سر سوزن از قطرهای از یك اقیانوس بینهایت كمال، به او رسیده است و آنهمه آثار خوب بر آن مترتب میشود. زیبایی ظاهری فوقالعاده و خیرهکننده حضرت یوسف(علیه السلام) بهگونهای بود كه نگاه عدهای به چهره مبارک ایشان، آنان را مبهوت کرده بود. پس باعث شد به جای ترنجی كه در دستشان بود، دستهای خود را ببُرند و بگویند: مَا هَـذَا بَشَرًا إِنْ هَـذَا إِلاَّ مَلَكٌ كَرِیم.(1) حالآنکه زیبایی این بنده مطیع خداوند، نسبت به زیبایی خالق یکتا که خود، خالق تمام زیباییهای ظاهری و باطنی است، کمتر از قطرهای است در برابر تمام اقیانوسهای عالم. همین نسبت در قدرت، علم و دیگر کمالات الهی نیز، صادق است.
بنابراین، اولین خطری كه متوجه انسان است، انحراف از توحید و به دنبال آن، سایر معارف اعتقادی است. درک و فهم غلط از خداوند و صفات نیکوی الهی، مستلزم گمراهی از مسیر و نیافتن هدف صحیح در طی طریق است؛ چراکه انسان منحرف از مسیر توحید، خداوند را ناقص میداند و صفات مخلوقات را صفات خدا میپندارد. درنتیجه، نمیتواند خدا را آن طور كه شایسته است، تمجید و ستایش كند. شناخت درست خدای یگانه و اعتقاد به او و صفاتش، انسان را با هدف، یعنی
1. یوسف (12)، 31.
قرب به خداوند یگانه، آشنا میکند. سپس به دنبال راه و روش صحیحی برای رسیدن به این هدف مقدس و متعالی، یعنی قرب به او و رضوان الهی است. بهخصوص وقتی انسان دانست که عالیترین كمال متصور برای یك موجود امكانی، كمالی است كه در سایه قرب خدا و بهوسیله عبادت خدا حاصل میشود، تمام تلاش وی مصروف شناخت راه و روشی برای جلب رضایت او میگردد.
به همین جهت، اولین و مهمترین درخواست امام سجاد(علیه السلام) از خداوند، پس از نثار درود و سلام به محضر شریف حضرت ختمیمرتبت و اهلبیت(علیهم السلام)، نجات و مصونیت از همین مهلکه است: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَجَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ وَالْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِك؛ «پروردگارا، به روح مقدس و مطهر محمد و آل محمد(علیهم السلام) درود فرست و ما را از آلودگی به پلیدی و شرکورزی نسبت به تو و سستی در ستایش و تمجیدت ایمن دار».
مرتبه دوم از موانع، مربوط به مراحل بعد از توحید و بعد از مسائل مربوط به اعتقادات، یعنی دین و شریعت است. برای دفع و یا رفع این موانع باید کاری کرد تا در هر امری از شناخت دین و تدین کاری کند که نتیجهاش جلب رضای حضرت حق باشد. در این مرتبه، انسان برای هدایت، به دین نیاز دارد و برای شناخت دین نیازمند دستگیری خداوند است.
انسان از بدو تولد، جاهل و نادان است. بعدها خداوند متعال با در اختیار قرار دادن ابزار و اسباب علم و دانایی، او را در راه دانا شدن یاری میدهد: وَاللَّهُ أَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لا تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالأبْصَارَ وَالأفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛(1) «خداوند شما انسانها را درحالیکه هیچ نمیدانستید، از شکم مادرانتان به دنیا آورد. به شما گوش و چشمان و قلوبی عطا فرمود تا بلکه سپاسگزار وی باشید».
1.(نحل، 78).
در مضامین روایی نیز به این حقیقت تصریح شده که خداوند متعال، به دلایلی، بنیاد انسانها را بر نادانی قرار داده است: لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَی بَنَاهُمْ بِنْیةً عَلَی الْجَهْلِ... .(1)
طبیعی است که انسان با این نقصها و كاستیها، توان شناخت همه معارف الهی و دین و شریعت را ندارد. به همین سبب، خداوند متعال، او را به همین حال رها نکرده و از کمال لطفش، دین را از طریق انبیای عظام(علیهم السلام) برای بندگانش فرستاده است. از این پس، لازمترین امر برای همه ما، تلاش برای شناخت درست این برترین نعمت، یعنی دین است. انسان باید وظایف خویش نسبت به خود، نسبت به خدای متعال و نسبت به جامعه و دیگر مخلوقات را بهخوبی بشناسد تا در مقام عمل، به روشی كه مرضیّ خداوند است، عمل کند.
چه خوب است در طی این مسیر به بیراهه نرویم و دین را بهگونهای بشناسیم که انتخاب غلط نداشته باشیم. تاجاییکه به صحت و درستی دین و رضایت و خواست خداوند در این انتخاب، یقین داشته باشیم. سپس تلاشمان معطوف شناخت تمام جزئیات دین شود و راه درست عمل کردن به دین را فراگیریم.
آفت این مرحله، شك و تردید در دین و دستورهای الهی است. نتیجه شک و تردید در دین، کوری دل و بیبصیرتی و درنتیجه، گمراهی است.(2) بصیرت و بیداری
1. عَنْ أَبِی حَمْزَةَ الثُّمَالِی قَالَ: قُلْتُ لِعَلِیِّ بن الْحُسَیْن(علیه السلام) لِأَیِّ عِلَّةٍ حَجَبَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ الْخَلْقَ عَنْ نَفْسِهِ؟ قَال(علیه السلام): لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَنَاهُمْ بُنْیَةً عَلَى الْجَهْلِ فَلَوْ أَنَّهُمْ كَانُوا یَنْظُرُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ لَمَا كَانُوا بِالَّذِینَ یَهَابُونَهُ وَلَا یُعَظِّمُونَهُ نَظِیرُ ذَلِكَ أَحَدُكُمْ إِذَا نَظَرَ إِلَى بَیْتِ اللَّهِ الْحَرَامِ أَوَّلَ مَرَّةٍ عَظَّمَهُ فَإِذَا أَتَتْ عَلَیْهِ أَیَّامٌ وَهُوَ یَرَاهُ لَا یَكَادُ أَنْ یَنْظُرَ إِلَیْهِ إِذَا مَرَّ بِهِ وَلَا یُعَظِّمُهُ ذَلِكَ التَّعْظِیم (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، علل الشرایع، ج1، ص119؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج3، ص15).
2. أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِهَا أَوْ آذَانٌ یَسْمَعُونَ بِهَا فَإِنَّهَا لا تَعْمَى الأبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُورِ (حج، 46).
دل برای آن است تا انسان، حق و باطل را ببیند. حق را از باطل تشخیص دهد و راه حق را بپیماید و خود را از سقوط در مهلكه باطل حفظ كند. نور الهی را ببیند و بهسوی آن برود. ظلمت را بشناسد و از آن اجتناب كند. متوجه خطرهای مسیر راهش باشد. راهزنان و دشمنان را شناسایی كند تا در دامشان گرفتار نشود. انسان زمانی از این خطرها ایمن خواهد بود که با بصیرت تمام، شناخت درستی از دین داشته و از هر نوع شک و تردید در دین و تزلزل در راه، دور باشد.
بنابراین، بعد از معرفت خدا و توحید، مهمترین امر برای انسان، معرفت دین خداست. بصیرت نداشتن در دین و هر نوع شک و تردید در آن، حتی بعد از معرفت و شناخت خدا باعث میشود تا ما راه تقرب به او را پیدا نكنیم. درنتیجه، از رحمت بینهایت و رضوان الهی در دنیا و آخرت، محروم باشیم. در چنین اوضاع نابسامانی ممکن است ادیان و شرایع نادرست و ساخته دست بشر به ما عرضه شوند و ما در محاصره آنها قرار گیریم و براثر ناآگاهی به بیراهه برویم و روشی را انتخاب کنیم که منطبق بر رضایت و خواست الهی نباشد.
امام سجاد(علیه السلام) با توجه دادن به این امر مهم که بزرگترین مانع و آفت برای انسان، شك در دین و تردید در راه رسیدن به قرب و رحمت خداوند است، از خداوند متعال درخواست میکنند که ما را از هر نوع شک و تردید در دین خود دور بدارد: وَجَنِّبْنَا... الشَّكَّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِك؛ «پروردگارا، ما را از شک و تردید در دین خود و کوردلی در راه حق ایمن دار».
موانع دسته سوم، مجموعه اموری است که بعد از شناخت دین و در مقام بندگی خدا، در عمل، مانع رسیدن انسان به قرب الهی میشود. موانع پیشین، مربوط به
بینش انسان، گرایشهای قلبی و اعتقادات او بود. اکنون و پس از طی مسیر صحیح و نجات از الحاد در توحید و شناخت درست دین و رهایی از شک و تردید در آن، مقام عمل است. انسان باید خود را برای مقابله با موانع مختلفی که در این مرحله ممکن است با آنها مواجه شود، آماده کند. هنوز شیاطین درون و بیرون انسان را رها نکردهاند و درصدد به انحراف کشاندن او در مقام عمل هستند تا از این طریق، انسان را از رسیدن به آن هدف والا و متعالی، یعنی قرب الهی بازدارند. آنچه در این مرحله مهم است، این است که انسان در مقام عمل باید قدر نعمتهای الهی را بداند. امرونهیها و حدومرزهای دین را محترم شمرده، حُرُمات الهی را بزرگ شمارد. همیشه مراقب باشد تا پا را از آن فراتر یا فروتر ننهد. اگر نسبت به این امور، كوتاهی و بیاعتنایی کند، خواهناخواه در دام شیطان خواهد افتاد و به هلاكت خواهد رسید. هر نوع بیاعتنایی و غفلت و تغافل نسبت به حدود الهی، آفت این مرحله است. البته غفلت، گاه بهطور طبیعی سراغ انسان میآید و انسان باید مراقب باشد تا گرفتار آن نشود، ولی بدتر از آن، غفلت تعمدی است که انسان بهسبب بیاعتنایی به حقایق دین، خود را به غفلت مبتلا كند.
ما برنامه زندگی خود را در شبانهروز بهگونهای ترتیب میدهیم که کمتر متوجه امور مربوط به حقیقت خود میشویم. از ابتدای صبح که از خواب بیدار میشویم، تا انتهای شب که میخوابیم، ساعات و دقایق بیشماری از عمر ما سپری میشود، ولی بااینحال، کمتر مراقبیم تا خود را دریابیم و گرفتار امور بیهوده نشویم؛ از حدود الهی تجاوز نکنیم؛ گرفتار وساوس شیطان و خواهشهای نفسانی نشویم؛ و متوجه اموری باشیم که مرضیّ خداست. بلكه بیشتر توجه ما به رفع نیازها و خواستههای غریزیمان معطوف است؛ خوردوخوراک، پوشاک، فراهم كردن وسایل زندگی،
پختوپز، خرید و فروش، کسب و کار، درآمد مالی و مانند آنها، همه مدت عمر ما را به خود اختصاص داده است. انسان بهگونهای است که وقتی توجه وی به جهتی جلب شود، از امور دیگر منصرف میشود. وقتی تمام توجه انسان، معطوف به این امور رنگارنگ و مهیج شد، دیگر نمیتواند متوجه خداوند و حدود الهی باشد. اگر هم به این امور توجه داشته باشد، یقیناً بسیار اندک و ناچیز خواهد بود.
البته گاه كسانی به ما هشدار و توجه میدهند. به دیگر سخن، پیرامون ما بعضاً اشخاص و اموری غفلتزدا و بیدارکننده یافت میشوند و درواقع، خداوند این اشخاص و امور متعدد را برای بیداری و توجه ما قرار داده است، اما غفلت و بیتوجهی به این امور باعث میشود تا این فرصتهای بسیار مغتنم را نیز از دست بدهیم. بسیار اتفاق میافتد که صدای دلنشین صوت قرآن، گوشهای ما را نوازش میدهد، اما به آن اعتنایی نمیکنیم و بهراحتی از آن میگذریم و صدای دیگر را بر آن ترجیح میدهیم. شاید محضر صاحبدلی را درک کردهایم. ایبسا، خداوند برای هدایت ما، او را بر سر راه ما قرار داده باشد، اما تغافل و بیاعتنایی عمدی ما و ترجیح امور بیارزش دیگر باعث میشود از این فرصت استثنایی، محروم شویم؛ همان فرصتی که برخی افراد، با بصیرت و بیداری، بهترین بهره را از آن میبرند و بار خود را میبندند و خود را به سرمنزل مقصود میرسانند. شاید بسیار اتفاق افتاده باشد که بهخاطر دیدن یک فیلم، شنیدن یک خبر نهچندان مهم، ادامه یک گفتوگوی دوستانه، مطالعه، ورزش و...، فرصت بینظیر نماز اول وقت را از دست میدهیم، و این در حالی است که هرکدام از این امور، یعنی صوت قرآن، درک یك محفل نورانی و نماز اول وقت که ما براثر بیتوجهی، بهراحتی از آن محروم میشویم، خودْ غفلتزدا و هرکدام مآیه نجات است و گاه برای انسان به اندازه یک عمر عبادت میارزد. این موارد از آن جهت اهمیت دارد و انسان را گرفتار میكند که انسان تعمداً خود را به بیاعتنایی و غفلت میزند و نمیخواهد متوجه شود.
بیاعتنایی به این امور مهم، باعث قساوت قلب انسان میشود و توفیقهای بسیاری را از او سلب خواهد کرد. این گروه از انسانها آرامآرام چنان سقوط خواهند کرد که حتی ـ العیاذ بالله ـ دوست ندارند اسم خدا را هم بشنوند: وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لا یُؤْمِنُونَ بِالآخِرَة.(1)
سرّ این مسئله در آن است که وقتی انسان غرق لذایذ دنیا شد، به موجود هوسرانی تبدیل میشود که تمام ظرفیت دلش را در اختیار لذایذ دنیا قرار میدهد. او از هرچه مزاحم لذت دنیاییاش باشد، منزجر است. در مقابل، هرچه و هرکس هوسهای حیوانیاش را ارضا کند، محبوب اوست. وقتی انسانی از روی عادت یا ملکه نفسانی، دائماً به دنبال هوسرانی و گناه باشد، اگر کسی یا چیزی، او را از این مسئله منصرف سازد و متذكر خدا كند، از آن چیز یا آن فرد، متنفر میشود، حالت اشمئزاز درونی پیدا میکند و از آن، گریزان خواهد شد.
درست در نقطه مقابل، آنان که دائم مراقب خود هستند و پروای خدا را دارند، و برای خداوند و احکام او حریم قایلاند و با دقت، مراقب انجام وظیفه بندگیاند، در موارد خطر به خدا پناه میبرند و از او یاری میجویند. این گروه، آرامآرام دارای قلبی خاشع و مطیع در برابر خداوند میشوند و پس از مدت کوتاهی، با عنایات ویژه الهی، عشق الهی در خانه جانشان لانه میکند. وقتی بنده دلداده مولا شد، با شنیدن نام مقدس او، قلبش به تپش میافتد و تمام توجهش، معطوف او خواهد شد. حاضر است همچون ابراهیم خلیل(علیه السلام)، برای شنیدن نام مبارک و زیبای او، تمام سرمایهاش را هزینه کند تا باز هم نام نیکوی دوست و خلیلش، صفابخش جانش
1. زمر (39)، 45.
باشد.(1) فضلاً از اینکه بتواند جمال نورانیاش را نیز رؤیت کند؛ زهی سعادت. قرآن کریم، حالات خوش و وصفناپذیر این بندگان مخلص خدا را اینگونه بیان
1. ابراهیم خلیل(علیه السلام) فرستادند تا او و درجه عشق و محبتش را به حضرت دوست بیازمایند. جبرئیل را بهصورت انسانی ناشناس بر بالای بلندایی دید که با صوتی زیبا و دلنشین، نام مقدس خداوند را اینگونه سر داده است: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ رَبُّ الْمَلَائِكَةِ وَالرُّوح. حضرت(علیه السلام) با شنیدن نام مبارک حضرتِ دوست از خود بیخود شد و به دنبال صدا، به آن بلندی روی نهاد. چه خوش گفت شاعر عارف که: «این مطرب از كجاست كه بر گفت نام دوست / تا جان و جامه بذل كنم بر پیام دوست»، «دل زنده مىشود به امید وفاى یار / جان رقص مىكند ز سماع كلام دوست»، «تا نفخ صور باز نیاید به خویشتن / هر كو فتاد مست محبت ز جام دوست». چندان هیجانی میشود که برای بار سوم از او میخواهد نام محبوبش را بگوید تا بقیه گلهاش را به او بدهد. «چون یاد دوست بر دل عاشق گذر كند / او را هواى دوست ز خود بىخبر كند»، «عاشق تو آن شناس كه با یاد ذوالجلال / با عشق او ز عشق مجازى حذر كند». در این هنگام، ، خود را معرفی میکند و به ایشان عرضه میدارد که جَدیرٌ أن یَتَّخِذَكَ اللهُ خَلیلاً وَیَجعَلَ لَكَ فِى المِلَلِ وَالنِّحَلِ ذِكراً جَمیلاً. چه خوش گفت مولوی که: «قرض ده زین دولت اندر اقرضوا / تا كه صد دولت ببینى پیش رو»، «اندكى زین شرب كم كن بهر خویش / تا كه حوض كوثرى یابى به پیش». این حادثه دلنشین در نقلی دیگر چنین گزارش شده است: حضرت ابراهیم(علیه السلام) آمد و سلام داد و عرضه داشت: این گله عظیم از کیست؟ فرمود: مال خداوند است و در اختیار من. جبرئیل عرض میکند: آیا یکی از آن گوسفندان را به من میفروشی؟ میفرماید: نام مقدس خدا را بر زبان آور تا ثلث تمام گله را به تو بدهم... همینطور ثلث دوم و ثلث سوم... وقتی تمام گله و دارایی خود را در ازای شنیدن نام محبوبش به جبرئیل میبخشد، میگوید: اگر بار دیگر این نام مقدس را ببری، خودم نیز بندهات خواهم شد. ناگهان خداوند خطاب میکند: كَیفَ رَأیتَ خَلیلى یا جِبرَئیل؟ قال: نِعمَ العَبدُ خَلیلُكَ میفرماید: من خلیل خدایم و آنچه را به کسی دادهام، پس نمیگیرم. خداوند تعالی به پیامبرش وحی میکند که: أن یَبیعَها وَیَشتَرِىَ بِثَمَنِها الضِّیاعَ وَالعِقارَ وَیَجعَلَها وَقفاً... (این واقعه مهم و شنیدنی در منابع مختلف بهصورتهای گوناگون نقل شده است. ازجمله: اسماعیلبنمصطفی حقی، تفسیر حقی (روح البیان)مرتضی مطهری، مجموعهآثار، ج26 (آشنایی با قرآن)، ص292).
میدارد: إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَاناً وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُون.(1)
بنابراین، شرط سالم ماندن در مقام عمل و انجام صحیح وظایف و تکالیف الهی، مراقبت دائم و توجه همیشگی به خداوند و زنده نگه داشتن یاد او در دل است. آفت این مرحله، غفلت، تغافل و بیاعتنایی است. به همین جهت، امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا به این آفت خطرناک اشاره دارند و از خداوند متعال برای نجات و رهایی از این مهلکه یاری میجویند: وَجَنِّبْنَا... الْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّیطَانِ الرَّجِیم؛ «پروردگارا، ما را از غفلت و بیتوجهی نسبت به محرمات الهی و گرفتار شدن در دام فریب دشمن راندهشدهات، شیطان، ایمن دار».
1. انفال (8)، 2. درباره این گروه از بندگان خداوند در فرازهای دیگر از آیات شریفه قرآن کریم، چنین آمده است: وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ (مائده، 83)؛ وَلا عَلَى الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّوْا وَأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلاَّ یَجِدُوا مَا یُنْفِقُونَ (توبه، 92) و... .
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَجَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ، وَالْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِكَ، وَالشَّكَّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ، وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّیطَانِ الرَّجِیم؛ پروردگارا، به روح مقدس و مطهر محمد و آل محمد(علیهم السلام) درود فرست و ما را از آلودگی به پلیدی و شرکورزی نسبت به خودت و سستی در ستایش و تمجیدت و شک و تردید در دینت، کوردلی در راه حق تو و غفلت و بیتوجهی نسبت به محرمات تو و فریب دشمنت، شیطان راندهشده، ایمن دار.
دعا به معنای خواندن و صدا زدن خداوند، برای برآورده شدن نیاز و حاجت است. بنابراین، باید قصد دعاکننده هنگام دعا جدی و برخاسته از دل باشد، نه صرف لقلقه زبان. از مضمون آیه شریفه ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُم(1) میتوان استفاده کرد که شرط استجابت دعا این است که اولاً قصد دعاکننده، جدی، و خواست او واقعی باشد؛ ثانیاً تنها از خداوند درخواست شود.
بسیاری از دعاهای ما، روخوانی دعاهایی از پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) یا احیاناً از دیگر انبیا و اولیای الهی(علیهم السلام) است که برای ما گزارش شده است. این شیوه، اگر با تدبر و توجه به معانی همراه نباشد، خود، نشانه جدی و واقعی نبودن
1. وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ (غافر، 60).
درخواستهای ماست. البته بهره بردن از این ادعیه مأثور اگر از عمق دل بوده و با توجه به معانی و مضامین بلند آن همراه باشد، بسیار مؤثر و گاه خود، بهترین شیوه دعاست. دعا باید بهگونهای باشد که هنگام قرائت متن دعا، قصد انشای مضامینش را داشته باشیم و به لوازم آن ملتزم باشیم. به این معنا که حقیقتاً معتقد باشیم همه آنچه را در اختیار ماست، از خداوند داریم. حقیقتاً به این مسئله ایمان داشته باشیم که درد از خداست و درمان نیز. طبیب حقیقی اوست و داروی شفابخش نیز. این همه در ید قدرت اوست. پس با استفاده از دانش و تجربه طبیب و تأثیر دارو، به این نکته مهم توجه داشته باشیم که همه اینها اسبابی است که او به حکمت خداوندیاش برای ما مهیا ساخته است و در این امور و امور مشابه باید به این اسباب توسل جوییم تا او فرج را محقق کند. اگر با وجود این اعتقاد، در مرحله عمل، توجه و توسل به این اسباب الهی را نادیده بگیریم و باز هم از خودش شفا بخواهیم، به بیراهه رفتهایم. در این صورت، گویی استفاده از امکانات پزشکی و طبابت را در قبال خداوند، مؤثراتی مستقل و خداوند را مؤثر مستقل دیگری میدانیم و به خیال خود، به این امور پشت کرده و به خدا روی آوردهایم. بیشک، این دعا بههیچروی مستجاب نخواهد شد؛ چراکه بیتوجهی به اسباب الهی و درنتیجه، استفاده نکردن از آن، نشان این است که ما خواست واقعی نداریم. البته گاه انسان در مواردی، این اسباب ظاهری را در اختیار ندارد و به مسببالأسباب متوسل میشود. در این صورت، چون خواست او واقعی است و از خداوند تقاضا میکند، خداوند هم جواب مثبت خواهد داد.
در همه مواردی که مشکلات و موانعی در مسیر انسان بهسوی قرب حق، خودنمایی میکند، این اصل مسلّم حاکم است. در مسائل اعتقادی نیز ما از خداوند میخواهیم كه خدایا، ما را از انحراف در توحید حفظ كن. حال اگر خداوند برای رفع این مشکل و درمان این بیماری، راهی، طبیبی و دارویی تعیین كرده و آن نیز حاضر و آماده در اختیار ماست، اما استفاده نكنیم و باز هم از خداوند تقاضای
نجات از انحراف را بخواهیم، این کار، نوعی بیاعتنایی به او و اسبابی است که برای ما مهیا کرده است. خدا، قرآن را دارویی شفابخش برای درمان این بیماری نازل كرده و بسیاری از راهکارها را در آن بیان فرموده است. بیاعتنایی به قرآن و دستورهای قرآنی، بیاعتنایی به خداوند است. در این صورت، درخواست از خداوند برای نجات، به شوخی و استهزا، شبیهتر است. این رویه غلط به این میماند که صاحبخانه برای رفع تشنگی مهمان، انواع گوناگون نوشیدنیهای گوارا، مانند آب خنك و گوارا و انواع شربتها را برای وی مهیا کند و در اختیارش قرار دهد، ولی مهمان بدون توجه به این همه نعمت و بیاعتنا به زحمات و احترامی که میزبان برای وی قایل شده است، باز هم از وی بخواهد برای رفع تشنگیاش اقدامی صورت دهد، گویی درصدد سخره و استهزای صاحبخانه است.
بنابراین، اگر قصد دعاکننده، حقیقی باشد، همه آنچه را خداوند در اختیارش قرار داده است، که مال خداست، بهكار میگیرد. اگر احساس كمبودی داشته باشد، رفع آن كمبود را از خدا تقاضا خواهد کرد. همچنین، اگر اسباب عادی برای رفع حاجتش در دسترس نبود، باز هم رفع حاجت از طرق غیرعادی را از خداوند تقاضا خواهد کرد. تمام این موارد، طریقی صحیح، روشی معقول و منطبق بر خواست و توصیه خداوند است. در این صورت، اگر از خدا بخواهیم تا ما را از شك در دین و الحاد در توحید حفظ كند، برای آن است که برخی امور دیگر در اختیار ما نیست، یا کنترل آن در توان ما نیست. به همین جهت، از خداوند مدد میجوییم. این فرمول و طریق معقول و درعینحال الهی است که باید برای رفع حاجاتمان از طرقی که خداوند برای ما ترسیم کرده است، درست و بهجا، بهره ببریم و مدد جوییم. البته باید تمام تلاش ما مصروف پیدا كردن آن طریق صحیح و شیوه درست بهره بردن از آن شود.
شرط دیگر این است که درخواست انسان حقیقتاً فقط از خداوند باشد. خواستن از خداوند نه به این معناست که خود فرد هیچ کوششی نداشته باشد و از اسباب و وسایلی که خداوند برای جریان امور عالم مقرر داشته است، بهره نبرد؛ چراکه خداوند همه وسایل، اسباب و ابزار را در اختیار انسان قرار داده است تا امورش با توسل و تمسک به این امور بگذرد. وقتی از خداوند تقاضا داریم تا امری از امور ما بهخوبی انجام گیرد، به این معناست که خداوند در این اسباب و علل، ازجمله کوشش خودمان، تأثیر مفیدی قرار دهد و اگر چیزی، مانع تأثیر آن است، برطرف کند. اگر خواسته ما به معنای انجام مستقیم همه امور بهوسیله خود خداوند، بدون واسطه قرار گرفتن اسباب و علل دیگر، ازجمله تلاش ما باشد، چنین خواستهای مغایر با حكمت آفرینش است. ما آفریده شدهایم تا با کوشش و با اختیار، مسیر حرکتمان را انتخاب کنیم و بهسوی قرب به خدا پیش رویم.
اساساً دعا كردن برای توجه دادن انسان به این امر است كه همه آنچه ما در اختیار داریم، از طرف غیرِ ما در اختیار ما قرار گرفته است. همه اینها حقیقتاً ملك خدا و در اختیار اوست. البته وسیلهای برای آزمایش ماست. بنابراین، وقتی از خدا میخواهیم تا ما را از شك و تردید در دین یا از وساوس شیطان دور بدارد، به معنای بیتوجه بودن و خاطرجمعی نیست؛ چراکه هم ما دارای معرفت و آگاهی کافی و لازم نیستیم، و هم شیطان هیچگاه از وسوسه و منحرف کردن ما دست برنخواهد داشت. پس ما در هرلحظه باید دقیقاً متوجه باشیم و با رصد کردن امور پیرامون خویش، از خداوند یاری و مدد بجوییم تا این مراقبتها و رصد کردنهای ما مفید و مؤثر باشد.
خداوند متعال، بخشی از آیات كریمه قرآن را به تبیین طرقی برای صیانت ما از
انحرافات عقیدتی و دین اختصاص داده است. البته طرز بیان این طرق در قرآن، متفاوت است. گاه بهصورت امرونهی بیان كرده و گاهی نیز داستانسرایی كرده است؛ یعنی سرگذشت اقوام و اشخاصی را که احیاناً به انحراف مبتلا شدند و علت انحرافشان را، بیان کرده است. سپس توصیه میکند که اگر میخواهید شما هم مبتلا نشوید، مواظب باشید تا از راهی نروید كه آنها رفتهاند. مثلاً سرگذشت دهریها، بتپرستها، ملائكهپرستها، جنپرستها و علت و چگونگی ابتلای این گروههای منحرف به این اعتقادات سخیف و شرکآلود و انحراف از مسیر توحید را بیان میکند.
با بررسی آیات شریفه قرآن درباره چگونگی انحراف برخی افراد و گروههای انسانی از توحید و آلودگی به شرك، روشن میشود که چند عامل از بقیه برجستهتر است. اجمالاً به این عوامل مهم اشاره میشود.
یکی از عواملی که باعث انحراف انسان از توحید و گرفتار شدن به اعتقادات غلط و شرکآلود میشود، تقلید و پیروی غلط از پیشینیان، اجداد و نسلهای گذشته است. در داستان برخورد حضرت ابراهیم(علیه السلام) با مشرکان و بتپرستان، قرآن کریم از قول ایشان خطاب به بتپرستان چنین نقل میکند: إِذْ قَالَ لأبِیهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِیلُ الَّتِی أَنْتُمْ لَهَا عَاكِفُون؛(1) «به پدر (عمویش، آزر) و قومش فرمود: این مجسمهها و تمثالها چیست كه شما در مقابل آنها خضوع میكنید، به خاک میافتید و به عبادت آنها میپردازید؟»
پاسخ بتپرستان به این پرسش عاقلانه و حکیمانه حضرت چنین بود: قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءَنَا لَهَا عَابِدِین؛(2) «عبادت و پرستش این اشیای بیجان، سنت آبا و
1. انبیاء (21)، 52.
2. انبیاء (21)، 53.
اجداد ماست (پدران ما چنین میکردند)»، و نیز چنین پاسخ دادند: قَالُوا بَلْ وَجَدْنَا آبَاءَنَا كَذَلِكَ یَفْعَلُون؛(1) «پدرانمان را اینگونه یافتیم که چنین میکنند. ما هم به تبع آنها چنین میکنیم».
در برخی دیگر از آیات شریفه قرآن، پیامبران الهی(علیهم السلام) از مشرکان میپرسند: این بتها فهم و شعوری ندارند و برای شما نفع و ضرری ندارند. پس چرا آنها را پرستش میکنید؟(2) مشرکان در پاسخ به پیامبران باز هم به همان حرفهای پوچ و بیمعنا استدلال میکردند که پدرانمان مقتدای ما هستند(3) و ما با اقتدای به آنها هدایت خواهیم یافت.(4)
کسانی که از مسیر صحیح توحید منحرف میشدند، گرفتار شرک و بتپرستی میشدند و در برابر منطق قوی و مستدل انبیای الهی(علیهم السلام) میایستادند، منحصر به قوم و قبیله خاصی نبودند. خداوند متعال در سوره مبارکه زخرف این انحراف و کجروی را به همه اقوامی نسبت میدهد که انبیای الهی(علیهم السلام) برای هدایت به سراغشان میرفتند و میفرماید:
وَكَذَلِكَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلا قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُون؛(5) ای رسول ما، هیچ شهر و
1. شعراء (26)، 74.
2. وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ إِبْرَاهِیمَ * إِذْ قَالَ لأبِیهِ وَقَوْمِهِ مَا تَعْبُدُونَ * قَالُوا نَعْبُدُ أَصْنَامًا فَنَظَلُّ لَهَا عَاكِفِینَ * قَالَ هَلْ یَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُونَ * أَوْ یَنْفَعُونَكُمْ أَوْ یَضُرُّونَ (شعراء، 69ـ73).
3. وَكَذَلِكَ مَا أَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ فِی قَرْیَةٍ مِنْ نَذِیرٍ إِلاَّ قَالَ مُتْرَفُوهَا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُقْتَدُونَ (زخرف، 23).
4. بَلْ قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءَنَا عَلَى أُمَّةٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِمْ مُهْتَدُونَ (زخرف، 22).
5. زخرف (43)، 23.
مملکتی قبل از تو نبوده است جز آنکه وقتی پیامبری برای انذار بهسوی آنها مبعوث شد، خوشگذرانان آن قوم، خطاب به آن پیامبر گفتند: پدران خویش را بر آیینی یافتهایم و ما به آنها و آنچه از آنان باقی مانده است، اقتدا میکنیم.
از این آیه شریفه میتوان چنین استنباط کرد که این کجروی مخصوص عصر و مصر خاصی نیست. هماکنون نیز خطر الحاد و انحراف از توحید، انسان را تهدید میکند؛ چراکه علت اصلی انحراف آنها جایگزینی تقلید و پیروی غلط و کورکورانه به جای تحقیق و تفکر عمیق است. تقلید و تبعیت غلط از پیشینیان، در مشرکان و بتپرستان چنان عمیق و ریشهدار بود که در برابر منطق قوی و مستدل انبیا، زحمت تحقیق بیشتر، تفکر و اندیشه عمیقتر را به خود نمیدادند و از روش نادرست و غیرمعقول خود دست برنمیداشتند.
نکته دیگر در این آیات شریفه، انحراف نخبگان و خواص و سپس پیروی کورکورانه مردم از آنهاست. نوع زندگی و معاشرت مترفین و مرفّهین که بخشی از خواص و برگزیدگان یک جامعه را شکل میدهند، بهگونهای است که چشم و دل بسیاری از مردم را پر میکنند. طبیعی است رفتار آنها بر انتخاب و گزینش مردم سایه میاندازد. وقتی نخبگان و خواص به جای تعقل و اندیشیدن، تبعیت و تقلید از گذشتگان را انتخاب میکنند، بقیه مردم نیز چنین میکنند. حرف نادرست مترفین و مرفّهین جامعه لزوم پایبندی و تقلید از پدرانشان است. گویی پدرانشان، خدایانشان بودهاند. مردم متوسط و عادی جامعه همین روش را پذیرفتند و این امر رواج یافت.(1)
1. در گذشته، احترام به پدر از اصول مسلّم و پذیرفتهشده بود. حتی احترام و پیروی از پیرانی که در یک قبیله از بقیه بزرگتر بودند، بهعنوان «پدر قبیله»، بسیار لازم و ضروری بود. برخی معتقدند منشأ و اساس بتپرستى نیز از اینجاست. در برخی ملل، برای یادبود پدرانشان، مجسمهاى میساختند و به آن تندیس به یاد و به جای پدرانشان احترام مىگذاشتند. آرامآرام و با گذشت زمان، خود تندیسها، بهخصوص وقتی با شکلهای عجیب و غریب و جواهرات گرانبها ساخته میشد، مورد احترام قرار میگرفت و مردم در برابر آنها کرنش میکردند. بعدها این رویه به عملی تبدیل شد که اکنون به بتپرستی معروف است.
این رفتار و پاسخهای سخیف و بیارزش نشاندهنده بیاعتنایی و کمتوجهی مشرکان و بتپرستان به مسائل مربوط به اعتقادات است. این در حالی است که دین و اعتقادات انسان باید برای وی ارزشمند باشد. دین، نعمت ارزشمندی است که سعادت دنیا و آخرت انسان در گرو آن است. صحت و درستی دین یعنی تأمین سعادت و هر نوع انحراف و کجروی در دین، مساوی است با فاصله گرفتن و دور شدن از سعادت و گرفتاری در شقاوت و بدبختی. به بیان امام جعفر صادق(علیه السلام)، دین، نعمت بزرگ و ارزشمندی است که نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله)، مأمور به شکرگزاری آن است. راوی میگوید: از حضرت صادق(علیه السلام) پرسیدم: مقصود خداوند متعال از این آیه شریفه کدام نعمت است: وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث؛(1) «ای پیامبر، یادآورِ (سپاسگزار) نعمت پروردگارت نزد مردم باش». حضرت(علیه السلام) در پاسخ فرمودند:
مقصود، آن نعمتی است که به تو عطا فرموده و بهوسیله آن به تو فضیلت و برتری داده است و نعمتهای دیگری عطا کرده و بهخاطر آن به تو احسان کرده است. آنگاه فرمود: پس دین خدا را در بین بندگانش بیان کن و همچنین آنچه را خداوند به واسطه دین به انسان اعطا و انعام کرده است، بیان کن.(2)
1. ضحی (93)، 11.
2. عَنْهُ عَن أَحْمَدَ بن مُحَمَّدِ بن أَبِی نَصْرٍ عَنْ دَاوُدَ بن الْحُصَیْنِ عَنْ فَضْلٍ الْبَقْبَاقِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث». قَال(علیه السلام): الَّذِی أَنْعَمَ عَلَیْكَ بِمَا فَضَّلَكَ وَأَعْطَاكَ وَأَحْسَنَ إِلَیْكَ. ثُمَّ قَال(علیه السلام): فَحَدَّثَ بِدِینِهِ وَمَا أَعْطَاهُ اللَّهُ وَمَا أَنْعَمَ بِهِ عَلَیْه (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص94). در بیانی دیگر از امام حسینبنعلی(علیهما السلام) در تفسیر این آیه شریفه چنین نقل شده است: عَنْ عَمْرِو بن أَبِی نَصْرٍ قَالَ حَدَّثَنِی رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ الْبَصْرَةِ قَالَ: رَأَیْت الْحُسَیْنَ بن عَلِی(علیهما السلام) وعَبْدَ اللَّهِ بن عُمَرَ یَطُوفَانِ بِالْبَیْتِ فَسَأَلْتُ ابن عُمَرَ فَقُلْتُ: قَوْلُ اللَّهِ «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث». قَالَ: أَمَرَهُ أَنْ یُحَدِّثَ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ. ثُمَّ إِنِّی قُلْتُ لِلْحُسَیْنِ بن عَلِی(علیهما السلام): قَوْلُ اللَّهِ «وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث». قَال(علیه السلام): أَمَرَهُ أَنْ یُحَدِّثَ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ دِینِه (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج24، ص53).
بنابراین، نباید نسبت به دین و امور مربوط به آن، بیاعتنا بود. اینگونه برخورد با دین باعث انحراف و شک و تردید در دین خواهد شد. در اهمیت این مسئله همین بس که ولیّ خدا، امام سجاد(علیه السلام) از هر نوع شک و تردید در دین به خداوند پناه برده و از او تقاضای کمک کرده است: وَجَنّبْنَا... الشّكَّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِك.
ازجمله عوامل الحاد در توحید و انحراف از حق، تسلیم شدن در برابر کسانی است که به عللی دارای برخی امتیازات و برتریهای مادی و ظاهری هستند. البته این مسئله بهحسب زمانها و دورههای گوناگون، متفاوت است. افراد و گروههایی همچون سرمایهداران، مترفین، حاکمان، قدرتمندان و دانشمندان، در گذشته و بعضاً در عصر حاضر از ممتازین محسوب میشوند. امروزه علاوه بر گروههای یادشده، هنرپیشهها و بازیگران سینما و تلویزیون، ورزشکاران، برخی نخبگان علمی و زیبارویان، ازجمله گروههای برتر و ممتاز محسوب میشوند که دیگران، آنها را الگوهای خود میدانند و از اندیشهها، اعمال و رفتارشان تبعیت میکنند. راستی به چه دلیل این گروهها، مرجع تبعیت دیگرانند؟
تقلید در چنین اموری، تنها در گروههایی از مردم دیده میشود که یا ضعیفالعقل هستند، یا درباره این امور دقت چندانی ندارند. مثلاً جوان تازهدامادی
که قصد تشكیل خانواده دارد، در انتخاب شیوه زندگی و تحقق آرمانهایش، از کسانی تقلید میکند که ظاهراً زندگی بهتری دارند؛ کسانی که دارای خانههای مجلل، وسایل رفاهی مناسب، مرکب خوب و مانند اینها هستند. این افراد، براثر کمتوجهی، دچار تعمیمهای غلط میشوند؛ یعنی مجذوب ظاهر زندگی این افراد میشوند و آن را معیار و ملاک ارزیابی امور دیگر قرار میدهند. در موارد دیگر، ممکن است یک ورزشکار، یا یک عالم و دانشمند موفق، از دید برخی افراد، نمونه و الگویی در دیگر زمینهها هم باشد. یعنی افراد، موفقیت ورزشی یا علمی این الگوها را در دیگر امور نیز تعمیم میدهند؛ چون او در ورزشْ موفق است، پس دارای اندیشهها و عملکردهای موفق سیاسی یا اعتقادی نیز هست. چون او دانشمند موفقی است، پس در نوع کیش و آیینی که دارد، نوع پوشش، آرایش موی سر، اخلاق رفتاری و حتی در چگونه راه رفتن و طرز صحبت کردن نیز باید بهترین و درنتیجه، قابل تقلید باشد. به این ترتیب، این افراد که به دلایلی در یک بُعد دارای برجستگی و امتیاز هستند، برای افراد ضعیفالعقل و ضعیفالنفس، در جهات مختلف، الگو هستند و مورد تقلید و تبعیت در افکار، اندیشهها، رفتار و کردار قرار میگیرند. این همان تقلید كوركورانه است.
داستان تقلید و تبعیت کورکورانه بنیاسرائیل در قرآن بسیار آموزنده و تكاندهنده است. اهلبیت(علیهم السلام) نیز هشدار دادند که آنچه بر بنیاسرائیل گذشته است، بر شما نیز جاری خواهد شد.(1) بنیاسرائیل که از نسل فرزندان یعقوب(علیه السلام) هستند، پس از استقرار حضرت یوسف(علیه السلام) در مصر و حاکمیت ایشان در آن سامان، همگی به مصر رفتند و در آنجا ساکن شدند. بعدها فراعنه مصر آنها را كه به مرور براثر
1. كَمَا رُوِیَ عَنِ النَّبِی(صلى الله علیه وآله) أَنَّهُ قَالَ لَتَرْكَبُنَّ سَنَنَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَالْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّى لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج51، ص128).
زادوولد، به جمعیت زیادی تبدیل شده بودند، به بیگاری گرفتند و پس از مدتی حكم برده را پیدا كرده بودند. وقتی حضرت موسی(علیه السلام) به رسالت مبعوث گردید، مأمور نجات دادن قوم بنیاسرائیل شد. قرآن، خطاب به فرعون به همین نکته اشاره دارد که: وَتِلْكَ نِعْمَةٌ تَمُنُّهَا عَلَیَّ أَنْ عَبَّدْتَ بَنِی إِسْرَائِیلَ.(1) بنیاسرائیل با این وضع رقتبار در مصر، زندگی نکبتباری داشتند. در سختی و مشقت بسیار سالها گریه و زاری کردند تا خداوند، حضرت موسی(علیه السلام) را برای نجاتشان فرستاد. حضرت موسی(علیه السلام) نیز با زحمات بسیار، نشان دادن معجزات، نزول بلایای زمینی و آسمانی ازطرف خداوند بر فرعونیان و پس از تحمل رنجهای فراوان توانست این قوم بلاکشیده را از دست فرعونیان نجات دهد. قومی که به همت پیامبر خدا و مدد الهی از آن سختیها نجات یافتند، به همراه حضرت موسی(علیه السلام) رو بهسوی موطن اصلی حضرت ابراهیم و یعقوب(علیه السلام)، یعنی کنعان حرکت کردند. این موحدین به همراه پیامبرشان، در طی مسیر به قومی برخورد کردند که بتپرست و مشرک بودند.(2) آنها دارای سرزمینی خوش آب و هوا، تپههایی سرسبز و بلند و زیبا بودند. در آن سرزمین، ساختمانهای مجللی بالای تپههای زیبا ساخته شده بود که در محاصره باغهای شگفتانگیز قرار داشت. وقتی از مردم شهر درباره آن ساختمانها پرسیدند، پاسخ دادند: اینجا بتخانه است. در آن سراهای مجلل، بتهایی قرار داشت و مردم گروهگروه برای پرستش بتها به آنجا میرفتند. بنیاسرائیل جذب آن بتخانه شدند و به تماشای آن شتافتند. آنقدر از زیباییهای آن ساختمانها و بتهای داخل آن شگفتزده شدند که وقتی بازگشتند، از پیامبر خدا حضرت موسی(علیه السلام) تقاضا كردند
1. شعراء (26)، 22.
2. فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ یَعْكُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَهُمْ (اعراف، 138).
كه: یَا مُوسَى اجْعَلْ لَنَا إِلَهاً كَمَا لَهُمْ آلِهَة؛ «ای موسی، برای ما نیز چونان خدایان آنها خدایی قرار ده».
فراموش نکنیم که بنیاسرائیل، همه پیامبرزاده و امت یک پیامبر اولوالعزم هستند که بهدست او معجزات متعددی مشاهده کردند. یکی از بزرگترین معجزات پیامبرشان، نجات دادن آنها از دست فرعونی است که به گفته قرآن: یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءكُمْ.(1)
همچنین شکافتن دریای نیل و نجات خود و غرق فرعونیان را به عیان دیدهاند. آنها در نتیجه همه این زحمات، خداپرست و موحد شدند. بااینحال، به جای شکرگزاری در قبال این همه لطف الهی، وقتی چشم بیبصیرتشان به آن بتخانههای مجلل و سرسبزی و زیباییهای اطراف آن افتاد، چنین درخواست سخیف و شرکآلودی را از پیامبر خدا کردند. آنها به این نتیجه رسیدند که این قوم، خدایی به مراتب، بهتر از خدای آنها دارند. خدای اینها اینقدر زیبا و چشمنواز است و ساختمانهای مجلل و زیبا دارد؛ درحالیکه خدای ما نَه دیده میشود و نه مساجد و معابد ما همچون بتخانههاشان زیبا و چشمنواز است.
حضرت موسی(علیه السلام) با خشم رو به آنها کردند و فرمودند: إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُون؛(2) «عجب مردم نادان و نابخردی هستید!»
تقاضاهای سخیف دیگری نیز در قرآن کریم از این نابخردان نقل شده است. مثلاً خطاب به حضرت موسی(علیه السلام) چنین گفتند: (علیهم السلام)؛(3) «ای موسی، تا ما خدا را آشکارا (به عیان و با چشم سر) نبینیم، به تو ایمان نخواهیم آورد».
1. بقره (2)، 49.
2. اعراف (7)، 138.
3. (بقره، 55).
در بیانی دیگر، خداوند متعال خطاب به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) میفرماید: اهل کتاب از تو میخواهند تا برای آنها از آسمان کتابی نازل کنی. این خواسته آنها عجیب است، ولی آنها از موسی(علیه السلام) درخواست بزرگتر و عجیبتری داشتند: فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَة؛(1) «آنها از موسی خواسته بزرگتری داشتند. به او گفتند: خدا را برای ما آشکارا نمایان کن».
تعجب در این است که حضرت موسی(علیه السلام) وجود خدای یکتا را که خدای زمین و آسمان است و ذات مقدسش از هر عیب و نقصی ازجمله صفات جسمانی، منزه است، اثبات کرده بود. بااینحال، این گروه سبکمغز هنوز در همان افكار وهمی باقی ماندند. گویی هنوز خواسته دلشان، خدای محسوس همچون بتها یا همچون فرعون بود.
بنیاسرائیل در این دوران، موحد بودند. اهالی این شهر، پدرانشان نبودند تا کارشان، پیروی از پدرانشان باشد. این فكر غلط و خواسته سبکسرانه بنیاسرائیل از آنجا ناشی میشد که آنها در مسیر رفتن به کنعان به ملتی برخورد کردند که کمی از بقیه ملل، پیشرفتهتر بودند و ظاهر زندگی آنها جذاب و چشمنواز بود. بر فرض که اهل آن شهر، انسانهای متمدن پیشرفتهای بوده باشند، به چه دلیل مرام و آیین آنها را نیز باید برتر بدانند و از آن پیروی کنند. تسرّی برتری آن قوم در یک زمینه به ابعاد دیگر و احساس حقارت در برابر آنها، کار انسانهای بیخرد و بیاعتنا به مسائل بنیادی است.
1. یَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَنْ تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ كِتَابًا مِنَ السَّمَاءِ فَقَدْ سَأَلُوا مُوسَى أَكْبَرَ مِنْ ذَلِكَ فَقَالُوا أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُوا الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَنْ ذَلِكَ وَآتَیْنَا مُوسَى سُلْطَاناً مُبِیناً (نساء، 153).
شاید یکی از مهمترین علل این نوع تقلیدها، پیرویها و تسرّیهای نادرست، مسئله مهم حسگرایی در افراد باشد. پذیرش امور نامحسوس برای کسانی که بهگونهای افراطی، حسگرا باشند مشکل است یا اساساً زحمت درک و فهم اینگونه امور را به خود نمیدهند. در داستان بنیاسرائیل، الحاد از توحید برای آن بود که آنها بهگونهای افراطی، حسگرا بودند. به همین جهت، چون ظاهر زندگی چشمنواز اهالی آن شهر بهویژه بتها را میدیدند، پرستش آن را بر عبادت خدایی که اساساً نه به چشم دیده میشود و نه چون موجودات جسمانی میتوان ارتباطی ظاهری با او برقرار کرد، ترجیح دادند. درخواست آنها از پیامبرشان برای دیدار با خدا یا نشان دادن خدا بهگونهایکه بتوان او را به عیان مشاهده کرد، شاهد این مدعاست.
حكمت نقل این داستان و نظایر آن در قرآن کریم آن است که این حوادث تنها برای بنیاسرائیل نیست. ممکن است ما نیز گرفتار چنین ابتلا و امتحانی بشویم. این مسئله در روایات نیز مورد توجه پیامبر و اهلبیت(علیهم السلام) بوده است و ما را به آن توجه دادهاند. نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) میفرمایند: لَتَرْكَبُنَّ سَنَنَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَالْقِذَّةِ بِالْقِذَّةِ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوهُ؛(1) «شما (مسلمانان) نیز سنتها و راهوروش گذشتگان را موبهمو و قدمبهقدم پیروی خواهید کرد. تا حدی که اگر دیدید گذشتگان به هر دلیلی وارد لانه سوسماری شدهاند، شما نیز وارد خواهید شد».
این بیان حکیمانه حکایت از این دارد که تقلید کورکورانه و بیتأمل و حسگرایانه در هر قوم و ملتی و در هر عصر و زمانی ممکن است. پس انسان باید مراقب باشد تا هر امری را با معیارهای درست و دقیق بسنجد و سپس بر اساس
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج51، ص128.
سنجش درست تصمیم بگیرد و در مقام عمل اجرا کند. مسئله مهم تقلید و پیروی بیتأمل و حسگرایانه از دیگران، بسیار رایج و شایع است. بسیاری از ملل و اقوامی که در گذشته، خود، صاحب مفاخر و بزرگانی بوده و دستاوردهای تمدنی شگفتانگیزی داشتهاند، براثر ضعف نفس، بیخردی و حسگرایی افراطی، مسحور پیشرفتهای ظاهری و خیرهکننده غرب شده و در همه امور، حتی اعتقادات و مقدسات نیز به گفتهها و باورهای آنان چشم و گوش دوختهاند. متأسفانه اینها برخی پیشرفتهای نهچندان مهم غرب را مبنا قرار دادند و آن را در زمینههای دیگر نیز تسرّی دادند. به نظر اینان، چون غربیان پیشرفت علمی دارند یا شهرشان زیباست، پس فرهنگ، آداب و سنن، پوشش، خوردوخوراک و شیوه سخن گفتنشان نیز قابل پیروی است!
جا دارد تا این مسئله مهم به شیوهای دقیق، مطالعه شود و تحلیل صحیح روانشناختی از آن صورت گیرد. به نظر میرسد این افراد و جوامع، نفسی ضعیف و هویت شخصیتی وابسته و متزلزل دارند. به قول معروف و مشهور، افرادی «ضعیفالنفس» و «بیهویت» هستند. آنها از دوران کودکی، براثر عوامل ارثی یا محیطی (تربیت خانوادگی، محیط، همسالان، همسایه و...) بهگونهای بار آمدند که همیشه میپسندند تا ببینند دیگران چگونه زندگیای دارند، تا مانند آنها زندگی کنند. متأسفانه غالب افراد جامعه چنین هستند. گو اینکه گاه افرادی حتی در میان کودکان و نوجوانان پیدا میشوند که در چنین مواقعی دارای رأی و نظر مستقلی هستند و بدون متأثر شدن از دیگران، خود، تصمیم میگیرند و بر اساس انتخاب خود عمل میکنند. آنها اساساً به دیگران اعتنایی ندارند و با سنجش درستی یا نادرستی کار اقدام میکنند. اگر کاری از آنها خواسته شود، چرایی کار را نیز میپرسند تا با
استقلال بیشتری تن به انجام کاری دهند. البته تعداد این افراد بسیار اندک است. غالب مردم در سنین مختلف چنین نیستند و نگاه آنها به دیگران است. بهویژه به کسانی چشم دوختهاند که از جهاتی دارای نوعی امتیاز و برجستگی هستند. روحیه توجه به امتیاز و برجستگی از جهت قیافه، درآمد مالی، مراتب علمی، موقعیت اجتماعی، قدرت معنوی، قوت جسمی، بهخصوص در کودکان و نوجوانان دختر و پسر، بیش از دیگر سطوح سنّی آشکار است.
عیب دیگر این گروه مقلد آن است که بیشتر توجهشان معطوف امتیازات و برجستگی ممتازین است و نسبت به نقاط قوت و ضعف خود، بیاعتنایند. به این مسئله نمیاندیشند که آیا آنچه در آنها وجود دارد، همان است که مطابق توانشان هست یا نه؟ آیا منطبق بر اهداف عالیه زندگیشان هست یا نه؟ آیا نمیتوانند فردی بهتر از آنها باشند؟ آیا زمینه و استعدادهایی غیر از آنچه در این افراد هست، در آنها وجود ندارد؟ آیا این افراد برجسته در تمام زمینهها ممتازند یا تنها در یک یا دو بُعد؟ آیا اگر بررسی بیشتری کنیم، به این نتیجه نخواهیم رسید که برخی از اموری كه در این افراد وجود دارد، اساساً غلط و اشتباه است و قابل تقلید و پیروی نیست؟
متأسفانه در جامعه ما در گذشته و هماکنون نیز کموبیش افرادی هستند كه در دل، اینگونهاند. تمام نگاه گروهی از غربزدگان، قبل از انقلاب، به فرنگیها بود. آنها معتقد بودند که ما باید در پوشش، شكل ظاهری، اداره امور جامعه، شهرسازی، خانهسازی، تعلیم و تربیت و بالاخره در همه امور فردی و اجتماعی و به تعبیر آن شخص متزلزل و سیاستمدار غربزده، از فرق سر تا ناخن پا فرنگی شویم تا سعادتمند شویم.
برخورد عاقلانه با دیگران، حتی ممتازین و برگزیدگان، برخوردی گزینشی است. نباید همه امور را با هم خلط کرد. استفاده از تجارب دیگران و یادگیری از کسانی
که دارای برخی امور مثبت و امتیازاتی واقعی در برخی زمینهها هستند، امر مطلوبی است و هر انسان عاقل منصفی آن را میپسندد. بسیاری از مظاهر تمدن بشری بر بنیاد تقلید و یادگیری از دیگران است. مثلاً انسان بر پآیه تقلید و یادگیری از دیگران، زبان و حرف زدن را میآموزد. بسیاری از فنون و حِرَف، از طریق یادگیری و تقلید رشد میکند.
بنابراین، نفس یادگیری و تقلید، نعمت بزرگی است که خداوند به انسان عنایت کرده است. بااینحال، بهرهوری از این نعمت نیز همچون دیگر نعمتهای الهی باید بر اساس روشی صحیح و بجا صورت گیرد تا براثر افراط و تفریط مآیه ضرر و زیان انسان و جامعه انسانی نشود. مثلاً تقلید و یادگیری از دیگران و پیروی از برخی افراد، گروهها و جوامع، با حفظ شخصیت، هویت انسانی و استقلال فکری فرد و اجتماع، در هر بُعد و هر زمینهای که صورت گیرد، نهتنها هیچ ضرری برای فرد و جامعه ندارد، بلکه حتی باعث رشد و ترقی آنها خواهد شد. چنین افراد و جوامعی، راهی را که دیگران با هزینههای بسیار رفتهاند، دوباره از سر نمیگیرند و از صفر آغاز نمیکنند. این کار، استفاده از نیروی توانمند عقل و خردورزی است. مثلاً پیشرفتهایی که برخی جوامع غربی یا شرقی در برخی زمینهها مانند علم و فناوری دارند، از نقاط مثبت آن جوامع است. استفاده از این تجارب، راههای طیشده و پیشرفتها، کاری بس پسندیده و عاقلانه است. آنها بر اساس سنجش عاقلانه و با معیارهای صحیح، تقلید میکنند و یاد خواهند گرفت. برگ برنده در زندگی فردی و اجتماعی در دست چنین افراد و جوامعی است که از این امکان و نعمت الهی بهخوبی بهره میبرند و راه رفته را دوباره نمیپیمایند. انسانی که در این موارد از این نیروی خدادادی و پیامبر باطنی بهره نبرد، همچون گوسفند و بز به دنبال اینوآن خواهد بود.
دین مقدس اسلام و نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله)، بزرگترین مشوق در این زمینهاند و فرمودهاند: اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّین.(1) یعنی حتی اگر لازم شد، تا دورترین نقاط عالم نیز طی مسیر کنید تا از پیشرفتهای علمی آنها محروم نشوید. بهشرط آنکه مبهوت پیشرفتهای آنها نشوید و آنها را در همه زمینهها، مقتدای خویش قرار ندهید.
یکی از مغالطههایی که بعد از انقلاب، از سوژههای غلط روشنفكران کشور ما بود و هنوز هم بر آن تأکید دارند، این است كه میگویند تمدن و فرهنگ قابل تفكیك نیستند. علم و صنعت غربی با فرهنگ غربی، ملازم است. اگر خواهان حفظ فرهنگ خودمان هستیم، باید از علم و صنعت غربی هم صرفنظر كنیم، حال آنکه چنین نیست. یادگیری علم و صنعت و فنون با حفظ هویت و فرهنگ نیز ممکن است. هماکنون بسیاری از ملل جهان در کشورهای عربی، شرقی و افریقایی در برخورد با فرهنگهای غربی، همزمان با استفاده از صنعت و پیشرفت غرب، هویت، شخصیت و سنت خویش را تا حدود زیادی حفظ کردهاند و برخی از ایشان، در ابعاد گوناگون علم، فناوری و صنعت، از ما پیشرفتهتر و ثروتمندترند. بنابراین، ملازم دانستن تمدن و فرهنگ، دروغ بزرگی است که بسیاری از مردم نیز فریفته آن شدند. بههرحال، بیهویتی و درنتیجه، تقلید و پیروی کورکورانه از اینوآن، منشأ بسیاری از مفاسد ازجمله انحراف در عقاید و دین است.
زندگی انسان محفوف به اشتباهاتی است که علت اصلی آنها ضعف استفاده از عقل و استدلال عقلی است. البته اشتباه در مباحث عقلی، منحصر به قشر خاصی نیست.
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج1، باب «فرض العلم و وجوب طلبه»، ص177.
حتی دانشمندان، علما و فیلسوفانی كه سالهای طولانی را در فلسفه و استدلالهای عقلی گذراندهاند، ممكن است اشتباه كنند. شاید به جهت همین اشتباهها، قرآن کریم، بیشتر مردم را بهدلیل عدم استفاده از عقل نکوهش میكند: وَأَكْثَرُهُمْ لا یَعْقِلُون.(1) بسیاری از مردم عادی و حتی اندیشمندان و متفکران، بهجهت شرایط و اشتغالات متعدد و متنوع زندگی، مجالی برای تفكر در امور عقلی و استفاده از استدلالهای عقلانی نمییابند. درنتیجه، در تشخیصهایشان اشتباه میکنند و عملکردشان منطبق بر تصمیمات عاقلانه نیست.
یکی از مصادیق بارز این نوع اشتباهها، گرفتار شدن در مغالطات است. مغالطه به معنای ارائه ندادن دلیل عقلی یا غیر عقلانی صحبت کردن نیست، بلکه در مغالطه، استدلال بهظاهر، عقلی است، اما به جهت دقت ناکافی، در همان دلیل عقلی، اشتباهی صورت میگیرد. علمای علم منطق، استدلالهای مغالطهای را اگرچه دارای ظاهری درست و فریبنده است، استدلالهایی بیریشه، بیاساس و غیرمعتبر میدانند. بسیاری از مباحثات و گفتوگوها در سطح جامعه و بین مردم، به مغالطات آلوده است. تبلیغات سیاسی یا تجاری نیز پر از مغالطات است؛ چراکه هدف از این تبلیغات، فریفتن مردم است و مغالطه، بهترین شیوه برای نیل به این مقصود است.
تنها راه مصونیت از مغالطه، تقویت نیروی عقل و بهکارگیری آن در بیانات و استدلالهاست. البته اگر انسان نیروی عقل و خرد و روشهای بهکارگیری آن را فعال و تقویت کند، کاری بس نیکو و پسندیده است. در این صورت، او در ارتباطات روزمره با مردم و مباحثات و گفتوگوهایش خواهد توانست استدلالهای صحیح را از غلط تشخیص دهد و درنتیجه، از گرفتار شدن خود به مغالطه یا گرفتار
1. مائده (5)، 103.
کردن دیگران مصونیت داشته باشد. البته این امکان برای همه مردم وجود ندارد. به همین جهت، راه دیگر برای مصونیت از خطر مغالطه، پناه بردن به كسانی است که هم متخصص فن باشند و هم مورد اعتماد. همه عقلای عالم اینگونهاند؛ یا خود، متخصص فن هستند، یا برای انجام امری در زندگیشان به اهل فن و متخصص مورد اعتماد مراجعه میكنند.
متأسفانه بیشتر مردم چنین نیستند؛ یعنی یا به عمومیت و شمول این شیوه نسبت به همه امور اعتقادی ندارند، یا در همه زمینهها، افرادی متخصص نمیشناسند، یا به همه متخصصین و اهل فن اعتماد ندارند. به همین جهت، خود وارد عمل میشوند و براثر فقدان قدرت تشخیص، دچار مغالطات و اشتباههای فاحشی میشوند. مثلاً یکی از مواردی که برخی شیاطین با مغالطه، دیگران را به اشتباه میاندازند، استدلال به این آیه شریفه است: فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه؛(1) «بشارت باد بر آن دسته از بندگانم که به کلام دیگران گوش میدهند و بهترین سخنان را میشنوند و از آن پیروی میکنند».
مخاطب این آیه، کسانی هستند که توان تشخیص سخنان خوب و بد را دارند. کسانی که راه تشخیص مغالطات را نیز میدانند و بهراحتی دچار اشتباه نمیشوند. بنابراین، اگر کسی بتواند استدلال غلطی را به شكلی زیبا و پوششی خوشایند به انسان تحویل دهد، بسیاری از مردم عادی و گاه حتی صاحبنظران، قدرت تشخیص آن را ندارند. کافی است آن شخص مغالطهکننده، قدری از دیگران قویتر باشد. در این صورت، همه کسانی که در مباحث عقلانی، بهویژه راهکارهای فرار و مغالطات، از وی ضعیفتر باشند، نخواهند توانست به این اشتباه پی ببرند. در این
1. زمر (39)، 17ـ18.
صورت، آنها مخاطب این آیه شریفه نخواهند بود؛ چون نمیتوانند قول حسن و احسن را از غیر آن تشخیص دهند.
بنابراین، یک مغالطه آشکار این است که بگوییم همه باید به حرف کسانی که درباره هر امری حرفی دارند، گوش دهند و با مقایسه حرفهای گوناگون، متفاوت و متضاد و جرح و تعدیل آن، صحیح را از سقیم تشخیص دهند و بهترینها را انتخاب کنند. این کار، مخصوص کسانی است که توان این کار را دارند. به حکم قرآن کریم، عموم مردم نباید چنین کنند. خداوند درباره این گروه از مردم میفرماید:
وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْكُمْ فِی الْكِتابِ أَنْ إِذا سَمِعْتُمْ آیاتِ اللهِ یُكْفَرُ بِها وَیُسْتَهْزَأُ بِها فَلا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ حَتّی یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ إِنَّكُمْ إِذاً مِثْلُهُم؛(1) البته خداوند در کتاب خویش بر شما نازل کرده است که اگر شنیدید كسانی نسبت به مسائل دینی و اعتقادات دینی، زبان به استهزا و سخریه گشودند، با آنها همنشین نباشید تا زمانی که حرفشان را تغییر دهند. اگر با آنها همنشین باشید، همچون آنها خواهید بود.
به حکم این آیه شریفه، در چنین مواردی نباید گفت: فَبَشِّرْ عِبَادِ * الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه؛ چراکه عامه مردم و حتی بعضی از خواص، اساساً توان تشخیص استدلالهای غلط از صحیح را ندارند و قدرت تعقل، تفكر و فلسفهورزیشان، قوی نیست. درگیر کردن چنین افرادی با چنین مباحثی، کار شیطان است تا با فریفتن آنها از طریق سخنان زیبا و فریبنده، آنها را گرفتار انتخابهای نادرست کند: یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا؛(2) «شیاطین جن و انس به همدیگر، سخنانی آراسته و زیبا القا میکنند تا همدیگر را فریب دهند».
1. نساء (4)، 140.
2. وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الإنْسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا یَفْتَرُونَ (انعام، 112).
كار شیطان همین است تا از این طریق، توجه مردم را به این امور ظاهری، زیبا و چشمنواز منصرف کند، حقایق نهفته در این امور را از آنها مخفی نگه دارد و در همه امور بهویژه امور اعتقادی و دینی، شبهه و تردید ایجاد كند. به همین جهت، خداوند در قرآن به مؤمنین توصیه کرده است با چنین افرادی که اخوان شیاطین هستند و کارشان شبههافکنی است، همنشین نباشید و به حرفشان گوش ندهید. اگر گوش دهید، مانند آنها خواهید شد: إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُم.
خداوند متعال در سوره مبارکه انعام، مجدداً به این مسئله مهم اشاره کرده است و خطاب به پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) چنین میفرماید:
وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنْسِیَنَّكَ الشَّیْطَانُ فَلا تَقْعُدْ بَعْدَ الذِّكْرَى مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِین؛(1) ای رسول ما، اگر دیدی که كسانی درباره آیات و نشانههای ما (دین خدا) شبههافكنی میكنند، پهلوی آنها منشین و از آنها روی بگردان، تا آنها موضوع صحبتشان را تغییر دهند. اگر شیطان این مطلب را از یادت برد و تو دستور خدا را فراموش کردی، پس از آنکه متذکر شدی و یادت آمد، از جا برخیز و دیگر همنشینی با این گروه ستمگر را ادامه نده.
مخاطب قرار گرفتن شخصیت بزرگواری چون نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) در این آیه شریفه، نشاندهنده اهمیت فوقالعاده این دستور و برای توجه دادن امت ایشان به
1. انعام (6)، 68.
اهمیت آن است. شأن ایشان أجلّ از این اشتباهها و کارهایی است که براثر نابخردی و بیتوجهی از بعضی سر میزند. ایشان اعقل عقلا بودند و بهتر از همه، درست و غلط بودن امور را میفهمیدند.
همه بهخصوص کسانی که دارای معلومات کمتر و قدرت تفکر و تعقل پایینتری هستند، برای نجات از الحاد و انحراف از توحید و شک و تردید در دین باید شدیداً مراقب معاشرت با معاندین و شیاطین باشند. شعارهای فریبنده و پرزرقوبرقی همچون «آزادی فكر»، «آزادی بیان» و «رشد اندیشه» از دامهای شیطانی است. البته اگر انسان پس از سالها کوشش و غور در مسائل علمی و عقلی به جایی رسید که توان مقابله با این شبههها و شک و تردیدها را در خود میبیند، حق رویارویی با این معاندان را خواهد داشت. در چنین مواردی، وظیفه این مردان علم و معرفت آن است که با تکیه بر عنایات خداوندی، با پاسخگویی به شبهههای این گروه و حل آنها، دستگیر و نجاتبخش آنها باشند.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَجَنِّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ، وَالْتَّقْصِیرَ فِی تَمْجِیدِكَ، وَالشَّكَّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ، وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّیطَانِ الرَّجِیم؛ پروردگارا، به روح مقدس و مطهر محمد و آل محمد(علیهم السلام) درود فرست و ما را از آلودگی به پلیدی و شرکورزی نسبت به خودت و سستی در ستایش و تمجیدت و شک و تردید در دینت، کوردلی در راه حق تو و غفلت و بیتوجهی نسبت به محرمات تو و فریب دشمنت، شیطان راندهشده، ایمن دار.
امام سجاد(علیه السلام) ذیل این فراز از دعا چنین تقاضایی از خداوند دارند: اللَّهُمَّ...جَنِّبْنَا... الانْخِدَاعَ لِعَدُوِّكَ الشَّیطَانِ الرَّجِیم؛ «پروردگارا، ما را از فریب دشمنت، شیطان راندهشده، ایمن دار».
بهراستی چگونه میتوان در عمل، از مکر و فریب شیطان در امان ماند؟ بنا بر آنچه پیش از این در باب شروط استجابت دعا گفته شد، برای عملی شدن این تصمیم مهم، صِرف دعا كافی نیست. لازمه خواست جدی از خداوند، در نظر داشتن اسباب و عللی است که خداوند برای انجام هر کاری در نظر گرفته است. تلاش خودمان نیز یکی از آن اسباب است. هر زمان که احساس کردیم این اسباب، کافی نیست و ما به یاری و مدد بیشتری از ناحیه خداوند نیاز داریم، باید به خداوند توکل و اعتماد کنیم و به یاری او مطمئن باشیم.
شاید این سؤال به ذهن بسیاری از افراد بیاید كه اساساً چرا خدای متعال، شیطان را با این ویژگیها آفرید و بر سر راه حرکت انسان قرار داد؟ پاسخ تفصیلی به این پرسش در این مجال، میسور نیست، اما بهاجمال برای همه ما روشن است که شیطان نیز همچون دیگر اسباب و علل، از عوامل امتحان و ابتلای انسان است. به همین جهت، همیشه مانع کار ماست و دائم باید مراقب مکرهای او بود.
خدای متعال برای امتحان و آزمایش انسان، دائماً او را بر سر دوراهیها قرار میدهد و برای این کار، ابزارهای مختلفی قرار داده است. بعضی از این ابزارها درونی، و بعضی دیگر، بیرونی است. شیطان و اعوان و انصار شیطان و در مقابل، فرشتگان و مأموران رحمت الهی، از ابزارهای بیرونی برای امتحان انسانند. این دو دسته ابزار، دائماً انسان را بهسوی كارهای زشت و ناروا و همچنین نیات خوب و اعمال صالح دعوت میكنند. بخشی دیگر از ابزارهای امتحان انسان، درونیاند. کششهای درونی انسان بهسوی خوبیها و بدیها، او را به هر سو میکشند. هوا و هوس و امیال حیوانی و در مقابل، گرایش و کشش بهسوی خوبیها و محبت به خداوند و اولیای الهی، دو نیروی قدرتمندیاند که هرکدام، انسان را بهسوی یکی از جهات متضاد، رهنمون میشوند.
بنابراین، خداوند در جهت مثبت، میل به ایمان به خود و محبت به اولیا و دوستانش را بهعنوان وسیلهای برای تقویت درونی در دل انسانهای مؤمن قرار داده است: حَبَّبَ إِلَیْكُمُ الإیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَیْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُون؛(1) «خداوند، ایمان را محبوب دل مؤمنان قرار داد و آن را در
1. وَاعْلَمُوا أَنَّ فِیكُمْ رَسُولَ اللَّهِ لَوْ یُطِیعُكُمْ فِی كَثِیرٍ مِنَ الأمْرِ لَعَنِتُّمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْكُمُ الإیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِكُمْ وَكَرَّهَ إِلَیْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْیَانَ أُولَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ (حجرات، 7).
دلهاشان مزین کرد و کفر و فسق و گناه را مبغوض دلهاشان قرار داد. چنین انسانهایی اهل رشد و ترقی هستند».
به همین جهت، در دل مؤمن علاقه خاصی نسبت به خداوند و اولیای الهی وجود دارد. همچنین خداوند برای تقویت مؤمنین، عواملی را در بیرون از وجودشان مقرر فرموده است. به فرموده قرآن، خداوند بخشی از فرشتگان را مأمور کمک و تأیید انسانهای مؤمن قرار داده است. مؤمنان، گروهی هستند که بهخاطر قوت ایمان به خدا و روز قیامت، از نزدیکترین خویشان خویش دست شستهاند و خداوند، ایمان را بر دلشان مکتوب کرده و با ملائکه ویژه خود، آنها را تأیید فرموده است: كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَانَ وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْه.(1)
در این آیه شریفه، مقصود از «روح»، غیر از روح اشخاص انسانی است. «روح»، موجودی برتر و عظیمتر از ملائکه و به تعبیری، حتی برتر از جبرئیل است که در شب قدر برای تقدیم امر الهی بر ولیّ خدا(علیه السلام) نازل میشود.(2) بر اساس این آیه شریفه، خداوند متعال، یکی از مأموریتهای ویژه «روح» را تأیید مؤمنان مقرر فرموده است(3) و شاید مقصود از روح مؤیدِ مؤمنین همان باشد که در روایات به نام
1. لا تَجِدُ قَوْمًا یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَانَ وَأَیَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَیُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلاَّ إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ (مجادله، 22).
2. از امام صادق(علیه السلام) در یک حدیث طولانی نقل است که در پاسخ به پرسشی درباره روح فرمودند: الرُّوحُ هُوَ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَإِنَّ الرُّوحَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ أَ لَیْسَ یَقُولُ اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوح (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص387).
3. اینکه این موجود عظیم و شریف چگونه موجودی است یا از سنخ کدام دسته از موجودات است، خیلی روشن نیست. برخی آن را از سنخ ملائکه میدانند. بعضی نیز به استناد برخی آیات و روایات، منکر این ادعایند. بعضی معتقدند روح همان جبرئیل امین است: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأمِینُ (شعراء، 193). شاید به سنخ خاصی از ملائکه، «روح» گفته میشود. البته ما به جهت جهلمان به عالم ماورای طبیعی، اطلاعات درستی از این سنخ موجودات نداریم.
«روح الایمان»(1) آمده است. در هر صورت، این موجود شریف، هرچه هست، باعث تقویت و یاری مؤمنان است. در مقابل، خداوند عواملی را مقرر فرموده است تا مؤید و یاور هواپرستان و اسیران در زندان شهوات حیوانی باشند.
بنابراین، بر اساس یك سنت كلی قرآنی و مقتضای حكمت خداوندی، هم مؤمنان و هم هواپرستان بهوسیله نیروهایی درونی و بیرونی تأیید و کمک میشوند: مَنْ كَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاهَا مَذْمُومًا مَدْحُوراً * وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْیُهُمْ مَشْكُورا.(2)
خداوند در این آیه شریفه، بندگانش را به دو دسته تقسیم کرده است:
گروه اول، کسانی که به زرد و سرخ دنیا دل سپردهاند و عاشق و اسیر دنیایند. ما با وسایلی به آنها كمك، و اسباب رسیدن به خواستههایشان را تا حدودی كه مصلحت باشد، فراهم میکنیم. البته برای این عده، جهنمی را آماده ساختهایم که در آن، خوار و ذلیل خواهند بود.
1. عَنْ جَابِر عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنْ عِلْمِ الْعَالِمِ. فَقَال(علیه السلام) لِی: یَا جَابِر! إِنَّ فِی الْأَنْبِیَاءِ وَالْأَوْصِیَاءِ خَمْسَةَ أَرْوَاحٍ: رُوحَ الْقُدُسِ وَرُوحَ الْإِیمَانِ وَرُوحَ الْحَیَاةِ وَرُوحَ الْقُوَّةِ وَرُوحَ الشَّهْوَةِ. فَبِرُوحِ الْقُدُسِ یَا جَابِر! عَرَفُوا مَا تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَى مَا تَحْتَ الثَّرَى. ثُمَّ قَالَ: یَا جَابِر! إِنَّ هَذِهِ الْأَرْبَعَةَ أَرْوَاحٌ یُصِیبُهَا الْحَدَثَانُ إِلَّا رُوحَ الْقُدُسِ فَإِنَّهَا لَا تَلْهُو وَلَا تَلْعَب (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج1، ص271).
2. اسراء (17)، 18ـ19.
گروه دوم، كسانی که تابع حقایق ثابت و پایدار ابدیاند و برای رسیدن به آن تلاش فراوان دارند. ما سپاسگزار آنهاییم و این تلاشها را بیپاسخ نخواهیم گذاشت.
در هر صورت، ما به همه این دو گروه در این عالم یاری میرسانیم و در راستای انتخابی که دارند، اسباب و وسایلی برایشان فراهم میکنیم و مانع رسیدن آنها به هدفشان نیستیم: كُلاًّ نُمِدُّ هؤلاءِ وَهَؤلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُورا؛(1)
خداوند در تعبیری دیگر، به این نکته تصریح دارد که ابتدا هر دو راه را به آنها مینمایانیم: إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاكِراً وَإِمَّا كَفُوراً.(2)
آنگاه او را در انتخاب راه آزاد میگذاریم و پس از انتخاب راه، او را در پیمودن آن راه، چه راه خوب و چه بد، كمك میکنیم. البته به كسی كه راه خوب را انتخاب میکند و به آن راه میرود، كمك خواهیم کرد تا خوبتر و سریعتر راه بپیماید. برای آن کس نیز که بیراهه را انتخاب کرده است و در آن مسیر گام مینهد، وسایل پیمایش فراهم میکنیم تا بتواند گناه كند. البته لطف و امداد الهی، که شامل حال مؤمنین میشود، بیش از آن مقداری است که شامل كفار و گنهكاران میشود. همچنان كه در آخرت هم پاداش مؤمنان ده برابر: مَنْ جَاءَ بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا(3) و گاه بسیار بیشتر است: مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضاً حَسَناً فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافاً كَثِیرَةً وَاللَّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُون.(4)
1. اسراء (17)، 20.
2. انسان (76)، 3.
3. انعام (6)، 160.
4. بقره (2)، 245.
بنابراین، فلسفه آفرینش عالمِ دنیا، امتحان و آزمایش است. اگر چنین است، پس اسباب و ابزارش نیز باید فراهم باشد. خداوند این اسباب را در بیرون و درون انسان فراهم کرده است که عبارتاند از: نیروهای متضاد درونی، مانند گرایشهای متعالی، عقل، گرایشهای مثبت از یکسو و هواهای نفسانی و غرایز حیوانی از سویی دیگر؛ و نیروهای متضاد بیرونی، مانند جنود الهی، فرشتگان و روح الهی از یکطرف و شیاطین انس و جن از سویی دیگر. این دو نیروی جذاب، با کشش زیاد، انسان را بهسوی خود میکشند: كَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللّهِ هُوَ الْهُدی.(1)
از یكطرف، شیاطین، انسان را به راههای انحرافی دعوت میكنند، و از سوی دیگر، وی اصحاب و یارانی دارد که او را از شیاطین منصرف میکنند و بهسوی خدا و هدایت الهی میخوانند. عامل نجات ما از انحراف و موفقیت در این میدان کارزار واقعی، قبل از هرچیز، شناخت راهها و عوامل خیر و شر است تا ناگهان و براثر جهل و غفلت به بیراهه کشیده نشویم و فریب نخوریم.
برخی براثر برداشتهای نادرست پنداشتند كه شیطان با گروهی از انسانها دشمنی خاصی دارد و بر آنها تسلط پیدا میکند و از همان آغاز عمر، آنها را به اجبار بهسوی گناه و شر و بدی میكشاند، بهگونهایكه قدرت هیچ مقاومتی در مقابلش ندارد. در آخر نیز آنها را به جهنم رهنمون میشود: فِی الدَّرْكِ الأسْفَلِ مِنَ النَّار.(2)
این پندار غلط از القائات شیطان است. نظر قرآن کریم، مخالف این پندار است:
1. قُلْ أَ نَدْعُوا مِنْ دُونِ اللّهِ ما لا یَنْفَعُنا وَلا یَضُرُّنا وَنُرَدُّ عَلی أَعْقابِنا بَعْدَ إِذْ هَدانَا اللّهُ كَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیاطِینُ فِی الأَرْضِ حَیْرانَ لَهُ أَصْحابٌ یَدْعُونَهُ إِلَی الْهُدَی ائْتِنا قُلْ إِنَّ هُدَی اللّهِ هُوَ الْهُدی وَأُمِرْنا لِنُسْلِمَ لِرَبِّ الْعالَمِین (انعام، 71).
2. نساء (4)، 145.
إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطَان.(1) کار شیطان، وسوسه و ارایه طریق، همراه با تزیین، تهدید و تشویق است. هیچ اجباری در کار شیطان نیست. البته ممكن است انسان، خود را در اختیار شیطان قرار دهد و مطیع او شود. همچنان که برخی افراد به اختیار خود، مهارشان را بهدست خدا و اولیای خدا میسپارند: اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَات.(2)
وقتی انسان، ولایت خدا را بپذیرد و اختیار خود را بهدست خدا بسپارد، خدا متصدی تدبیر امورش میشود. تا آنجا كه در حدیث قدسی معروف «قرب نوافل» که امام صادق(علیه السلام) از جد بزرگوارش، نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) نقل کرده است، خداوند میفرماید: كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یسْمَعُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذِی یبْصِرُ بِهِ وَلِسَانَهُ الَّذِی ینْطِقُ بِهِ وَیدَهُ الَّتِی یبْطِشُ بِهَا؛(3) «من گوش او هستم که با آن میشنود و دیدگانش هستم که با آن میبیند و زبانش هستم که با آن سخن میگوید و دستانش هستم که با آن به امورش رسیدگی میکند».
حضرت اباعبداللهالحسین(علیه السلام) در دعای وزین عرفه خطاب به خدای متعال عرض میکند: إِلَهِی أَغْنِنِی بِتَدْبِیرِكَ لِی عَنْ تَدْبِیرِی وَبِاخْتِیارِكَ عَنِ اخْتِیارِی؛(4) من
1. نحل (16)، 99.
2. بقره (2)، 257.
3. عَنْ حَمَّادِ بن بَشِیرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) یَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله): قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ: مَنْ أَهَانَ لِی وَلِیّاً فَقَدْ أَرْصَدَ لِمُحَارَبَتِی وَمَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدٌ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِهِ وَبَصَرَهُ الَّذِی یُبْصِرُ بِهِ وَلِسَانَهُ الَّذِی یَنْطِقُ بِهِ وَیَدَهُ الَّتِی یَبْطِشُ بِهَا إِنْ دَعَانِی أَجَبْتُهُ وَإِنْ سَأَلَنِی أَعْطَیْتُهُ وَمَا تَرَدَّدْتُ عَنْ شَیْءٍ أَنَا فَاعِلُهُ كَتَرَدُّدِی عَنْ مَوْتِ الْمُؤْمِنِ یَكْرَهُ الْمَوْتَ وَأَكْرَهُ مَسَاءَتَه (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص352؛ محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، ج4، ص72).
4. مفاتیح الجنان، اعمال روز عرفه، دعاى امام حسین(علیه السلام) در روز عرفه.
و امور مرا با تدبیر خود از برنامهریزی و تدبیر ناقصم با اختیار و انتخاب خوب خود برای من، از انتخاب و اختیارم مستغنی کن».
بههرحال، سنت الهی این است که اگر انسان به دستور خداوند عمل کند و او را صادقانه، همهکاره و وکیل تامالاختیارش قرار دهد: فَاتَّخِذْهُ وَكِیلا،(1) خداوند هم وکالتش را میپذیرد و حقیقتاً از سوی او وکالت میکند. در این صورت، او از اولیا و دوستان خدا خواهد بود: أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُون.(2) پس خداوند متصدی كارهایش میشود و هم كارهای دنیایش را تدبیر میکند و هم امور آخرتش را. درنتیجه، خیالی راحت، آرام و آسوده خواهد داشت: أَلا بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب،(3) چنین بندهای، نه اضطراب و فشاری خواهد داشت، نه غم و غصهای، نه ترس و دلهرهای. دوستان خداوند چنیناند و در عصر ما نیز از این نوع افراد، بوده و هستند. شخصیت بزرگوار، مرحوم حاج آقارضا بهاءالدینی(رحمه الله) یکی از آن افراد بود. ایشان مجسمه آرامش بودند. من بیش از چهل سال با ایشان آشنا بودم. در این مدت طولانی به خاطر ندارم که حتی یك حالت اضطراب، دستپاچگی، ندانمكاری، دودلی و امثال این رفتارها در ایشان مشاهده شده باشد. همیشه آرام بودند و دلی به خدا سپرده و خاطری آسوده داشتند.
همچنین اگر شیطان را پیشوای خود قرار دهد و از او یاری جوید، بیتردید، شیطان نیز این خضوع و خشوع را بیپاسخ نمیگذارد و بر او سلطنت میکند و او
1. رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلاً (مزمل، 9)؛ وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قالَ لِقَوْمِهِ یا قَوْمِ إِنْ كانَ كَبُرَ عَلَیْكُمْ مَقامِی وَتَذْكِیرِی بِآیاتِ اللّهِ فَعَلَی اللّهِ تَوَكَّلْتُ فَأَجْمِعُوا أَمْرَكُمْ وَشُرَكاءَكُمْ ثُمَّ لا یَكُنْ أَمْرُكُمْ عَلَیْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوا إِلَیَّ وَلا تُنْظِرُونِ (یونس، 71)؛ وَما لَنا أَلاّ نَتَوَكَّلَ عَلَی اللّهِ وَقَدْ هَدانا سُبُلَنا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلی ما آذَیْتُمُونا وَعَلَی اللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُونَ (ابراهیم، 12).
2. یونس (10)، 62.
3. رعد (13)، 28.
را در راستای اهداف شیطانیاش، یاری خواهد داد: إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَه.(1) در این صورت، همیشه در حال اضطراب، دودلی، دستپاچگی، ندانمکاری و دارای شخصیتی متزلزل و بیثبات خواهد بود. چنین افرادی براثر همین روحیات، پس از مدتی دچار بسیاری از بیماریهای روحی، روانی و جسمی خواهند شد. اینان کسانیاند که در قبال مودتها و محبتهای خداوند، راه دشمنی و کینهتوزی را در پیش میگیرند: تَتَحَبَّبُ إِلَیَّ فَأتَبَغَّضُ إِلَیكَ وَتَتَوَدَّدُ إِلَیَّ فَلَا أَقْبَلُ مِنْك؛(2) «پروردگارا، تو به من محبت میورزی، ولی من در مقابل، بغض و دشمنی تو را به دل میگیرم و تو با مودت و دوستی به من روی میکنی، ولی من نمیپذیرم».
طبیعی است که نتیجه رویگردانی از خداوند، پذیرش ولایت و سلطنت طاغوت و شیطان است: إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَه. وقتی شیطان بر انسان مسلط شد و سرپرستی و ولایت انسان را به عهده گرفت، او را بهسوی نیستی و هلاکت رهنمون خواهد شد: اللَّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِینَ كَفَرُوا أَوْلِیَاؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ أُولَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِیهَا خَالِدُون.(3)
کسانی چون ما که از اولیای الهی نیستیم و خطر سیطره شیطان ما را تهدید میکند، در كشاكش نیروهای متضاد چگونه خود را نجات دهیم؟ یکی از مهمترین و تأثیرگذارترین شیوه سلطه شیطان بر انسان، تصرف در فکر و خیال و قوای ادراکی
1. نحل (16)، 100.
2. مفاتیح الجنان، دعاى افتتاح.
3. بقره (2)، 257.
اوست. ریشه همه كارهای متفاوتی که در قرآن به شیطان نسبت داده شده، وسوسه است. وسوسه، مأموریت و كار اصلی شیطان است. شیطان از طریق ایجاد تردید در استدلالها و براهین، اصل اعتقادات را مردد و مشکوک جلوه میدهد. مثلاً در ذهن جوانان این مطالب را القا میکند که از کجا معلوم، این برهان غلط نباشد؟ شاید روشی که در این استدلال از آن استفاده شد، خدشهدار باشد؛ شاید دیگران استدلالهای قویتری داشته باشند؛ دیگران نیز مانند ما انسان و عاقلاند. نشانه توان و قدرت عقلی و علمی آنها، پیشرفتهای علمی و فناوری آنهاست. احتمال درست بودن ادعای آنها بالاست. بنابراین، احتمالاً حق با آنهاست. تمام این موارد از وساوس شیطانی است.
نوع دیگر وسوسههای شیطانی، وسوسه در مقام عمل است. انسان در مقام عمل به دنبال انجام کاری است تا با انجام دادن آن به لذتی دست یابد یا از رنج و دردی فرار کند. در چنین مواردی، شیطان دو کار انجام میدهد؛ یا اعمال بد را تزیین، و انسان را به انجام آن تشویق میکند، یا از تخویف استفاده میکند و انسان را از انجام کاری میترساند.
در مقام تزیین، شیطان درصدد کشاندن انسان بهسوی لذات حرام است. در مواردی که انسان براثر اشتباه و غفلت، کاری کرد که لذت حرامی را برایش در پی داشته است، کار شیطان، وسوسه اوست تا آن لذت در نظر وی بسیار بزرگتر و خوشایندتر جلوه كند. تلقینات درونی که هرکدام از ما کموبیش شاید آن را تجربه کرده باشیم، از همین سنخ است و شیطان آن را تقویت میکند. در چنین مواردی، درون ما نیرویی را احساس میکند که گویی او را به سمت برخی امور میکشاند و زیبایی و لذت آن را در نظر انسان، دوچندان مینمایاند. در چنین حالتی، گویی نیرویی از بیرون به کمک میآید و باعث تقویت این کشش میشود که حتی به بیان
عرفی، در این مثل معروف عامیانه، یک احساس باطل و شیطانی درونی به انسان میگوید: «سركه دزدی، شیرینتر از حلواست»؛ یعنی قدرت تزیین چنان بالاست که حتی سرکه ترش را در نظر انسان، شیرین جلوه میدهد. به فرموده قرآن، این همان تزیین و وسوسه شیطان است: زَیَّنَ لَهُمُ الشَّیْطَانُ أَعْمَالَهُم.(1) شیطان، دزدی و تصرف در مال غیر را چنین ماهرانه تزیین و انسان را به انجام این کار زشت تهییج میکند.
در مقام تخویف، شیطان درصدد بازداشتن انسان از انجام کار خیر است. مواردی که انسان درصدد انجام کاری اعم از فعالیتهای فکری و ذهنی یا فعالیتی یدی و جسمی است که البته با قدری سختی و مشقت همراه است، روزنه خوبی برای ورود شیطان در نظام اراده و تصمیمگیری اوست. تسویف و اهمالکاری و به تأخیر انداختن کارها، بهخصوص در اقدامات مثبت و کارهای خیر، فراهمکننده این
1. تسویف و اهمال در کارهای خیر در لسان مبارک رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) بسیار نکوهش شده است. در وصایای پرارزش رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به اباذر نیز پرهیز از تسویف آمده است: یَا أَبَاذَرٍّ إِیَّاكَ وَالتَّسْوِیفَ بِأَمَلِكَ فَإِنَّكَ بِیَوْمِكَ وَلَسْتَ بِمَا بَعْدَه (محمدبنالحسن الحر العاملی، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعة، ج1، ص114). همچنین وجود نازنین امام محمد باقر(علیه السلام) در وصیتشان به جابربنیزید جعفی، او را از ورود به دریای عمیقی که بسیاری را در خویش غرق و هلاک کرده است، یعنی تسویف و اهمالکاری، پرهیز میدهند و میفرمایند: إِیَّاكَ وَالتَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْكَى (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج75، ص162). در دعاها و مناجاتهای مأثور از اهلبیت(علیهم السلام) نیز این مسئله بارها بیان شده است و آن بزرگواران از گرفتار شدن به دام تسویف به خداوند پناه بردهاند: حضرت مولا امیرالمؤمنین(علیه السلام) در دعای حضرت خضر، معروف به دعای کمیل، به محضر حضرت حقتعالی عرضه میدارند: وخدعتنی الدنیا بغرورها ونفسی بجنایتها ومطالی (مفاتیح الجنان، دعای کمیل). همچنین امام زینالعابدین(علیه السلام) در دعای معروف به ابوحمزة ثمالی، خطاب به حضرت حقتعالی عرضه میدارند: فَقَدْ أَفْنَیْتُ بِالتَّسْوِیفِ وَالْآمَالِ عُمُرِی (مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزة ثمالی).
زمینهها از درون است.(1) گاه انسان انجام کار خیر، مانند کمک مالی به نیازمندان را دراثر وسوسه شیطان و به بهانه خستگی یا تصمیمگیری بهتر در آینده یا ترس از زیانهای احتمالی، به تأخیر میاندازد. بنابراین، تنبلی، تسویف، تنآسایی، ضعف اراده، وارفتگی و انگیزههای ضعیف، بستری آماده و مناسب برای جولان دادن شیطان در نظام ارادی و تصمیمگیری ما در جهت ترک انجام کار خیر یا تأخیر انداختن است. شاید به همین جهت، در آیات قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام)، به تسریع و تعجیل در انجام کار خیر سفارش زیادی شده است. خداوند در قرآن کریم، یکی از خصایل نیک مؤمنان را تسریع در کار خیر دانسته است: أُولَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُون؛(2) «مؤمنان کسانی هستند که بهسوی اعمال خیر سرعت میگیرند و در انجام دادن آنها از دیگران سبقت میگیرند».
فلسفه لزوم سرعت، سبقت و عجله مؤمن در انجام کارهای خیر، دفع و رفع موانع درونی (امیال و هواهای نفسانی) و بیرونی (شیاطین انسی و جنّی) است که ممکن است او را از انجام آن بازدارد. ترس از اینکه شیطان زمینهای پیدا کند و او را از انجام آن بترساند: إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءَهُ فَلا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِنْ كُنْتُم
1. انفال (8)، 48.
2. مؤمنون (23)، 61. بسیاری از آیات قرآن کریم به سرعت و سبقت گرفتن در انجام کار خیر اشاره کرده است. آیاتی چون: وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ أَیْنَمَا تَكُونُوا یَأْتِ بِكُمُ اللَّهُ جَمِیعًا إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیرٌ (بقره، 148)؛ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَیُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِینَ (آل عمران، 114)؛ وَلَكِنْ لِیَبْلُوَكُمْ فِی مَا آتَاكُمْ فَاسْتَبِقُوا الْخَیْرَاتِ إِلَى اللَّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُونَ (مائده، 48)؛ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ یَحْیَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِینَ (انبیاء، 90).
مُؤْمِنِین الشَّیْطَانُ یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ یَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلا وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ؛(2) «شیطان، شما را از فقر و تهیدستی میترساند و شما را به زشتیها وامیدارد و خداوند از جانب خود به شما وعده آمرزش و بخشش میدهد و خداوند، گشایشگر داناست».
خداوند به مؤمنان هشدار داده است فریب شیطان را نخورند و وعدههای دروغین وی را جدی نگیرند. در عوض، باید به انجام کار خیر سرعت دهند تا گرفتار هوسهای درونی و تزیین یا تخویف شیطان نشوند.
خداوند در قرآن کریم، دروغین بودن وعدههای شیطان را در قالب گفتوگوی گروههایی از اهالی جهنم به تصویر کشیده است: گروه مستضعفان و مستكبران، نخبگان و توده مردم. این دو گروه بر سر علت جهنمی شدنشان با هم نزاع میکنند: یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلا أَنْتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِینَ...؛(3) مردم عادی و متوسط جامعه خطاب به نخبگان و مستکبران جامعه میگویند: اگر شما نبودید، ما مؤمن بودیم و به این سرنوشت شوم گرفتار نمیشدیم. نخبگان و مستکبران پاسخ میدهند که مقصر، خودتان بودهاید. بعد از اینكه [از طریق پیامبران الهی و کتابهای آسمانی]، راه هدایت برای شما باز بود، ما چه مانعی برای هدایت شما بودیم؟ ما کی شما را به زور و اجبار، به کفر وادار کردیم؟
1. آل عمران (3)، 175.
2. بقره (2)، 268.
3. (سبأ، 31ـ32).
در ادامه این نزاع و گفتوگو، باز هم مستضعفان، کسانی را که براثر متابعت از آنها از راه راست الهی منحرف شدند، متهم میکنند و میگویند: بَلْ مَكْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَنْدَادا؛(1) «البته حیله و نیرنگ مدام و شبانهروزی شما باعث کفر ما به خداوند و شرکورزی ما شده است».
گفتوگوی دیگری که در قرآن به آن اشاره شده، گفتوگوی مردم گمراهشده با شیطان در جهنم است. این گروه، گمراهی و انحراف خویش را به شیطان نسبت میدهند و او را عامل اصلی معرفی میکنند. شیطان پاسخ میدهد: إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِی عَلَیْكُمْ مِنْ سُلْطَان.(2)
شما کسانی بودید که به دعوت خداوند بهسوی حق و حقیقت پشتپا زدید و دعوت مرا لبیک گفتید. من جز دعوتی که کردم، هیچ سلطه و سیطرهای بر شما نداشتم. البته دعوت من، دعوت دروغین بود و شما این دعوت پوچ، دروغین و خالی از حقیقت مرا اجابت کردید. پس به جای من، خود را سرزنش کنید. در آخر، شیطان به این امر اعتراف میکند که اکنون من و شما با هم مقصریم. درنتیجه، هیچکدام نمیتوانیم یاور و فریادرسی برای دیگری باشیم: مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِی.
بخش دیگری از آیات قرآن به این حقیقت اشاره دارد که نهایت وسوسههای
1. وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَنْ نَكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَنْدَادًا وَأَسَرُّوا النَّدَامَةَ لَمَّا رَأَوُا الْعَذَابَ وَجَعَلْنَا الأغْلالَ فِی أَعْنَاقِ الَّذِینَ كَفَرُوا هَلْ یُجْزَوْنَ إِلاَّ مَا كَانُوا یَعْمَلُونَ (سبأ، 33).
2. وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأمْرُ إِنَّ اللَّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدْتُكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِی عَلَیْكُمْ مِنْ سُلْطَانٍ إِلاَّ أَنْ دَعَوْتُكُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی فَلا تَلُومُونِی وَلُومُوا أَنْفُسَكُمْ مَا أَنَا بِمُصْرِخِكُمْ وَمَا أَنْتُمْ بِمُصْرِخِیَّ إِنِّی كَفَرْتُ بِمَا أَشْرَكْتُمُونِی مِنْ قَبْلُ إِنَّ الظَّالِمِینَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِیمٌ (ابراهیم، 22).
شیطان، عداوت، کینهجویی و درگیری و نزاع بین انسانهاست: إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَنْ یُوقِعَ بَیْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِر.(1)
خداوند متعال در این آیه شریفه به این حقیقت اشاره دارد که شیطان ابتدا انسان را به استفاده غلط از برخی نعمتهای الهی، تشویق و وسوسه میکند. مثلاً آنها را وسوسه میکند و به آنها میآموزد تا از انگورهای خوب و شیرین، مشروب بسازند. سپس با تزیین عملشان، آنها را به خوردن و آشامیدن آن وسوسه میكند. یعنی همان ماده تلخ، بدمزه و سكرآور را برایش چنان تزیین میکند که به آن معتاد میشود. طبیعی است وقتی انسان شیطانصفت گرفتار این فسق شد، عقل خود را از دست میدهد و دیگر کسی و چیزی جلودارش نخواهد بود. درنتیجه به عداوت و بغضاء و کشتار روی میآورد. او دیگر مست لایعقلی است که هیچ نمیفهمد. از چنین حیوانی، هر جنایتی ساخته است.
همین فرایند، به سبکی دیگر درباره قمار اتفاق میافتد. وقتی گرفتار رذیله قمار شد، برای بُرد بیشتر و به دلیل از دست دادن مال و اموالش، نسبت به دیگران کینه و دشمنی پیدا میکند و درنتیجه، با آنها درگیر میشود و گاه به قتل و کشتار نیز دست میزند.
همه انواع کارهایی را که در قرآن به شیطان نسبت داده شده است، بهنوعی میتوان به كار اصلی او، یعنی وسوسه، برگرداند. ریشه اصلی همه این کارهای شیطان، وسوسه است. البته وسوسه شیطان در هر مورد به اقتضای همان مورد، متفاوت است. گاه وسوسه بهصورت ایجاد شبهه در افکار و اندیشههاست. گاه باعث تغییر در گرایشها میشود و خواستههای انسان را منحرف میکند. وسوسههای
1. مائده (5)، 91.
شیطان در این دو محدوده باعث میشود تا افعال و کارهای انسان نیز شیطانی و نادرست انجام شود. برای اینکه تمام افعال اختیاری انسان ناشی از دو عامل است: عامل اول، شناخت انسان است و عامل دوم، گرایش و میل او. انجام صحیح هر اقدامی در انسان به صحت و سلامت وی در این دو عامل وابسته است. به همین جهت، ما باید اندیشه خویش را از وسوسههای شیطانی حفظ كنیم. یعنی روش اندیشیدن درست و ارایه استدلالهای صحیح را بهخوبی یاد بگیریم و از اهل معرفت و فهم و تعقل یاری بجوییم تا در مقام شناخت، تسلیم شیطان نشویم. همچنین در بُعد گرایشها و خواستها باید مراقب باشیم تا شیطان با وسوسه، گرایشها و امیال ما را بهسوی جهات منفی سوق ندهد. اگر این دو عامل در معرض آسیب وساوس شیطانی قرار نگیرد، عمل ما نیز درست و صحیح انجام خواهد گرفت. اگر از دلایل کافی آگاه نباشیم یا در این زمینه، دچار شک و تردید شویم یا به هر دلیل، تمایلات و گرایشهای ما بهسوی جهات صحیحی نباشد، درنتیجه، اقدامات و کارهای ما نیز بهدرستی انجام نمیشود و مرضیّ خداوند متعال نخواهد بود.
اینکه گاهی در انجام برخی کارها بسیار سستی میورزیم و حاضر نیستیم کمترین هزینهای در قبال آن بپردازیم، برای این است که شیطان، با وسوسههای نهان و آشکارش، یا دید و شناخت ما را تغییر داده، یا انگیزه و تمایل ما را برای انجام آن کار از بین برده است؛ مثلاً حاضر نیستیم به اندازه فقط یک ربع ساعت از خواب شبمان کم کنیم و به جای خواب، نماز شب بخوانیم و از این طریق، خیر دنیا و آخرت را برای خویش ذخیره سازیم. این در حالی است که در طول شبانهروز، عمر ما تلف میشود و گاه به اموری مشغول میشویم که نهتنها برای ما مفید نیست، بلکه بسیار مضر است. علت اصلی این عیب بزرگ، تن دادن به وساوس شیطان در بخش شناخت یا گرایشهاست. وقتی از آثار و برکات معجزهآسای نماز و تهجد شبانه آگاه
نباشیم یا انگیزه درستی برای انجام این کار بزرگ نداشته باشیم، طبیعی است که در قبال خدای متعال حالت خشوع و خضوع نداریم و خواندن چند رکعت نافله برایمان بسیار سخت و خستهکننده خواهد بود: وَإِنّها لَكَبِیرَةٌ إِلاَّ عَلَی الْخَاشِعِین.(1)
آنها که عاشق نمازند و اندیشه درستی نسبت به آن دارند، میدانند نماز چه گوهر گرانبهایی است، یعنی این بخش از معرفتشان، با مراقبت درست، به آسیب وسوسه شیطان دچار نشده است. همچنین گرایش و میل خاصی نسبت به آن در خود احساس میکنند. پس، از این بخش نیز بهخوبی مراقبت کردهاند و این بخش هم دچار آفت وسوسه شیطان نشده است. وقتی چنین شد، حتی در شبهای کوتاه تابستان نیز بهراحتی از رختخواب برمیخیزند و عاشقانه به نماز میایستند.
راه حفظ بُعد شناخت و معرفت ما از وساوس شیطان، تلاش در بهدست آوردن شناخت صحیح، تقویت قدرت تعقل و تفکر، رفتوآمد و مصاحبت با عقلا و اندیشمندان درستاندیش و عالمان خودساخته، عرضه افکار و اندیشهها و اعتقادات به متخصصان مورد اعتماد و سنجش آن با معیارهای صحیح است. باید تلاش کرد تا بهویژه مسائل اعتقادی و دینی خود را از كسانی یاد بگیریم كه خوشفکر و سلیمالنفس باشند؛ مفتون دنیا، شیفته پُست و مقام دنیا، و به تعبیر روایات، «قُطَّاعُ الطَّرِیق»(2) نباشند؛ چون چنان افرادی درخور اعتماد نیستند: فَاتَّهِمُوهُ عَلَی دِینِكُم. پس درباره اعتقادات و مسائل دینی به آنها اعتماد نكنید. دین را باید از كسی آموخت که متقی و دارای علم كافی باشد.
راه حفظ خود در مقام عمل به این است که آرامآرام، با برنامهای صحیح با
1. بقره (2)، 45.
2. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی، اصول کافی، ج1، باب «المستأكل بعلمه والمباهی به»، ص46.
عبادات انس بگیریم. اگر انسان با سختی و رنجهای اولیه در انجام برخی عبادات کنار آید و آن را تحمل کند، از آن پس، خداوند نیز به یاریاش میآید و او را به چنین اموری چنان علاقهمند خواهد کرد كه ترك آن برای وی مشکل خواهد بود. یعنی حالتی شبیه اعتیاد به این امور در وی پدید میآید و گویی ناخواسته بدانسوی کشیده میشود و ترک آن برای وی مشکل خواهد بود. اگر چنین است، پس باید ابتدا با تمرین و تحمل سختیهای اولیه، خود را به آن عادت داد. همچنین ترک گناه برای کسانی که خود را به ارتکاب گناه عادت دادهاند، قدری مشکل است. نادیده گرفتن و بیاعتنایی به میل و کشش نفس و وسوسههای شیطانی، برای کسانی که خود را به این امور عادت دادهاند، مشکل است. با تمرین نیز ترک این امور برای انسان سهل خواهد شد.
گفتنی است عادت به گناهان بزرگ و رفتارهای ناپسند مهم، از انجام برخی امور ناپسند ساده و بهظاهر کوچک شروع میشود. این اعمال ناپسند، گاه چندان ساده و بهظاهر ناچیزند که اصلاً به چشم نمیآیند. شاید در ابتدای کار، ارتکاب گناه در نظر انسان به چشم بیاید و بزرگ و مهم جلوه کند. به همین جهت، انسان در مقابل آن واكنش نشان میدهد و از انجام آن خودداری میکند. شیطان ابتدا او را به انجام گناهانی بهظاهر کوچک متمایل میکند. سپس با تزیین عمل، خوف از ترک، کوچک نمایاندن، بیاهمیت نشان دادن و دیگر شگردهایش، انسان را آرامآرام به آن عادت میدهد. ارتکاب این اعمال بهظاهر ساده، ولی مزیّن و جذاب، کار انسان را به جایی میکشاند که بزرگترین گناهان را از روی عادت، بهآسانی و با میل شدید مرتکب میشود.
بنابراین، برای آلوده نشدن به این امور یا رفع و ترک آن باید با مراقبت دائم، به جای ارتکاب گناه و تکرار، و درنتیجه، عادت به آن، نفس خویش را به اموری پسندیده، و عبادت خدای تعالی عادت داد و انجام اعمال عبادی را در خویش بهصورت عادت و ملکه درآورد. انشاءالله.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَإِذَا كَانَ لَكَ فِی كُلِّ لَیلَةٍ مِنْ لَیالِی شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ یُعْتِقُهَا عَفْوُكَ، أَوْ یهَبُهَا صَفْحُكَ فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْكَ الرِّقَابِ، وَاجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَیرِ أَهْلٍ وَأَصْحَاب؛ پروردگارا، بر محمد و آل محمد(صلى الله علیه وآله) درود فرست و حال که هرشب از شبهای این ماه، به برکت عفو و بخششت، تعداد زیادی از بندگانت از آتش جهنم، آزاد و مشمول گذشت و آمرزش میشوند، ما را نیز از آن بندگان آزادشدهات و بهترین اصحاب این ماه قرار ده.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا به مسئله بخشش بندگان خدا در شبهای بابرکت ماه پرفضیلت رمضان اشاره کردهاند و از خداوند متعال تقاضا دارند تا ما را نیز از آزادشدگان و بخشودهشدگان این شبها قرار دهد.
بخشش بندگان گنهکار و شمول رحمت الهی بر آنها در شبهای ماه مبارک رمضان، امری شایع بین مسلمین بوده و منشأ این شیوع، روایات بسیاری است که با عبارات متفاوت و از طرق گوناگون از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) نقل شده است. در این روایات که از طریق فریقین از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) گزارش شده، چنین آمده است که در شبهای ماه مبارک، خداوند هنگام افطار روزهداران، بندگان زیادی را از آتش جهنم آزاد میکند. همچنین هرشب، فرشتهای ازطرف حقتعالی، مأمور میشود و به سراغ انسانها میآید و خطاب به آنها ندا میدهد: هَلْ مِنْ سَائِلٍ؟ هَلْ مِن
مُسْتَغْفِرٍ؟ اللَّهُمَّ أَعْطِ كُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً، وَأَعْطِ كُلَّ مُمْسِكٍ تَلَفا؛(1) «آیا در میان شما بندگان خدا کسی هست که از خداوند چیزی بخواهد؟ آیا کسی هست که از خداوند طلب مغفرت و بخشش کند؟ خداوندا، انفاق هر انفاقکنندهای را به شایستگی جایگزین کن و دارایی هرکس را که در راه خداوند هزینه نمیکند، در معرض تلف شدن قرار بده».
كسانی كه به ندای این فرشته، پاسخ مثبت دهند و از خداوند طلب بخشش کنند، خداوند به آنها پاسخ مثبت خواهد داد. به این ترتیب، خداوند متعال، هرشب هزاران نفر را از آتش جهنم نجات میدهد. شب آخر ماه مبارک شب اعطای جوایز است که خداوند به مقدار تمام این ماه، در آن شب، از بندگانش را خواهد بخشود. بیان امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا به این حقیقت اشاره دارد که از آن زمان بین مسلمانان شایع بوده است.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا از ادبیات و تعابیر خاصی استفاده کرده است. میفرماید: وَإِذَا كَانَ لَكَ فِی كُلِّ لَیلَةٍ مِنْ لَیالِی شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ یُعْتِقُهَا عَفْوُكَ، أَوْ یهَبُهَا صَفْحُكَ فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْكَ الرِّقَاب؛ «پروردگارا، حال که هرشب از شبهای این
1. عَنْ جَابِرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَر(علیه السلام) قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) یُقْبِلُ بِوَجْهِهِ إِلَى النَّاسِ فَیَقُولُ یَا مَعْشَرَ النَّاسِ! إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ غُلَّتْ مَرَدَةُ الشَّیَاطِینِ وَفُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَأَبْوَابُ الْجِنَانِ وَأَبْوَابُ الرَّحْمَةِ وَغُلِّقَتْ أَبْوَابُ النَّارِ وَاسْتُجِیبَ الدُّعَاءُ وَكَانَ لِلَّهِ فِیهِ عِنْدَ كُلِّ فِطْرٍ عُتَقَاءُ یُعْتِقُهُمُ اللَّهُ مِنَ النَّارِ وَیُنَادِی مُنَادٍ كُلَّ لَیْلَةٍ: هَلْ مِنْ سَائِلٍ؟ هَلْ مِنْ مُسْتَغْفِرٍ؟ اللَّهُمَّ أَعْطِ كُلَّ مُنْفِقٍ خَلَفاً وَأَعْطِ كُلَّ مُمْسِكٍ تَلَفاً حَتَّى إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَوَّالٍ نُودِیَ الْمُؤْمِنُونَ أَنِ اغْدُوا إِلَى جَوَائِزِكُمْ فَهُوَ یَوْمُ الْجَائِزَةِ ثُمَّ قَال أَبُو جَعْفَر(علیه السلام) أَمَا وَالَّذِی نَفْسِی بِیَدِهِ مَا هِیَ بِجَائِزَةِ الدَّنَانِیرِ وَلَا الدَّرَاهِمِ (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج4، ص67).
ماه، به برکت عفو و بخششت، تعدادی از آتش جهنم، آزاد و مشمول گذشت و آمرزش میشوند، پس ما را نیز از آن بندگان آزادشدهات قرار ده».
چرا ایشان از این تعابیر استفاده کردند؟ اصطلاح «عتق رقبه» یا «فکّ رقبه» به معنای آزاد كردن و رها ساختن اسیر و بنده است. این دو تعبیر، یعنی عتق و عتاق و فک و فکاک، از اصطلاحات و مفاهیم قرآنی و روایی است. این تعابیر متعدد در آیات قرآن به کار رفته است: فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَة(1) که به معنای آزاد كردن یك برده مؤمن است. در آیهای دیگر چنین آمده است: فَكُّ رَقَبَةٍ * أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَة.(2) استعمال این تعابیر در ادعیه، بهخصوص دعاهای ماه مبارک رمضان مانند دعای ابوحمزه، دعای جوشنكبیر و سایر ادعیه این ماه بسیار شایع است.
در کتابهای لغت گفته شده است که «رقبه» به معنای «عُنُق»، یعنی گردن، است. برده و بنده را، از باب «تسمیة الشیء باسم اشرف اعضائه»، رقبه نامیدهاند. شاید وجه این تسمیه آن است که بردگان را با طنابی که به گردنهایشان میبستند، به اسارت میبردند. بعضی هم معتقدند «رقبه»، واحد شمارش بندگان و اسراست. مانند «نفر» برای شمارش انسان و شتر، «رأس» برای شمارش گاو و گوسفند، «قلاده» برای شمارش حیواناتی چون سگ، گرگ، پلنگ. در مقام شمارش بردگان و اسرا هم گفته میشود چند تا «رقبه». بههرحال، «رقبه» یعنی كسی كه در حكم برده و اسیر است و مهارش کردهاند؛ گویی افساری بر گردنش انداختهاند.
بیشک، استعمال این اصطلاح با این معنایی که از آن شایع است، در فرهنگ دینی اسلام، آیات قرآن، ادعیه و مناجاتها، دارای نکته خاصی است. شاید درصدد
1. نساء (4)، 92.
2. بلد (90)، 13ـ14.
القای این معنا باشد كه انسان بهخصوص انسان گناهكار، با خطایی که مرتکب میشود، گرفتار آتش جهنم میشود. وقتی آتش بر او مسلط شد، او برده این آتش است. آتش جهنم، فاسقان، گنهکاران و کفار را کاملاً احاطه کرده است،(1) بهگونهایکه نمیتوانند از دام عذاب الهی فرار کنند. گویی گنهکار با ارتکاب گناه، حلقه بردگی را بر گردنش افکنده است. این یوغ، چندان گنهکاران را گرفتار کرده است که نجات از آن جز به مدد الهی میسور نیست.
چرا امام سجاد(علیه السلام) از خداوند متعال تقاضا دارند که گردن ما را از آتش جهنم خلاص كن؟ چرا ایشان، درست همانند بردهای كه به خواست صاحبش آزاد میشود، تقاضای نجات و آزادی از بردگی جهنم را دارند؟
حضرت با این فراز از دعا، شاید درصدد توجه دادن به این حکم و قضای حتمی الهی هستند که همه انسانها حتی مؤمنین، وارد جهنم میشوند: وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَقْضِیًّا * ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوْا وَنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیًّا؛(2) «هیچکس از شما نیست مگر آنکه در آن [جهنم] وارد خواهد شد. این امر، حکم و قضای حتمی و تخلفناپذیر الهی است. آنگاه کسانی را که تقوای الهی داشته باشند، از جهنم میرهانیم و ستمگران را به زانو درافتاده، در جهنم رها خواهیم ساخت».
پس برای نجات از آن مهلکه باید اقدامی جدی صورت گیرد. دعا و تقاضای حضرت سجاد(علیه السلام) از خداوند برای این منظور است. آیا واقعاً مؤمنین هم داخل
1. وَمِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ ائْذَنْ لِی وَلا تَفْتِنِّی أَلا فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْكافِرِین (توبه، 49)؛ یَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْكَافِرِینَ (عنکبوت، 54).
2. مریم (19)، 71ـ72.
شعلههای آتش جهنم خواهند شد؟ مقصود از ورود مؤمنان به جهنم، در این آیه شریفه وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا چیست؟
«ورود» مترادف با «دخول» نیست. «دخول» در مقابل «خروج» است. «ورود» اعم از این است و گاهی به معنای اشراف و نزدیک بودن نیز میآید. قرآن کریم در داستان حضرت موسی(علیه السلام) میفرماید: وَلَمَّا وَرَدَ مَاءَ مَدْیَن.(1) «ورود» به معنای داخل شدن نیست، بلکه مقصود این است که ایشان پس از فرار از مصر بهطرف شهر مدین، نزدیک شهر مدین رسید. خارج شهر، محلی بود بهصورت استخر یا چشمه یا چاه كه مردمِ اطراف، برای برداشت آب یا سیراب کردن احشام و گوسفندانشان به آنجا میآمدند. حضرت به دختران شعیب پیامبر(علیه السلام) که در گوشهای ایستاده بودند و براثر ازدحام، قادر به آب دادن گوسفندان خویش نبودند، کمک کرد و گوسفندانشان را سیراب کرد. پس مقصود قرآن این است که حضرت موسی(علیه السلام) به آن منطقه نزدیکِ آب وارد شد، نه اینکه حقیقتاً وارد آب شده باشد.
برخی روایات ذیل آیه وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا نیز مبیّن این حقیقت است که ورود در این آیه به معنای دخول نیست. امام صادق(علیه السلام)، ورود به جهنم را به معنای داخل شدن به جهنم نمیدانند.(2) بعضی از مفسرین نیز «ورود» در این آیه را به معنای داخل شدن در جهنم نگرفتهاند.(3) علامه طباطبایی(رحمه الله) ذیل همین آیه شریفه میفرمایند كه وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا، به بیش از قصد، حضور و اشراف دلالت ندارد. از کتابهای لغت
1. قصص (28)، 23.
2. عَنِ الْحُسَیْنِ بن أَبِی الْعَلَاءِ عَن أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) فِی قَوْلِهِ «وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا» قَالَ: أَمَا تَسْمَعُ الرَّجُلَ یَقُولُ: وَرَدْنَا مَاءَ بَنِی فُلَانٍ فَهُوَ الْوُرُودُ وَلَمْ یَدْخُلْهُ؟ (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج8، ص291).
3. علیبنابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج2، ص52؛ ابنابیالحدید، شرح نهج البلاغه، ج6، ص264.
نیز معنایی بیش از این برای ورود استفاده نمیشود.(1) ممکن است مقصود این باشد که صراط بهصورت پلی است، مانند پلهایی که روی رودخانههای بزرگ و بعضاً دریاها کشیده شده است که روی جهنم قرار دارد و همه از روی آن خواهند گذشت. مؤمنان با عنایت خداوند بهراحتی گذر میکنند و آتش جهنم آنها را فرا نمیگیرد. آنها وارد بهشت میشوند، اما کفار ستمگر به اراده الهی به داخل جهنم سقوط خواهند کرد.
پس در این آیه شریفه، مقصود از ورود همه انسانها ازجمله مؤمنان به جهنم، مشرف بودنشان بر جهنم است، یعنی آنها چنان به جهنم نزدیک میشوند که بر آتش آن مشرف میشوند و در معرض خطر قرار میگیرند. البته در چنان اوضاع دهشتانگیزی، مؤمنان مشمول لطف و مراحم الهی قرار میگیرند، و از داخل شدن به جهنم نجات مییابند، و کافران ستمگر با ذلت و خواری داخل دوزخ میشوند.
بعضی از مفسرین قرآن، با مشربی عرفانی، درباره ورود مؤمنین به جهنم، نظر سومی را مطرح کردهاند. آنها این آیه را تأویل کرده(2) و فرمودهاند که جهنم، باطن
1. سیدمحمدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن، ج14، ذیل آیه 71 سوره مریم.
2. البته باید توجه داشت که هر تأویل ادعایی ازطرف هرکسی، صحیح و قابل قبول نیست. تنها تأویلى صحیح است كه منافی مشی اهلبیت(علیهم السلام) در تفسیر آیات قرآن و همچنین منافی معنای ظاهر آیات قرآن نباشد. تأویلى كه هركسى به دلخواه از آیات قرآن داشته باشد، شبیه تفسیر بهرأى و مردود است. سیره اهلبیت(علیهم السلام) این بود كه آیات قرآن را تفسیری ظاهرى مىكردند و گاه در مقام تفسیر قرآن استدلال مىكردند. گاهی نیز بعضی از آیات شریفه قرآن را به دیگر آیات قرآن تفسیر مىكردند؛ چراکه «القرآن یفسِّر بعضه بعضا»؛ ولى گاهى همان بزرگواران، براى بعضى آیات قرآن، تأویلهایى نیز بیان مىفرمودند. بنابراین، اگر در زمینه تفسیر یا تأویل آیات شریفه قرآن از طرق صحیح و معتبر از اهلبیت(علیهم السلام) نقلی رسیده باشد، بیهیچ شکوشبههای مورد قبول است. تفسیرها و تأویلهای ادعایی و ذوقی كه اساساً پایه و اساس و مستندات درستی هم ندارد، مردود و خطرناك است. متأسفانه، یكى از خطرناکترین روشهایی كه امروزه دشمنان اسلام از آن سوءاستفاده مىكنند، همین معانى تأویلى و بهاصطلاح، هرمنوتیك از آیات قرآن است. اینگونه برخوردهای غلط با قرآن، از اعتبار و ارزش این کتاب گرانسنگ آسمانی خواهد کاست.
دنیاست. آن بزرگواران معتقدند عالم دنیا دارای ظاهری است که همین لذایذ، زرقوبرقها و جاذبههای آن است. در آیات شریفه قرآن، به این بُعد زینتی و زرقوبرقهای دنیا بسیار اشاره شده است.(1) البته در مواردی نیز هشدار داده است که این جذابیتها و زینتها ممکن است دامی شیطانی برای فریب انسان باشد: فَلا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا.(2) این هشدار قرآن، اشاره به این مسئله است که ظاهر زیبای دنیا دارای باطنی مغایر با آن است. در برخی آیات نیز به این مسئله تصریح شده است که این ظاهر زیبا و جذاب دارای باطنی آتشین و سوزاننده است: إِنَّ الَّذِینَ یَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْماً إِنَّمَا یَأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَاراً وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیراً؛(3) «آنان که اموال یتیمان را به ستم میخورند، در همان حال، در حال وارد کردن آتش به شکمهاشان هستند. آنها بهزودی در آتشی سوزاننده درمیآیند».
کسی که اموال دیگران را میخورد، در ظاهر، آن را چونان طعامی لذیذ و دلپذیر میبیند و میچشد. در ظاهر، حلوای شیرین و زیبا و تزیینشده را میبیند و
1. (هود، 15)؛ یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لأزْوَاجِكَ إِنْ كُنْتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحاً جَمِیلاً (احزاب، 28)؛ (قصص، 60)؛ وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلا تَعْدُ عَیْنَاكَ عَنْهُمْ تُرِیدُ زِینَةَ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَلا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنَا قَلْبَهُ عَنْ ذِكْرِنَا وَاتَّبَعَ هَوَاهُ وَكَانَ أَمْرُهُ فُرُطاً (کهف، 28)؛ (ملک، 5).
2. لقمان (31)، 33.
3. نساء (4)، 10.
میخورد، اما به گفته خداوند، باطن همه این غذاها آتش سوزنده است. چنین است که گفته شده است كسانی كه دارای چشمهای باطنبین هستند، میبینند آنها در حال خوردن آتش هستند. در این زمینه، داستانهای بسیار عبرتانگیز از بزرگانی نقل شده است که دارای چنان قدرت معنوی بودند و باطن قضایا را میدیدند. بزرگانی که وقتی غذا خوردن بعضی افراد را مشاهده میکردند، جز چرک و خون نمیدیدند. گاه به همان خورندگان دستور میدادند دستانشان را بفشارند تا خونی را ببینند که از میان انگشتهاشان میچکد. این داستانها بهخصوص اگر از افراد مطمئنی نقل شده باشد یا دیده شود، با عنایت به حقایقی که در آیات شریفه قرآن و روایات معصومین(علیهم السلام) گزارش شده است، قابل رد کردن نیست؛ یعنی لزومی ندارد که ما آن را رد کنیم. البته برای استناد به اسلام، قرآن و اهلبیت(علیهم السلام)، دلیل و سند معتبر، لازم است.
به همین جهت، به تأویلی كه بعضی از مفسرین برای این آیه نقل کردهاند و با ظاهر آیه هم منافات ندارد، نمیتوان به سادگی نسبت دروغ داد. با شواهد قرآنی و روایی و داستانهایی که از بعضی بزرگان نقل شده است، به محکمی میتوان ادعا کرد این عالَم بر خلاف ظواهر فریبندهاش، دارای باطنی جهنمی است و چون همه آدمیان حتی مؤمنین، در این عالم وارد میشوند و زندگی میکنند، همه بهنوعی گرفتار آن هستند: وَإِنْ مِنْكُمْ إِلاَّ وَارِدُهَا.
قرآن کریم در سوره مبارکه انبیاء بهخوبی، حال بد جهنمیان را ترسیم کرده و فرموده است: إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنْتُمْ لَهَا وَارِدُونَ * لَوْ كَانَ هَؤُلاءِ آلِهَةً مَا وَرَدُوهَا وَكُلٌّ فِیهَا خَالِدُونَ * لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَهُمْ فِیهَا لا یَسْمَعُون.(1)
البته مؤمنان، چونان كسانی كه با بهره بردن از نیروهای قدرتمند طبیعی، خود را از نیروی جاذبه زمین آزاد کرده و در فضا به پرواز درآمدهاند، دیگر متأثر از جاذبه
1. انبیاء (21)، 98ـ100.
زمین نیستند؛ بلکه با نیروی قدرتمند ایمان و عمل صالح و با توسل و تمسک به حبلالله، مشمول عنایات الهی میشوند، و خود را از جاذبه جهنمی دنیا خلاص میکنند و در پناه لطف خدا قرار میدهند. وقتی در آن فضا قرار گرفتند، آزادند و متأثر از جاذبههای دنیایی نیستند: إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُمْ مِنَّا الْحُسْنَى أُولَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُونَ * لا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا وَهُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنْفُسُهُمْ خَالِدُونَ * لا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الأكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ هَذَا یَوْمُكُمُ الَّذِی كُنْتُمْ تُوعَدُون.(1)
وقتی چنین شد، آنها از هول و هراس قیامت در امان میمانند، فرشتگان الهی به استقبالشان میآیند و ایشان را به بهشت موعود و نعمات الهی بشارت میدهند.
در هر صورت، هرکدام از این احتمالات و تفاسیر و تأویلها را بپذیریم، همه انسانها در معرض امتحان الهیاند؛ مبتلای به آتش جهنم، و اسیر و دربند عذاباند. عدهای اسیر میشوند و در حال سوختن هستند. پس باید نجاتشان داد. گروهی در معرض آتشاند، ولی هنوز نسوختهاند و نیازمند دستگیری و نجات از درافتادن به آتشاند. در چنین حالتی، پناهندگی به خداوند تنها راه نجات و فکِّ رقاب است. اهمیت این مسئله زمانی بیشتر نمایان میشود که بدانیم همه انسانها حتی کاملترین آنها چون معصومین(علیهم السلام)، به فراخور حال خود و متناسب با مقام باعظمتشان، در خود احساس ذنب و خطایی نسبت به ساحت قدس ربوبی دارند. اگر چنین است، پس همه، حتی وجود نازنینی چون امام زینالعابدین(علیه السلام) نیز باید به درگاه حضرت حق التجا کنند و از او بخواهند که: أعْتِقْ رَقَبَتی مِن النّار.
بهراستی، آیا اولیای الهی و معصومین(علیهم السلام) نیز گرفتار گناه و خطا میشوند و در بند این امورند؟ مطلب قابل استفاده و رسایی از امام خمینی(رحمه الله) نقل شده است که
1. انبیاء (21)، 101ـ103.
میتواند پاسخ مناسبی به این سؤال باشد. برخی حوادث و اتفاقات، لازمه زندگی این عالم است. اگر كسی مریض باشد یا پایش شكسته باشد، وقتی شخص محترمی به عیادت او میرود، مریض نمیتواند پایش را جمع كند. به همین جهت، احساس شرمندگی میکند. مرتب از آن شخص محترم عذرخواهی میکند. شخص مریض، معذور است و همه، او را از انجام برخی آداب و رسوم معاف میدانند، ولی او گویی در وجودش احساس شرمندگی و گناه میکند. با خود میگوید: در مقابل ایشان نباید پای من دراز باشد.
عالَم بندگی و عبودیت بندگان حقیقی در برابر خداوند نیز چنین است. بسیاری از بندگان خدا رسماً عصیان کردهاند و دائم در حال سرافکندگی و شرمندگی هستند. حتی کسانی که اهل گناه و عصیان نیستند، نمیتوانند حق بندگی خداوند را کامل ادا کنند. اساساً هیچكس نمیتواند حق بندگی را بهطور کامل بهجا بیاورد. البته ناچار برای بقای حیات و نسل، برخی امور را انجام میدهد، مثل خورد و خوراک، قضای حاجت، تولید نسل و تفریحات سالم. البته خداوند هم راضی است و کسی را بهخاطر انجام این امور مؤاخذه نمیکند، ولی انسان بامعرفت که درباره جایگاه مقام ربوبی و نسبت خود با خدایش، اندک شناختی داشته باشد، بسیار احساس شرمندگی خواهد کرد. خواهد فهمید که اگرچه بهاصطلاح مرتکب گناه نشده است، اشتغال به این امور سبک و ساده، قلب او را از خداوند به خود منصرف کرده و او را از وظیفه اصلی بازداشته است. به همین جهت، انسانهای بامعرفتی چون وجود نازنین پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله)، دائم مراقب خود بودند تا قلب مبارکشان از امور غیرالهی پاک شود و به اندک چیزی آلوده و کدر نگردد: إِنَّهُ لَیغَانُ عَلَی قَلْبِی وَإِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی كُلِّ یوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّة؛(1) «بیشک، قلب من نیز غبارآلود میشود و
1. میرزاحسینبنمحمدتقی النوری الطبرسی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، ج5، ص320.
[برای رفع این خطر،] هر روز، هفتاد مرتبه از خداوند طلب غفران و بخشش [و عذرخواهی] میکنم».
همچنین نقل شده است که سیره حضرت چنان بود که وقتی براثر مراوده زیاد با مردم و امور روزمره و دنیوی آزرده میگشت و بهخصوص وقتی هنگامه اقامه نماز نزدیک میشد و دلتنگ امور مهمی چون نماز و ارتباط بیشتر با خداوند میشد و گویی شوق وصال به حق، ایشان را به هیجان میآورد، بلال(رحمه الله) را صدا میزد و میفرمود: أَرِحْنَا یا بِلَالُ!؛ ای بلال، برخیز و با صدای اذان و دعوت به نماز، ما را از آلودگی و اشتغال به غیر او راحت کن. گاهی نیز میفرمود: «خداوند، نماز را روشنای چشمانم قرار داده است».(1)
گویی ایشان احساس میکردند که ممکن است گفتوگوهای عادی و روزمره با اهل خانه، خویشان و مردم، فضای قلب مبارکشان را نیز قدری تیره گرداند. استغفار روزانه برای رفع این کدورتهای احتمالی بوده است. اگر قلب خود را اینگونه محافظت کنیم و از کدورتها دور نگه داریم یا اگر احیاناً کدورتی حاصل شد، فوراً درصدد رفع آن برآییم، معنای رازونیازهای عاشقانه نبی مکرم اسلام و حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) را خواهیم دانست. هنیئاً لأهله!
بنابراین، لازمه زندگی بزرگوارانی چون نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) و حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) در این عالم، روبهرو شدن و مراوده با مردم است. آنها بندگان
1. شیخ بهایی(رحمه الله) روایتی را نقل کرده و بیان داشته است که: أن النَّبِی(صلى الله علیه وآله) كانَ یَنْتَظِرُ دُخُولَ وَقْتِ الصله وَیَقُولُ: أَرِحْنَا یَا بِلَال! (شیخ بهایی، مفتاح الفلاح، ص182)؛ یعنی سیره حضرت چنین بوده و همیشه بر این امر مداومت داشت. مجلسی(رحمه الله) نیز همین مضمون را نقل کرده است: قَال النَّبِی(صلى الله علیه وآله) جُعِلَتْ قُرَّةُ عَیْنِی فِی الصله وَكَانَ یَقُولُ أَرِحْنَا یَا بِلَال (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج79، ص193).
صالحی بودند که ازطرف خداوند مأموریت تربیت مردم را به عهده داشتند. بهناچار با مردم معاشرت داشتند. لازمه معاشرت با مردم، ابتلا به كارهایی است كه از نگاه مبارک ایشان، مناسب شأن عبودیت در پیشگاه الهی نیست. این مقام، خود، یک ابتلا برای ایشان بود. گاه در مخاصمات و درگیریهای بین مردم، کلمات رکیک و فحشهای زشتی را میشنیدند که آنها نسبت به هم روا میداشتند. گاه مردم آن بزرگواران را به خشم میآوردند. در چنین مواردی، ایشان ناچار بر سر مردم فریاد میزدند. برای تربیت و تأدیبشان، آنها را تنبیه میکردند. نتیجه تمام این امور و صدها مسئله شبیه آن، چنان است که فرمودند: إِنَّهُ لَیغَانُ عَلَی قَلْبِی.
البته آن بزرگواران دارای درجهای از معرفت و شناخت بودند که اشتغال به این امور را دون شأن بندگی میدیدند. مردمی که در زندگی روزانه بهراحتی دچار انواع نافرمانیها و معاصی میشوند و ارتکاب هر فعل غلطی برایشان سهل است، شناخت و معرفتشان در اندازهای نیست که حتی در خود کمترین احساس خطا و شرمندگی کنند. چنین بندگانی با این بار سنگین گناه چگونه میتوانند وظیفه بندگی خود را در پیشگاه الهی انجام دهند؟ چگونه به خدا اظهار محبت كنند؟ چگونه این بیادبی و بیاحترامی را با دوست داشتن جمع کنند؟
اگر انسان بداند كه باطن گناه، آتش است، اگر بصیر باشد که گناه، آتشی است كه انسان خود به دامن خود میزند، اگر آگاه باشد که با دست خود، خودش را در آتش میاندازد و در حال گناه، در آتش است، در چنین صورتی، اولین چیزی كه چنین آدمی میخواهد، نجات از آتش است؛ یعنی نجات از آتش، مهمترین خواسته هر انسانی از خداوند است؛ نه خوردوخوراک، لحم طیر، حورالعین، عسل مصفّا. او اگر بداند که هماکنون در حال سوختن است، هیچکدام از این امور را نخواهد خواست؛ چراکه این امور از خواستههای درجهدوم است. آنچه مهم است، در ابتدا، خاموش ساختن آتش است.
به جهت اهمیت این امر، در بیانات ائمه معصوم(علیهم السلام) بارها نقل شده است که هنگام دعا، اولین تقاضای ایشان از درگاه خداوند، نجات از آتش است: فَكاكَ رَقَبَتی مِن النّار... و اللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ... .(1) همچنین ایشان در مواقع حساس و مظان استجابت دعا، اولین یا یکی از مهمترین اموری که از خداوند تقاضا داشتند، همین مسئله بود.(2)
حضرات انبیای عظام و ائمه معصوم(علیهم السلام) در موارد متعدد، از خداوند نجات از آتش جهنم را درخواست داشتهاند. مواردی چون: مناجات حضرت آدم(علیه السلام) به درگاه حضرت حقتعالی،(3) مناجاتهای صحرای عرفات،(4) اذن دخول به مسجد
1. وجود نازنین امام جعفر صادق(علیه السلام) در ضمن بیان آداب دخول به مسجدالحرام فرمودند: به محضر حضرت حق سه مرتبه عرض کنید که: تحفة زیارتت به من و اولین چیزی که به من عطا میکنی، نجات من از آتش جهنم باشد: یَا كَرِیم! أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إِیَّایَ بِزِیَارَتِی إِیَّاكَ أَوَّلَ شَیْءٍ تُعْطِینِی فَكَاكَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ تَقُولُهَا ثَلَاثا (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص402).
2. امام صادق(علیه السلام) در باب زیارت جد بزرگوارشان، حضرت امیرالمؤمنین(علیه السلام) توصیه فرمودند تا چنین از خداوند تقاضا داشته باشیم: وَأَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إِیَّایَ مِنْ زِیَارَتِی فِی مَوْقِفِی هَذَا فَكَاكَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ و... (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص578). همچنین ایشان در دعای هنگام ورود به ماه مبارک رمضان به محضر حضرت حق عرضه میدارند: اللَّهُمَّ حَاجَتِی حَاجَتِی حَاجَتِیَ الَّتِی إِنْ أَعْطَیْتَنِیهَا لَمْ یَضُرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی وَإِنْ مَنَعْتَنِیهَا لَمْ یَنْفَعْنِی مَا أَعْطَیْتَنِی وَهِیَ فَكَاكُ رَقَبَتِی مِنَ النَّار (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج94، ص333).
3. ابنطاووس، مهج الدعوات، ص303؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج92، ص167.
4. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج95، ص285.
الحرام،(1) زیارت مولی امام امیرالمؤمنین(علیه السلام)،(2) دعای ورود به ماه مبارک رمضان،(3) دعاهای بعد از نماز جعفر طیار(علیه السلام)،(4) دعاهای بعد از نماز صبح،(5) و دعاهای قضای حاجات.(6) عجیبترین تعبیری که از ایشان نقل شده و با تأکید بسیار هم بیان شده است، شاید این تعبیر باشد که امام صادق(علیه السلام) در دعای ورود به ماه مبارک رمضان به محضر حضرت حقتعالی عرضه میدارند:
اللَّهُمَّ حَاجَتِی حَاجَتِی حَاجَتِی الَّتِی إِنْ أَعْطَیتَنِیهَا لَمْ یضُرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی، وَإِنْ مَنَعْتَنِیهَا لَمْ ینْفَعْنِی مَا أَعْطَیتَنِی، وَهِی فَكَاكُ رَقَبَتِی مِنَ النَّار؛(7) خداوندا، درخواست من از تو، درخواست من از تو، درخواست من از تو چیزی است كه اگر آن را به من بدهی و هرچیز دیگری را به من ندهی، هیچ ضرر نکردهام و اگر آن را از من منع کنی و ندهی و هرچیز دیگر به من بدهی، سودی به من نمیبخشد و آن، نجات دادنم از آتش جهنم است.
بنابراین، باید به این حقیقت توجه و اعتقاد داشته باشیم كه هنگام ارتکاب گناه، آتش بر ما مسلط شده است، بهگونهایکه نجات از چنگ آتش برای اکثر بندگان،
1. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص402.
2. ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص578.
3. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج94، ص333.
4. همان، ج88، ص197.
5. محمدبنجعفر طوسی، مصباح المتهجد، ص181؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج84، ص316.
6. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج92، ص167.
7. همان، ج94، ص333.
غیرممکن و برای برخی نیز مشکل است. تنها لطف و رحمت الهی است که میتوان بدان امیدوار بود.
سخن گفتن، از ویژگیهای انسان است. انسان در مقام ارتباط برقرار کردن با دیگران، نیازمند امکانات، فنون، صناعات و ابزارهایی است که خداوند در وجود وی قرار داده است. یکی از آن امکانات، فن سخنوری است. سخن گفتن در افراد و گروههای مختلف انسانی بسیار متفاوت و متنوع است. درعینحال، صناعات و گوناگونی در انواع بیانها و سخن گفتنها، مانند «برهان»، «جدل»، «شعر»، «خطابه» و...، تنوع آن را بیشتر کرده است. هرکدام از این شیوهها و صناعات سخنوری دارای شرایط و اقتضائاتی است که هرچه بیشتر مراعات شود، آثار و برکات بیشتری دارد و انسان را بهتر در رسیدن به هدفش یاری خواهد داد.
مثلاً «برهان»، از انواع شیوهها و صناعات سخنوری انسان است. این فن در مقام بحث، استدلال، و اثبات حجت در علوم عقلی به کار میرود. بحث در علوم عقلی جز با برهان و روشهای شبیه آن پذیرفتنی نیست. در قرآن کریم نیز در موارد متعددی از این شیوه استفاده شده و برای اثبات حقایقی، اقامه برهان شده است. مثلاً در مقام اثبات وجود خدا، اثبات خالقیت، قدرت مطلقه، علم و دیگر اسما و صفات الهی، اقامه برهان لازم است. تمام نویسندگان متون علوم عقلی، ازجمله متون فلسفی و كلامی، از این شیوه و صناعت سخنوری بهره بردهاند.
نوع دیگری از شیوهها و صناعات سخنوری، «جدل» است. هدف از کاربرد این صنعت، مغلوب ساختن طرف بحث است. در جدل، با مبانی طرف مقابل به جنگ او میروند و او را قانع میکنند. مثلاً در قرآن کریم، خداوند، رفتار غلط زندهبهگور کردن دختران را بهشدت محکوم و نکوهش میکند و حالات زشت و ناپسندشان را
اینگونه توصیف میکند: وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأنْثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِیمٌ * یَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِنْ سُوءِ مَا بُشِّرَ بِه؛(1) «وقتی به فردی خبر میدادند كه صاحب فرزند دختر شدهای، از شدت ناراحتی و احساس شرمندگی، رنگ از رخسارش میپرید و صورتش سیاه میشد. بهخاطر دختردار شدن از شدت خجالت از مردم فرار میکرد».
خداوند این اخلاق و رفتار زشت و ناپسند آنها را نکوهش و محکوم کرده است. در سوره مبارکه صافّات، ضمن محکوم کردن اعتقاد غلط آنها به فرزنددار بودن خداوند،(2) از همین اعتقاد نادرستشان علیه آنها چنین استفاده کرده است: فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَلَهُمُ الْبَنُون؛(3) «ای پیامبر، از آنها بپرس آیا شما برای خداوند، فرزندانی دختر، و برای خویش، فرزندانی از جنس پسر قایلید؟»
همچنین در سوره مبارکه نجم، با اشاره به همین حقیقت میفرماید: أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الأنْثَى * تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِیزَى؛(4) «آیا شما صاحب فرزند پسر و خداوند صاحب فرزند دختر باشد؟ این، تقسیمی ناعادلانه است».
یعنی اگر به اعتقاد شما، فرزند دختر بد است و شما پسر را بر دختر ترجیح میدهید، پس چرا برای خدا دختر قایل هستید؟ این شیوه سخن گفتن، همان جدل و محكوم كردن طرف مقابل بر اساس منطق خودش است. هدف از استفاده کردن از این فن آن است تا طرف به اشتباه خود و غلط بودن مبنایش واقف شود.
1. نحل (16)، 58ـ59.
2. فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَلَهُمُ الْبَنُونَ * أَمْ خَلَقْنَا الْمَلائِكَةَ إِنَاثاً وَهُمْ شَاهِدُونَ * أَلاَّ إِنَّهُمْ مِنْ إِفْكِهِمْ لَیَقُولُونَ * وَلَدَ اللَّهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ * أَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلَى الْبَنِینَ * مَا لَكُمْ كَیْفَ تَحْكُمُونَ (صافات، 149ـ154).
3. صافات (37)، 149.
4. نجم (53)، 21ـ22.
«مناجات» نیز ازجمله فنون سخن گفتن است. مناجات با خداوند نوعی سخن گفتن با اوست و البته چون دیگر فنون و صناعات دارای شرایط و اقتضائاتی ویژه خود است که هرچه بیشتر مراعات شود، برکات آن بیشتر نصیب مناجاتکننده خواهد شد. به همین جهت، انسان باید توجه داشته باشد که طرف مناجات، دعا و تقاضای او موجودی است که قادر مطلق و بخشنده بیانتهاست. پس شرط عقل است که انسان با همتی بلند به رحمت واسعه الهی نگاه کند. معرفت انسان به خداوند باید بهگونهای باشد که معتقد باشد درخواستهای زیاد و اجابت آن توسط خداوند باعث نقص و کمبود در خزانه الهی نمیشود. مثلاً از خداوند بخواهیم تا در هر صورت، ما را از آتش نجات بخشد و در اعلامراتب بهشت جای دهد و بهترین نعمتهای خود را نصیبمان فرماید. چنین دعاها و درخواستهایی اگر با قصد جدی انشا و ادا شود، نشانه همت بلند و معرفت صحیح به رحمت واسعه الهی است.(1) لازم است تا به کسانی که به این درجه از معرفت و شناخت رسیدهاند، تبریک گفت و به حال آنها غبطه خورد.
به همین جهت، نگاه به محدودیت و نقص خود و قیاس خداوند به خود، خطایی آشکار است که البته ممکن است بسیاری از امثال ما گرفتار چنین معرفت ناقصی نسبت به خداوند باشیم و نتوانیم با قصدی جدی چنین دعایی را انشا کنیم. در این صورت، همان قرائتهای معمولی نیز مفید است و نباید ترک شود. مثلا
1. در این ارتباط، بعضی افراد همتهاى بسیار بلندی دارند و دعاهاى خیلى شیرین و جالبى مىكنند. مثلاً جناب آقاى قرائتى گاه در آخر سخنرانیهاشان چنین دعا میکردند که: خدایا از ابتدای آفرینش حضرت آدم(علیه السلام) تا پایان خلقت، هرچه به بندگان خوبت دادهای و خواهی داد، به ما هم بده! یا گفته میشود که هرچه گفتیم یا هرچه به صلاح ماست و به فکر ما هم نمیرسد، به ما عطا فرما. این نوع دعا کردنها نشانه شناخت درستی است به خداوند و لطف و کرم بیانتهای او که نسبت به بندگانش دارند.
بسیاری از بندگان خدا نخواهند توانست چون حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام)، خطاب به خداوند بگویند: فَهَبْنِی یا إِلَهِی وَسَیدِی صَبَرْتُ عَلَی عَذَابِكَ فَكَیفَ أَصْبِرُ عَلَی فِرَاقِكَ وَهَبْنِی صَبَرْتُ عَلَی حَرِّ نَارِكَ فَكَیفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلَی كَرَامَتِك؟(1)
اساساً «فراق از خداوند» برای آنها مفهوم نیست و درک درستی از آن ندارند. سختی و مشقت آن برایشان مطرح نیست. بنابراین، امثال ما وقتی این فقره از دعای کمیل را قرائت میکنیم، نمیتوانیم چون آن حضرت قصد انشا داشته باشیم. اقتضای همه مناجاتها و درخواستها از خداوند این است که چون مسبوق به درجهای از معرفت و شناخت نسبت به خداوند و کیفیت ارتباط انسان با اوست، هرچه معرفت، بالاتر و ایمان، یقینیتر باشد، سطح این مناجاتها و مطالبات نیز بالاتر و دقیقتر است.
مناجات انواع مختلفی دارد. یکی از انواع آن، مناجات در مقام «استرحام» است. در این مقام، انسان بهگونهای خاص با خداوند متعال سخن میگوید، مفهومی را تصور میكند، واژگان خاصی را به کار میبرد، سخنش را با گریه و ناله همراه میکند تا با قیاس به حال خود و به خیال خود، خداوند را سر لطف آورد، رحمت خدا جوشش كند و از رحمت الهی، بهرهمند شود.
وقتی بندهای در پیشگاه باعظمت الهی عرضه میدارد: پروردگارا، من که طاقت حتی یک درد جزئی در جسمم یا یک بلای ساده دنیوی را ندارم و نمیتوانم تحمل کنم، پس چگونه در مقابل آتش جهنم كه خشم تو آن را برافروخته است، تحمل كنم؟ او در چنین حالتی، در مقام «مناجات استرحام» است، نه استدلال منطقی و عقلی. اگر در مقام یک بحث استدلالی بود، سؤالش پاسخ روشنی داشت. مثلاً به او
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج98، ص169؛ مفاتیح الجنان، دعای حضرت خضر، معروف به دعای کمیل.
پاسخ داده میشد: این عذابهای ناشی از غضب الهی، نتیجه اعمال خودت، بلکه خود اعمالت است. وقتی بنده در مقام مناجات، آن هم از نوع استرحام باشد، بهیقین، خداوند متعال نیز با وی چنین برخورد استدلالی و منطقی نخواهد کرد. ما در مقام کاربرد چنین شیوهای در جستوجوی پاسخ منطقی نیستیم، بلکه قصد ما آن است تا به خیال خود، عواطف را تحریک کنیم و خداوند را بر سر رحم بیاوریم. اساساً خداوند نیز چنین شیوهای را از بندهاش میپذیرد؛ چراکه لازمه این شیوه سخن گفتن و استرحام، حالت شکستگی، کوچكی و تضرع در برابر خداوند است. این حالات و اینگونه سخن گفتن با خداوند نشاندهنده آگاهی بنده از بیچارگی و درماندگی خویش است و این افتادگی، فیض الهی را برای بنده در پی خواهد داشت.
نوع دیگر مناجات، «مناجات دلال» است. در اینگونه مناجاتها، شخص در مقام مناجات در برابر خداوند متعال، لحنی همراه با «ناز و دلال» دارد. حضرت مولیالموحدین امیرالمؤمنین(علیه السلام) در فقراتی از مناجات شعبانیه به پیشگاه باعظمت ربوبی چنین عرضه میدارد:
إِلَهِی إِنْ أَخَذْتَنِی بِجُرْمِی أَخَذْتُكَ بِعَفْوِكَ، وَإِنْ أَخَذْتَنِی بِذُنُوبِی أَخَذْتُكَ بِمَغْفِرَتِكَ، وَإِنْ أَدْخَلْتَنِی النَّارَ أَعْلَمْتُ أَهْلَهَا أَنِّی أُحِبُّك؛(1) پروردگارا، اگر بهانه تو در عذابم، جرم و خطای من باشد، من عفو و گذشت تو را بهانه آزادیام میدانم و اگر بهانه گرفتاریام را گناهم بدانی، من نیز بخشش تو را بهانه خواهم کرد و اگر مرا نبخشی و به آتشم افکنی، به همه جهنمیان خواهم گفت که من او را دوست داشتم و او دوستش را به جهنم آورده است.
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج91، ص98؛ مفاتیح الجنان، مناجات شعبانیه.
این تعابیر نشاندهنده احساس نزدیکی فوقالعاده مناجاتکننده با خداوند است. گویی بنده در این مقام انتظار دارد تا از خداوند جواب بشنود که «نه، چنین کاری نکن. اگر چنین کنی، آزادت میکنم. در آتش نمیسوزانمت و...». این شیوه سخن گفتن، مناجات با لحن دلال است. در این مقام، برهانی بودن، منطبق بودن با مباحث کلامی و فلسفی و امثال این مباحث، انتظارات بیهودهای است.
بسیاری از دعاها و درخواستها از خداوند از این سنخ است. همه میدانیم که خداوند تمام مریضها را شفا نخواهد داد. همه فقرا را ثروتمند نخواهد ساخت. همه گرسنگان را سیر نخواهد کرد. اساساً اقتضای حکمت خداوند، گرفتاری و ابتلای برخی بندگان مؤمن و غیرمؤمن به انواع بلاها ازجمله فقر، بیماری، گرسنگی و... است. درعینحال، در مقام مناجات و دعا از خداوند درخواست داریم که: اللّهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقیر؛ اللّهُمَّ أشْبِعْ كُلَّ جائِع، اللّهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَریض.
پیام این درخواست عام و جامع این است: خداوندا، من نسبت به هیچكس سوءظن ندارم. پروردگارا، تو به من عاطفهای دادی كه خیر همه بندگانت را بخواهم. حال از تو میخواهم که همه بیماران را شفا بدهی. البته همه اینها در دایره مصلحت توست.
امام سجاد(علیه السلام) در این فقره از دعا از خداوند درخواست میکند که: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَإِذَا كَانَ لَكَ فِی كُلِّ لَیلَةٍ مِنْ لَیالِی شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ یُعْتِقُهَا عَفْوُكَ، أَوْ یهَبُهَا صَفْحُكَ فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْكَ الرِّقَابِ، وَاجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَیرِ أَهْلٍ وَأَصْحَابٍ.
روشن است که آزادی همه بندگان در هر زمانی و به هر بهانهای بر اساس حکمت الهی است. درهرحال، خداوند به عدهای از بندگانش، توفیق توبه و انابه در شبهای ماه مبارک رمضان را عنایت میکند. ما از او تقاضا داریم تا به ما نیز این عنایت را بفرماید تا به توبه، انابه، توجه و اعمال خیر، موفق شویم. درنتیجه، حداکثر استفاده را از این فیض گسترده الهی ببریم تا از آزادشدگان از آتش جهنم در این شبهای بابرکت باشیم و از بهترین بندگان قرار گیریم. انشاءالله.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَامْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امِّحَاقِ هِلالِهِ، وَاسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلاخِ أَیامِهِ حَتَّی ینْقَضِی عَنَّا وَقَدْ صَفَّیتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ، وَأَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیئَات؛ پروردگارا، همچنان که ماه پس از هلال آخر کمفروغ میگردد و با قرار گرفتن در محاق، محو میشود، تو نیز گناهان ما را محو كن و با پایان یافتن روزهای این ماه، چنان لباس گناه و معصیت را از تن ما بَر کن که ما را از تمام پیامدهای معاصی، منزه، و از خطاها، تصفیه، و از گناهان، خالص و پاکیزه کرده باشی.
این فراز از دعا به پایان ماه مبارک رمضان مربوط است. امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا، با استفاده از برخی صنایع ادبی و زیباییهای سخنوری، خواسته خویش را از خداوند بیان کرده است. در ادبیات عرب، به جهت غنای بالا، برای امور مختلف، اسامی متنوعی اختصاص یافته است. مثلاً علاوه بر اسامی ماههای قمری، برخی ایام و شبهای یک ماه قمری و شکل کره ماه نیز دارای اسامی خاصی است. مثلاً ماه را در سه شب اول و همچنین در چند شب آخر، «هلال»، و در بقیه شبها، «قمر» مینامند. شبهای میانی، بهخصوص شب چهاردهم را که تمام ماه، پیدا و شب کاملاً نورانی است، «بدر» مینامند. در شبهای آخر، یعنی دو شب آخر که دیگر ماه دیده نمیشود، ماه را «مُحاق»، یا آن روزها و شبها را ایام و لیالی «مُحاق» یا «مِحاق» یا «مَحاق»(1) مینامند. ایام و شبهای محاق، زمانی است که نور ماه بهکلی از
1. «امحاق» از مواردى است که ثلاثی مجردش، متعدی است، ولی وقتی به باب افعال میرود، لازم است. اینطور نیست که همه افعال ثلاثی وقتی به باب افعال رفتند، متعدی شوند. گاهی اینطور نیست و گاهی نیز درست بهعکس است؛ یعنی در ثلاثی مجرد متعدی و در باب افعال لازم است. مانند «حصد الزرع» که به معنای «حصد الزارعُ الزرعَ»، و متعدی است، اما در باب افعال لازم است: «أحصد» به معنای «حان وقت حصاده» است. یا «أثمرت الشجرة» به معنای «صارت ذاثمر» است که متعدى نیست. «امحاق» هم، چنین است. در ثلاثی مجرد، متعدی است. مثلاً «مَحَقَهُ» یا «مَحَقَ الذَّنْب» متعدی است و به معنای «گناه را محو كرد» است. وقتی به باب افعال رفت، لازم میشود. «إِمْحاق» به معنای «دَخَلَ فِى الْمُحاقِ» و «أَمْحَقَ هِلالُهُ»، «أَمْحَقَ الْقَمَرُ» به معنای «إِمْحاقُ الْهِلال» یا «إِمْحاقُ الْقَمَر» است که در همه این موارد فعل لازم است.
صفحه آسمان محو میشود و دیده نمیشود. آخر شب ماه قمری را شب «سَلخ» مینامند. گویی ماه نیز چون انسان لباس کهنه را از تن بیرون میآورد و رختی پاکیزه و نو بر تن میکند یا چونان پوست کندن حیوانی، پوستین کهنه به کناری مینهد و نویدبخش هلالی نو و پاکیزه است. خداوند متعال در سوره مبارکه «یس» به این حقیقت چنین اشاره کرده است: وَآیه لَهُمُ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُمْ مُظْلِمُون؛(1) «از نشانهها و آیات [الهی] برای مردم، «شب» است که ما برای تحقق آن، وقتی پوسته روشن روز را از تن زمین برداریم، همهچیز در ظلمتی تیره و تار قرار خواهد گرفت».
حضرت سجاد(علیه السلام) با استفاده از این حقایق و آیات الهی و بهرهگیری از صناعات ادبی، خطاب به حضرت حقتعالی عرضه میدارند: همراه با رفتن ماه به محاق و محو شدن نورش در تاریکی شب، تو نیز در هر شب و روز این ماه مبارک، گناهان و خطاهای ما را بپوشان. بهگونهایکه با پایان یافتن ماه و انسلاخ از کهنگی و پوشیدن لباس نو، ما نیز بهدست توانای تو و در سایه بیانتهای عفو و رحمتت، چونان هلالی نو، از هرگونه آلودگی منسلخ شده و لباس پاکیزه بندگی را بر تن کرده باشیم.
1. یس (36)، 37.
نکته قابل توجه و سؤال مهم در خواندن این متون ادعیه که بهوسیله ائمه معصوم(علیهم السلام) انشا، و از لسان مبارکشان صادر شده، این است که این فرازها و عبارات را چگونه باید خواند؟ یعنی آیا وقتی که این عبارت از دعا را میخوانیم که خداوندا، ما را از تمام گناهان منسلخ و پاک گردان، باور داریم که گنهکاریم؟ آیا حقیقتاً معتقدیم كه آلودهایم، كثیفیم و پلیدیم؟ درنتیجه، واقعاً از خداوند میخواهیم تا آنها را از ما دور كند و بكَند؟ یا در ادای این عبارت قصد جدی و حقیقی نداریم، بلکه تمام این دعا خواندنها سطحی و زبانی است؟ درست مانند قرائت اشعار و غزلیات که انسان با اینکه میداند تمام آنها خیالات و تمام اسنادهای شعری، مجازی است، درعینحال، از خواندن آن لذت میبرد. نکند ما نیز از خواندن دعاها صرفاً لذت ببریم و هیچ قصد جدی و حقیقی نداشته باشیم. گو اینکه خواندن این عبارتهای زیبا با معانی بلند و لذتبخش خود از اعمال خیر و دارای حداقل ثواب است و امثال ما نیز آن را به قصد دریافت همان ثواب حداقلی میخوانیم. این کار خوب كجا، و باور بهدرستی و صحت این مضامین کجا! چنین عملی با حداقل ثواب انجام دادن کجا و قصد جدی انشا داشتن در چنین فرازهایی از ادعیه مأثور از معصومین(علیهم السلام)، خواستن از خداوند و اعتقاد جدی به استجابت کجا! مثل اینکه انسان در عمرش به دفعات غذا میل میكند. غذا خوردن انسانها چند نوع است: گاه تنها برای رفع گرسنگی است. بعدها وقتی دارای رشد عقلانی و معرفتی بیشتری شد، غذا خوردنش به قصد حفظ سلامتی بدن و آمادگی جهت انجام وظایف، عبادات خداوند و تكالیف شرعی است. وقتی انسان دارای معرفت فوقالعادهای شد و به مقامات بالا و والایی دست یافت، غذا خوردنش تنها برای آن است كه خدا دوست دارد. هر وقت احساس میكند خدا دوست دارد كه غذا بخورد، همان وقت همان غذایی را که مرضیّ و
محبوب خداوند است، به همان اندازهای که او میپسندد، میل میکند. به همین سیاق، گاه غذا خوردن، مستحب یا واجب میشود.
بنابراین، انگیزه انسان در انجام کارها بسیار متفاوت است. همچنان که غذا خوردن برای تقویت عضلات فک، کاری مفید و خوب است، غذا خوردن به هدف رضای الهی و جهت محبوب بودن نزد خداوند نیز مفید و خوب است. آیا این دو کار خوب را میتوان با هم قیاس کرد، درحالیکه خواندن بسیاری از دعاهای مأثور و منقول از ائمه معصوم(علیهم السلام) مانند غذا خوردن به قصد تقویت عضلات فک است؛ یعنی کار بهظاهر خوب و مفیدی است، اما آیا میارزد که انسان این کار را تنها به هدف تحقق آن نتیجه بسیار ناچیز و حقیر انجام دهد؟ حال آنکه دعا، اگر با قصد انشای جدی و با حضور قلب و آمادگی قلبی خوانده شود، دارای آثار و برکات بیشمار دنیوی و اخروی است. به همین معیار و مقیاس میتوان وضعیت معرفتی و جایگاه خودمان را با آن بزرگوارانی مقایسه کرد که این ادعیه را با همان قصد جدی انشا میکنند و میخوانند. آیا میتوان گفت نسبت ما با ایشان مانند نسبت کودکی کمسنوسال و کمخرد است كه با پول بازی میکند، با تاجر خبیر و آگاهی كه با پول تجارت سودآوری میکند؟ گو اینکه بازی كردن کودک هم سرگرمی مفیدی است، اما آیا کارایی پول در همین حد است؟
پس باید قدری بیشتر در مضامین ادعیه توجه کنیم و آن را با حالمان تطبیق دهیم. سپس سعی كنیم تا حد امکان، خود و حالاتمان را به مضامین این دعاها نزدیک کنیم. برای عملی شدن این کار باید اهمیت اصل دین و ارتباط با خدا و عبادت او را بیشتر درك كنیم. باید نسبت به دین و اعتقادات دینی دید روشنی پیدا کنیم و به مسئله مهم ارتباط با خدا، نگاهی صحیح داشته باشیم و به آن فوقالعاده اهمیت دهیم. گو اینکه دین برای اصلاح امور زندگی دنیوی مفید است، این
فایدهاش مانند تقویت فک برای غذا خوردن است، اما اعتقادمان به دین نباید در این حد خلاصه شود.
دین دارای ابعاد گوناگون و به همین سیاق دارای آثار و برکات بسیاری برای انسان است. غالب انسانها نگاهی جامع به دین ندارند و به فراخور معلومات و معارف و سطح درک و فهمشان، به بُعدی از ابعاد دین توجه میکنند و از بقیه غفلت میورزند. طیف وسیعی از دینداران با بهرهگیری از همان بُعد از دین و سطح دینداری خود که به انگیزهای مختلف به آن بُعد از دین متدیناند، از دین بهره میبرند. درست مانند غذا خوردن که طیف وسیعی از انگیزهها، از جنباندن و ورزش فک گرفته تا رضایت و محبت الهی میتواند باعث انجام این عمل باشد، دینداری نیز از بهرههای مادی و دنیوی گرفته تا نگاه به دین بهعنوان برترین نعمت الهی که خداوند به بشر ارزانی داشته است، شامل میشود. بسیاری از مردم به دین از آن بُعد مینگرند که حافظ منافع آنهاست. آنها معتقدند که عمل به دستور دین بهخاطر منافعی است كه برای آنها دارد. مثلاً دین دستور داده است که «دزدی نكنید». عمل به این دستور دینی برای آن است که دزدی باعث بیاعتمادی مردم، ناامنی و فساد در اقتصاد میشود. پس «دزدی نکنید تا شما و جامعهای که در آن زندگی میکنید، گرفتار بیاعتمادی و فساد نشود». حتی در عبادات نیز این دیدگاه وجود دارد. مثلاً گفته میشود نماز درعینحال ورزش ملایمی برای عضلات و ماهیچههاست. پس «به نماز روی آورید تا دارای بدنی سالم باشید» یا «روزه بگیرید تا بسیاری از بیماریهای گوارشی شما درمان شود». بنابراین، دینداری برای سلامت جسم، زندگی راحت و آسوده، اجتماعی سالم، امنیت اجتماعی و عدالت، مفید است. پس «دیندار باشید تا این آثار را در پی داشته باشید».
به این صورت، تمام دین و دستورهای دینی را میتوان چنین توجیه کرد. حال آنکه دین دارای اهدافی بلند و منافعی اصلی و اساسی است که این نوع منافع بسیار
سطحی و کماهمیت مادی و دنیوی و صدها برابر آن، در قبال آن بسیار بیارزش است. درست مانند فایده ورزش فک و محبوبیت الهی برای غذا خوردن. اهداف بلند و باارزش دین همان ارتباط با خداوند است. تمام دستورهای دینی برای تقویت ارتباط با خداست. این نعمت باارزش یعنی ارتباط همراه با عشق و دلدادگی، برای موجودی است که اصل و اساسش، نطفهای گندیده و در ابتدای کار بسیار بیارزش و بلکه منفور بود؛ بهگونهایکه از هزاران اسپرمی که تنها در یك قطره منی وجود دارد، تنها یک اسپرم انتخاب، و به نطفه تبدیل میشود و بقیه اسپرمها معدوم، و کثافات آنها شستوشو داده میشود. انسان با این سابقهاش رشد و ترقی میکند و مخاطب و محبوب موجودی قرار میگیرد که دارای هستی بینهایت، جمال بینهایت، كمال بینهایت و قدرت بینهایت است. انسان با این توان و استعداد فوقالعاده از درجه یک قطره گندیده به بالاترین مراتب انسانی و الهی میرسد. بااینحال، گناه، نهتنها این توان و استعداد را شکوفا نمیکند و به فعلیت نمیرساند، بلکه سیر رسیدن از صفر تا بینهایت را مختل میکند. پس انسان آرامآرام آن را از دست میدهد و همرتبه پستترین موجودات عالم هستی قرار میگیرد. اگر با باور و اعتقادی صحیح به خویش نظاره کنیم، خود را اینگونه خواهیم یافت. خواهیم دید که با تکرار گناه، روزبهروز، پیچیدگی پیلهای که به دور خود تنیدهایم، بیشتر میشود و دستوپای خود را بیشتر میبندیم. تا جایی که رشتههایی که ما را در محاصره خود گرفتهاند، چنان محکم و غیرقابل نفوذ میشود که گویی دیگر نجات از درون آن برایمان غیرممکن است. کار به جایی میرسد که پس از سالها خواهیم دید که پرده كثیفِ غلیظِ متعفّنی، روح ما را فرا گرفته است.
آن کس که حقیقتاً به چنین باوری دست یابد، بیتردید قبل از هرچیز به فکر نجاتش خواهد بود. البته نه نجات به دست خود، بلکه خود، هرچه بتواند، به ضرر خود اقدام میكند. پس در مقام نجات خود نیز احساس ضعف و نیاز به غیر دارد.
در این صورت، خواهناخواه، دست گداییاش بهسوی خدای بزرگ، بلند خواهد شد که خدایا، تو من را نجات بده. پیام حقیقی دعا همین است. پیام اصلی دعا، آگاه کردن انسان به این است که تنها راه نجات وی در دست باکفایت الهی است و بس. فقط قدرت لایزال اوست که خروارها هیزم افروخته را با ندای كُونِی بَرْداً وَسَلاما(1) به گلستان بدل کرده است. هم اوست که قدرتش، آتش گناهان ما را هر مقدار که باشد، خاموش خواهد ساخت. اولین لغزش و حماقت و کوتهفکری بشر آن است که با تردید به این امر بنگرد و در توانایی خداوند قادر متعال شک و تردید داشته باشد؛ درحالیکه إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُون؛(2) خواست او همان تحقق و شدن است.
پس در مقام بحث و استدلال باید به این باور برسیم، گو اینکه قدرت خدا و رحمت الهی غیرمتناهی است و حد و حصری ندارد. بااینحال، چون حكیم است، كار گزاف نمیکند. پس باید آن رحمت را به جایی كه دارای لیاقت و ظرفیت لازم است، عطا کند. انسان باید تمام توانش را در جهت کسب این لیاقت و توان مصروف دارد تا مستحق رحمت واسعه الهی شود. رسیدن انسان به این باور همان لیاقت است. اگر او حقیقتاً دریابد که از یك طرف، قدرت و رحمت خداوند بینهایت است و از طرف دیگر، خود، حقیقتاً ضعیف و بیچاره است، این لیاقت را کسب کرده است. تمام تلاش انسان باید برای زنده شدن این باور در وجودش باشد. برای این منظور، تفکر و اندیشیدن در این امور، بهرهگیری از بیانات وحی و اهلبیت(علیهم السلام)، بهترین راه چاره است. زنده شدن این باور در وجود انسان، او را از فخرفروشی در قبال دیگر انسانها باز خواهد داشت. استکبار که نقطه شروع سقوط
1. انبیاء (21)، 69.
2. یس (36)، 82.
انسان و باعث اصلی بدبختی ابلیس بوده است: وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِین،(1) با این باور، جمعشدنی نیست.
مهم آن است که انسان، خود را در قبال خداوند و بندگان خوب خدا کوچک و حقیر بداند و از استکبار و تفاخر دور باشد. تواضع و فروتنی مانند چاله روی زمین است که وقتی آب جاری شد، خودبهخود بدان سوی میرود و آن را سیراب میکند. استکبار و انانیت مانند صخره و تپه بلندی است كه آب هرقدر هم پرفشار باشد، بالای آن نمیرود و سیرابش نخواهد ساخت.
قرآن کریم دو گروه مزبور را اینگونه وصف فرموده است: لَتَجِدَنَّ أَشَدَّ النَّاسِ عَدَاوَةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الْیَهُودَ وَالَّذِینَ أَشْرَكُوا.(2)
شاید منشأ شدت عداوت و کینهتوزی یهودیان و مشرکان نسبت به مؤمنان، فخرفروشی و استکبارشان باشد؛ چراکه خداوند در آخر آیه بعدی، علت ایمان آوردن مؤمنانی از نصارا و شدت دوستی و مودتشان با مؤمنان را زهد و دنیاگریزی، عبادت خدا و مستکبر نبودنشان دانسته است: وَلَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَوَدَّةً لِلَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ قَالُوا إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لا یَسْتَكْبِرُون.(3)
یعنی نصرانیها به دلیل عدم استکبار و خضوع و خشوعشان در برابر حق، مانند همان زمین پست و افتادهای هستند که جریان رحمت الهی، آنها را از نعمت خود بینصیب نگذاشته و سیرابشان ساخته است. به همین جهت، چنان قلب رقیقی داشتند که با شنیدن آیات قرآن، چشمانشان پر از اشک میشد و بیدرنگ، اظهار
1. بقره (2)، 34.
2. مائده (5)، 82.
3. مائده (5)، 82.
ایمان میکردند.(1) به بیان قرآن، این عده از نصارا به جهت دارا بودن همین صفات نیک و پسندیده، بهویژه و از همه مهمتر، مستکبر نبودنشان، قابل اصلاح و اهل نجات هستند. به همین جهت، وقتی سخن حقی به گوششان میخورد، بیدرنگ، اشک از چشمانشان جاری میشود. گویی به چیزی رسیدهاند که عمری است گمشدهشان بوده است و مانند تشنهای به آب زلال و گوارایی دست یافتهاند: وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَق.(2)
اینها همه نشانه رقت و پاکی قلب و حقجویی است.
این، درس بزرگ قرآن به ماست که شرط نورانیت دل، میل به حقانیت و جذب حق شدن، عدم استکبار، تواضع و فروتنی است. یعنی با وجود ذرهای کبر و غرور و فخرفروشی، انسان راه به جایی نمیبرد و در همان منزلگاه اول متوقف خواهد شد.
بنابراین، وقتی انسان باور داشته باشد که گناه، او را آلوده و روسیاه کرده و بین او و خداوند حجاب شده است، از این مسئله، منزجر میشود و به فکر چاره خواهد افتاد. چون خودش توان نجات خود را از این مهلکه ندارد، بهناچار دست نیاز بهسوی بینیاز میگشاید و از او استمداد میجوید. با تحقق چنین باور حقیقیای است که معانی بلند ادعیه رخ مینماید و با زبان دل خواهیم گفت: اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَامْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امِّحَاقِ هِلالِهِ، وَاسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلاخِ أَیامِهِ حَتَّی ینْقَضِی عَنَّا وَقَدْ صَفَّیتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ، وَأَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیئَات. یعنی به زشتی
1. وَإِذَا سَمِعُوا مَا أُنْزِلَ إِلَى الرَّسُولِ تَرَى أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمَّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنَا آمَنَّا فَاكْتُبْنَا مَعَ الشَّاهِدِینَ * وَمَا لَنَا لا نُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَمَا جَاءَنَا مِنَ الْحَقِّ وَنَطْمَعُ أَنْ یُدْخِلَنَا رَبُّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِینَ * فَأَثَابَهُمُ اللَّهُ بِمَا قَالُوا جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِكَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ (مائده، 83ـ85).
2. مائده (5)، 83.
گناهان، آلوده بودن به آن، ناتوانی از نجات یافتن از آن و توان خداوند در نجات دادن ما از این مهلکه باور داریم. سپس با تبعیت از اهلبیت(علیهم السلام) و آنچه از آن بزرگواران آموختیم، به پیشگاه باعظمت ربوبی عرضه میداریم: بارپروردگارا، با ورود هلال ماه مبارک رمضان در محاق و ناپدید شدنش، همه گناهان ما و همه آثار و پیامدهای رفتارهای ما را كه دامنگیر و وَبال گردن ماست، محو و نابود گردان، بهگونهایکه با سپری شدن ماه مبارک و آمدن ماه نو، ما را نیز از خطیئات تصفیه کن و از گناهان و آثارش جدا گردان و تمام آلودگیهای ما را دور کن و نفس و روح ما را خالص، طیب و طاهر گردان.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَإِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا، وَإِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا، وَإِنِ اشْتَمَلَ عَلَینَا عَدُوُّكَ الشَّیطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْه؛ خداوندا، بر محمد و اهلبیتش درود فرست و اگر ما در ماه مبارک رمضان از مسیر مستقیم متمایل شدیم، ما را به راه راست برگردان، و اگر گرفتار انحرافی شدیم، ما را بر طریق مستقیم، استوار ساز و اگر دشمن تو، شیطان راندهشده، به سراغ ما آمد و ما را احاطه كرد، ما را از دست او نجات بده.
غالب دعاهای ما یا ناظر به گذشته است یا ناظر به آینده. بخشی از زندگی ما اموری است که بر ما گذشته است. اگر با کیفیت خوب گذشته و استمرار آن به نفع ماست، از خداوند، خواهان استمرار و تقویت آن هستیم، و اگر گذشته تیره و تاری داشته و احیاناً به لغزشی آلوده بودهایم، از خداوند طلب آمرزش و غفران و رفع تبعات و آثار آن را داریم. بسیاری از دعاهای ما نیز ناظر به آیندهای است که در پیش داریم. با نگاه به گذشته و یادآوری کمبودها و و نیز فرصتهای ازدسترفته، توفیق انجام و تکمیل كارهای خیری را از خداوند طلب داریم که به انجام یا اتمام آن موفق نشدهایم.
در این میان، به همین زمان حال که مشغول انجام برخی امور هستیم، کمتر توجه داریم. انسان درهرحال، به کمک و یاری حضرت حق نیاز دارد. وقتی ما مشغول انجام کاری هستیم، در همان وقت، محتاج مدد و یاری خداوند هستیم. اگر خوب
توجه داشته باشیم، خواهیم فهمید در هر قدمی كه از روی زمین برمیداریم، امكان به زمین نگذاشتن یا صحیح نگذاشتن آن هست. شاید یکی از اسرار این دعای شریف در سوره مبارکه حمد: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ که در طول شبانهروز، بارها آن را تکرار میکنیم، توجه دادن به همین مسئله مهم باشد. توجه به اینکه انسان هر آن، در معرض خطر و انحراف از مسیر اصلی و درست است.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا، ما را به این مسئله مهم توجه دادهاند که همیشه از خداوند، خواهان هدایت بهسوی مقصد صحیح باشیم: وَإِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا، وَإِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا؛ «اگر ما در ماه مبارک رمضان از مسیر مستقیم مایل شدیم، ما را به راه راست برگردان و اگر گرفتار انحرافی شدیم، ما را بر طریق مستقیم، استوار ساز».
«میل» و «زیغ» که مقصود از آن، کجروی و انحراف از حق و مسیر مستقیم است، از مفهوم قرآنی «صِراط مستقیم» گرفته شده است. این مفهوم بارها در قرآن به کار رفته است.(1) بر اساس آموزههای قرآن، مسیر زندگی انسان باید مستقیم و به دور از هرنوع انحراف باشد. البته انحرافاتی که به سراغ انسان میآید و او را گرفتار میکند، گوناگون است. این انحرافات، مانند انحراف از یک خط مستقیم، ابتدا چندان روشن و بارز نیست، اما هرچه زمان میگذرد و زاویه بیشتر میشود، ظهور و بروز بیشتری مییابد. این مورد هم از مواردی است که انسان باید برای نجات از آن به خداوند
1. مفهوم صراط، صراط مستقیم، صراط سوی، و... در بسیاری از آیات قرآن آمده است. مانند: اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ (حمد، 6)؛ وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیمٌ (یس، 61)؛ إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ (زخرف، 43)؛ قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لأقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِیمَ (اعراف، 16)؛ وَهَدَیْنَاهُمَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیمَ (صافات، 118)؛ قُلْ كُلٌّ مُتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ وَمَنِ اهْتَدَى (طه، 135)؛ إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُدَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُمْ بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَلا تُشْطِطْ وَاهْدِنَا إِلَى سَوَاءِ الصِّرَاطِ (ص، 22).
پناه ببرد و خود را به او بسپارد. نشانههای راه درست و مستقیم را از او سراغ بگیرد و مهمتر آنکه توفیق حرکت در آن مسیر مستقیم و درست را از او بخواهد.
نکته مهم و قابل توجه این است که استجابت دعا، خود، دارای شرایط و اقسامی است. معنای دعا این نیست که تنها جمله و یا عبارتی کوتاه یا طولانی را قرائت کنیم و سپس با خیالی آسوده، امورمان را به حال خود رها کنیم و انتظار اجابت داشته باشیم؛ بهخصوص وقتی خواسته ما از خداوند، اموری باشد که تا آخر عمر، مستمر است و ادامه دارد. مثلاً حرکت در مسیر درست و صراط مستقیم را تا آخر عمر از خداوند بخواهیم. در چنین مواردی، اگر چنین فکری داشته باشیم، این کمال خودفریبی است؛ چراکه همه افعال خداوند متعال ازجمله استجابت دعا، در چارچوب سنتهای خاص انجام میشود. اگر خواسته ما در دعا جدی است و حقیقتاً از خداوند، حرکت در مسیر مستقیم را خواهانیم، باید تمام وجود ما نیز در همان راستا باشد، درست مانند کسی که در حال سوختن است و از دیگران یاری میطلبد. چنین فردی با آنکه به کمک آنها یقین دارد، ولی خود منتظر آنها نمیماند و تا آمدن کمک، به تلاش خود برای نجات یافتن از آتش ادامه میدهد. این تلاش مجدّانه همزمان با کمک خواستن نشان میدهد که او حقیقتاً در حال سوختن است. نشانه جدی بودن دعا و درخواست از خداوند، تلاش مجدّانه در همان راستا و توجه به امور و اسبابی است که خداوند در اختیارمان قرار داده است. مسیر و صراط مستقیم الهی، دارای نشانهها و علایمی است. برای حرکت در این مسیر و رسیدن به مقصد باید به دقت به این علایم توجه نمود و بر اساس راهنماییها و هدایتهای آن به مسیر ادامه داد تا از انحراف مصون ماند.
بیتوجهی به این علایم و نشانهها و عدم دقت کافی در طی کردن درست مسیر و سپس دعا و تقاضا از خداوند قابل قبول نیست. چنین اقدامی که خود، نشان از
جدی نبودن دعا و تقاضا از خداوند دارد، خلاف سنت الهی است و بیشتر به شوخی كردن با خدا و العیاذبالله، استهزای خدا شبیه است. كسی كه خودش را از پشتبام ساختمان هفت طبقه به پایین پرتاب کند و درعینحال بگوید: «خدایا، خودت من را نگهدار»، به این واقعیت توجه ندارد که وقتی روی پشت بام ایستاده و از این طریق، جانش حفظ شده است، بهدست خداوند و با یاری سنن الهی بوده است. او به خیال خام خود میپندارد که قبل از پرتاب شدن، خودش جان خود را حفظ کرده و خداوند دخالتی نداشته است. حال پس از پرتاب شدن، چون از او کاری ساخته نیست و مستأصل شده است، به سراغ خداوند میرود و از او یاری میجوید. این امر، جهل نسبت به سنتهای الهی است. خداوند در مقابل این درخواست و دعا خواهد گفت که جاذبه زمین را برای همین امر مقرر داشتم. ایستادن روی پشتبام و نیز افتادن از بام و سقوط، هر دو براثر جاذبه خدادادی زمین است. وقتی به این امور آگاهی داری، باید از این نیروی الهی، بهجا و درست بهره ببری. اینکه خداوند به تقاضای نجات این شخص جواب مثبت دهد، دارای قوانین و مقررات متعددی مانند مقصر نبودن شخص در افتادن از بام، توکل و اعتماد به خداوند، جدی بودن درخواست و تقاضا و مصلحت الهی است. بنابراین، اجابت دعا در راستای سنن الهی صورت میگیرد. در تاریخ نقل شده است که حضرت موسی(علیه السلام) بیمار شد. ایشان در خلال مناجات در کوه طور از خداوند طلب شفا کرد. به ایشان امر شد تا نزد فلان طبیب برو و فلان دارو را که او تجویز میکند، تهیه و استفاده کن تا من شفایت دهم. حضرت موسی(علیه السلام) از کوه طور بازگشت و آن دارو را خودش تهیه و استفاده كرد، اما شفا نیافت. عرضه داشت: خدایا، من آن دارو را استفاده كردم، ولی اثری نبخشید. خطاب شد: ما به تو امر کردیم نزد فلان طبیب برو تا او این دارو را تجویز كند و سپس از آن استفاده كن تا شفا یابی. ما شفای تو را در دارویی قرار دادیم که او تجویز و تهیه کند. یعنی فلان طبیب و
دارویی که او تجویز و تهیه میکند، همه از اسباب شفا دادن ماست. ما این وسایط را سبب شفای تو قرار دادهایم.
از آثار و برکات دعا، توجه دادن انسان به این امور است که:
اولاً، انسان نهتنها بهخاطر گذشتهها و آیندهاش، بلکه برای حالِ فعلی و اشتغالات زمان حاضرش نیز نیازمند کمک و یاری خداوند است؛
ثانیاً، انسان باید به اسباب و عللی که خداوند برای تحقق امور عالم مقرر فرموده است، توجه داشته باشد؛
ثالثاً، هنگام استفاده از اسباب، باور داشته باشد كه همه اینها ابزاری بیش نیستند. همهچیز بهدست قدرتمند و باکفایت الهی است: وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ؛(1) تأثیر حقیقی فقط از اوست.
این علل و اسباب مستقل در تأثیر نیستند، بلکه او، خود، بنا به مصالحی، این اسباب را وسیله انجام بعضی امور مقرر فرموده است. بنابراین، استفاده از اسباب و وسایط تنها وظیفهای است كه طبق سنتهایی كه خدا در این عالم قرار داده، و بهخاطر مصالح بیشماری كه در این كارهاست، بر عهده ماست.
البته روح همه این امور، امتحان و ابتلایی است که خداوند آن را با زندگی دنیوی ما عجین کرده و زمینه آن را در کارهای روزمره ما فراهم آورده است. مثلاً در چنین مواردی، بیمار، طبیب، داروساز و دیگر افراد در معرض امتحان الهیاند. همچنین در مواردی که هیچ اسبابی فراهم نیست و دست انسان از همهچیز کوتاه است، روشن میشود که چه کسانی به خداوند امید و توکل داشته و توجه دارند که در هر صورت، کار در دست موجودی توانا و کاردان است و از طرق غیرعادی و غیرمعمول هم میتواند مشکل انسان را حل کند. همچنین چه کسانی با فقدان
1. شعراء (26)، 80.
اسباب ظاهری، از خداوند قطع امید میکنند و خود را میبازند. همه این امتحانها و ابتلاها بر اساس مصالحی است که ما باید از آن بهعنوان بهترین فرصت بهره ببریم و با انجام وظایف و موفقیت در امتحانات، تكامل یابیم.
در هر صورت، ما باید به این امر مهم توجه داشته باشیم که هر آن، ممکن است گرفتار غفلت و اشتباه شویم و در دام شیطان بیفتیم. ممکن است دچار نسیان و فراموشی شویم، از مسیر صراط مستقیم، منحرف شویم یا از مراحل بعدی حرکت باز ایستیم. به این امر آگاه باشیم که آنقدر ضعیف و ناتوانیم که اگر عنایت الهی نباشد، حتی قدرت ادای کلماتی را نداریم که به زبان میآوریم؛ بهگونهایکه با گفتن یک کلمه، معلوم نیست قدرت ادای حروف و کلمات بعدی را داشته باشیم. نمیدانیم آیا سلامت جسمی، روحی و روانی ما ادامه خواهد داشت تا به حرف زدنمان ادامه دهیم یا نه؟ آیا کاری را که با نیت خالص و برای رضایت خداوند شروع کردهایم، میتوانیم خالصاً لوجهالله ادامه دهیم یا شیطان، مانع خلوصمان میشود و در نیتمان تصرف میکند؟ آیا شیطان، ما را گرفتار ریا و سمعه نخواهد كرد؟ آیا نفس و شیطان، ما را گرفتار شرک و کفر نخواهند ساخت؟ اگر چنین شود و برای خداوند، شریکی قایل شویم، او هیچ عملی را از ما نخواهد پذیرفت و همه را به شریکش خواهد بخشید؛ چراکه فرمود: أَنَا خَیرُ شَرِیك.(1) در هر کاری ممکن است انسان آغاز خوبی داشته باشد؛ یعنی با شور و نشاط معنوی خاصی و با خلوص نیت آغاز کند، اما در درگیری با شیطان ببازد. وساوس و القائات شیطان در وی اثر کند، خلوصش کم شود و آرامآرام اساساً چیزی از خلوص در عملش نماند. شیطان ابتد با مشوب کردن قصد و نیتْ وارد میشود. وقتی چنین شد، دیگر
1. ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج2، ص295.
خلوص و پاکی از کار گرفته میشود و دیگر از آن نشاط و شادابی معنوی، خبری نخواهد بود. آرامآرام همه اعمالش با مقاصد پست انجام میگیرد و از اوج معنویت به حضیض همنشینی با شیطان و شیطانصفتان سقوط خواهد کرد.
بنابراین، نمیتوانیم در آغاز هر کاری بگوییم: «خدایا، من را تا آخر در صراط مستقیم حفظ كن». سپس خیالی آسوده داشته باشیم و احساس خطر نکنیم. اگر دعا و درخواستمان از خداوند، جدی و با در نظر گرفتن سنت الهی در دخالت دادن اسباب الهی باشد، باید توجه داشته باشیم که هر آن، نیازمند کمک و یاری خداوند هستیم. برای تحفظ و سلامت ماندن، لحظه به لحظه، محتاج مدد خداوندیم. رفتار اختیاری انسان دو پآیه اساسی دارد که مبادی فعل اختیاری انسان است: پآیه شناختی و پآیه میل، گرایش، شوق و اموری از این قبیل. یعنی برای انجام یک کار صحیح، هم باید بدانیم که چه باید كرد و هم باید بخواهیم. هم دانستن صحیح و هم خواستن درست و جدی لازم است. متأسفانه در هر دو نوع از مبادی، شیطان نفوذ، و انسان را وسوسه میکند: یا شناخت ما را خدشهدار، و آلوده به شک و تردید میکند، یا در گرایشها و امیالمان دچار تزلزل و انحراف میشویم. همه این موارد در رفتارمان تأثیر خواهد گذاشت.
به همین جهت، نیاز انسان به خداوند، تنها برای جبران گذشته یا تأمین آینده نیست، بلکه هر لحظه، نیازمند یاری و مدد خداوند است؛ چراکه هر لحظه در معرض انحراف در شناختها و گرایشهاست.
در قرآن کریم، کلمه «زیغ» که مکرراً استعمال شده است،(1) به همین مسئله اشاره دارد و هر دو مورد، یعنی کجاندیشی و کجروی را شامل میشود. فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغ
1. در بسیاری از آیات شریفه قرآن، با استعمال این کلمه و مشتقات آن، به انحراف فکری و گرایشی افراد و گروهها اشاره شده است: لَقَدْ تَابَ اللَّهُ عَلَى النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأنْصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَیْهِمْ إِنَّهُ بِهِمْ رَءُوفٌ رَحِیمٌ (توبه، 117)؛ (نجم، 17)؛ (احزاب، 10)إِذْ جَاءُوكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَإِذْ زَاغَتِ الأبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا؛ أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الأبْصَارُ (ص، 63)؛ وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَدْ تَعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْكُمْ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُمْ وَاللَّهُ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفَاسِقِینَ (صف، 5).
اللَّهُ قُلُوبَهُم؛(1) خداوند به طرق مختلف، گروههایی از مردم را هدایت كرد، اما آنها خود دستِ ردّ به این هدایتهای الهی زدند و از مسیر حق منحرف شدند و به این انحرافشان ادامه دادند. درنتیجه، خداوند دل آنها را از صراط مستقیم، متمایل کرد و به انحراف کشاند. البته این نوع انحرافها بسیار شدید و خطرناک است. اگر افراد و گروههایی، گرفتار آن شوند، کمتر امیدی به نجات آنها خواهد بود. سرّ چنین انحرافهایی آن است که از روی علم و آگاهی و تعمد است. چنین افراد و گروههایی، خوددانسته، در مسیر انحراف قرار میگیرند و بر اشتباهشان پافشاری میکنند. با این فرایند لجبازی و عناد و پای فشردن بر اعتقاد و حرف غلط، آرامآرام، قدرت تشخیص از آنها گرفته میشود. این عده، کار را به جایی میرسانند که در چنین مواردی، خود خداوند متعال، با آن همه مهربانی و رحمت بیحدوحصری که نسبت به بندگانش دارد، بر آنها غضب میکند و با مهر زدن بر قلب و جانشان، چراغ هدایت را در دلشان خاموش میگرداند. بهگونهایکه برای نجاتشان، از دست هیچکس، کاری ساخته نیست:(2) خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیم.(3)
1. صف (61)، 5.
2. در برخی از آیات شریفه قرآن از لسان مبارک پیامبران الهی(علیهم السلام)، به این حقیقت اشاره شده است که وقتی انسان از خداوند رویگردان شود، هیچ یاور و ناصری نخواهد داشت و تنها خواهد ماند: إِنْ یَنْصُرْكُمُ اللَّهُ فَلا غَالِبَ لَكُمْ وَإِنْ یَخْذُلْكُمْ فَمَنْ ذَا الَّذِی یَنْصُرُكُمْ مِنْ بَعْدِهِ وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (آل عمران، 160)؛ وَیَا قَوْمِ مَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ طَرَدْتُهُمْ أَفَلا تَذَكَّرُونَ (هود، 30)؛ قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِنْ كُنْتُ عَلَى بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَنْ یَنْصُرُنِی مِنَ اللَّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیرٍ (هود، 63)؛ أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ (جاثیه، 23).
3. بقره (2)، 7.
قرآن کریم به عاقبت بد و خطرناک افراد و گروههایی اشاره دارد که براثر نافرمانی و انحرافات عمدی و از روی علم و دانایی، مشمول غضب الهی شدهاند و خداوند بر قلوب و جانهاشان مهر انحراف و کجروی زده است.(1) این البته از سنن الهی است؛ چراکه بر اساس سنت الهی، وقتی انسان براثر اشتباه و لغزش، در سراشیبی سقوط قرار گرفت، با گوش دادن به فرمان مربیان فهمیده، خبره و باتجربه، حرکتش را متعادلتر میکند و با کنترل بیشتر و با سرعت کمتر ادامه میدهد، بهگونهایکه وقتی خطری پیش آید، یا خودش متوجه میشود و خود را نجات
1. در این آیات گاه با تعبیر «ختم» و گاه با تعبیر «تبع» و گاه با تعبیر «جعل غشاوه» آمده است که تقریباً همه همین مقصود را میرسانند: خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیمٌ (بقره، 7)؛ قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللَّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُمْ مَنْ إِلَهٌ غَیْرُ اللَّهِ یَأْتِیكُمْ بِهِ انْظُرْ كَیْفَ نُصَرِّفُ الآیَاتِ ثُمَّ هُمْ یَصْدِفُونَ (انعام، 46)؛ أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُونَ (جاثیه، 23)؛ فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِیثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِمْ بِآیَاتِ اللَّهِ وَقَتْلِهِمُ الأنْبِیَاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَیْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً (نساء ،155)؛ إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِیَاءُ رَضُوا بِأَنْ یَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَعْلَمُونَ (توبه، 93)؛ أُولَئِكَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ (نحل، 108)؛ وَمِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُ إِلَیْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِنْدِكَ قَالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا أُولَئِكَ الَّذِینَ طَبَعَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَاتَّبَعُوا أَهْوَاءَهُمْ (محمد، 16).
میدهد، یا دیگران با مشاهده خطر، فرصت کافی برای نجات وی دارند. پس در هر صورت، برای چنین افراد و گروههایی، امید نجات از خطرهای احتمالی وجود دارد. افراد و گروههایی که براثر اشتباه یا از روی عمد، در چنین موقعیتهای خطرناکی قرار میگیرند و بیتوجه به هشدارها و نهیبهای دیگران، براثر بیتجربگی و ناپختگی، لحظهبهلحظه، بر سرعتشان میافزایند، به جایی خواهند رسید که اساساً کنترل از دستشان خارج میشود. بهگونهایکه نه از دست خودشان و نه از دست کسانی که ناظر سقوط آنهایند، کاری ساخته نیست. درنتیجه، با مغز به زمین میخورند و از هستی ساقط میگردند. این قانون و سنت الهی هم در حرکتها و رفتارهای فیزیکی و ظاهری، و هم در سیرهای فکری و معنوی، صادق و تخلفناپذیر است.
بهویژه در مورد کسانی که دانسته و از روی علم و آگاهی و فقط براثر تبعیت از هوای نفس با دین خدا و مقدسات الهی درمیافتند و آن را به بازی و سخره میگیرند، این سنت الهی، بیش از دیگران، جاری است. در قرآن کریم به این گروه از افراد چنین اشاره شده است: أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَهَهُ هَوَاهُ وَأَضَلَّهُ اللَّهُ عَلَى عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلَى سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلَى بَصَرِهِ غِشَاوَةً فَمَنْ یَهْدِیهِ مِنْ بَعْدِ اللَّهِ أَفَلا تَذَكَّرُون.(1)
در چنین مواردی، جز از خداوند، از دست هیچکس کاری ساخته نیست. فقط امید به عنایات الهی است که میتواند حتی در چنین مواردی به داد انسان برسد و او را نجات دهد.
بنابراین، باید به این مسئله مهم توجه داشته باشیم که وقتی دعا میکنیم و نجات از لغزش و انحراف را از خداوند خواهانیم، باید قصدمان جدی و درخواستمان،
1. جاثیه (45)، 23.
واقعی باشد. جدی بودن قصد ما در این دعا آن است که به سنتهای الهی که درباره طی صراط مستقیم به روشی صحیح و منحرف نشدن از آن مقرر شده است، توجه داشته باشیم. در قرآن کریم، این سنتها و راهوروش درست پیمایش طریق مستقیم بهخوبی بیان شده است. باید با تلاش به این حقایق دست یافت و از آن بهره برد. دعا کردن برای هدایت در طریق مستقیم بدون توجه به این حقایق و بدون تلاش در دستیابی به این طریق، بیفایده و دهنکجی به سنتها و قوانین الهی است.
مثلاً قرآن کریم به صراحت بیان داشته است که طریق مستقیم، اطاعت از خداست و بس: أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ * وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِیم.(1)
پس از نشان دادن صراط مستقیم و تعیین کردن مصداق منحصربهفرد آن، به جزئیات این راهنمایی نیز اشاره کرده و برای بقا و پایداری در این مسیر فرموده است: وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیم.(2)
به این هم اکتفا نکرده است و باز میفرماید اگر در این مسیر با هم، اختلاف پیدا کردید و با یاری گرفتن از عقل خود، یعنی حجت باطنی خداوند نیز راه به جایی نبردید، برای رفع اختلافتان به خدا رو آورید: وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّه.(3)
این آیه شریفه نشان میدهد که عقل، این پیامبر و حجت باطنی الهی، برای سعادتمند کردن انسان کافی نیست و انسان همچنان نیازمند یاری ازطرف خداوند است.
1. یس (36)، 60ـ61.
2. آل عمران (3)، 101.
3. شوری (42)، 10.
بنابراین، اگر انسان برای پیدا کردن مسیر حرکت و نجات خویش به سراغ خدا نرود، یا برای نجات خود از دشمنان خدا مدد جوید، شکی در گمراهی و هلاکتش نیست. در عالم هستی، فقط خداوند بهعنوان مالک مطلق و صاحباختیار همه، مجاز به تقنین قانون و تعیین خط سیر حرکت برای انسان است. البته خداوند بنا به اقتضای مصالح، برخی اولیای الهی را بهعنوان خلیفه و جانشین خود در تدبیر امور، ازجمله تقنین و اجرای قوانین برگزیده است تا درست مطابق دستورهای او و در چارچوبی که او تعیین میکند، قانون وضع کنند و سرپرستی امور مردم را بر عهده گیرند.
به همین جهت، آنچه تحت نام علمیه حقوق بشر یا قوانینی که در سطح بینالملل در جهان امروز مطرح میشود، اعتباری ندارد؛ چراکه اولاً، حاصل فکر و تصمیمگیری عدهای از انسانهای کماطلاعی است که هیچ بهرهای از معارف الهی و ادیان آسمانی نبردهاند؛ ثانیاً، این افراد، در عمل، گرفتار انواع معاصی و بیبندوباریهای اخلاقی و رفتاریاند؛ ثالثاً، دستنشاندة جمعی از جهانخواران شیطانصفتیاند که هدف آنها جز استثمار و بهرهکشی ظالمانه از تمام ملل جهان نیست. بهترین نشانه بیاعتباری این قوانین، تضاد آشکار آنها با قوانین الهی است که نتیجهاش، تعطیلی احکام و ادیان الهی است. درعینحال، آنها این قوانین ناقص و ابتر را حتی بالاتر از قوانین الهی و متون مقدس الهی میدانند. این همه، حاصل جهالت در بُعد شناخت و عناد و لجبازی در بُعد عمل و رفتار است. بسیاری از این افراد و گروهها جاهلند و بسیاری نیز میدانند، ولی در مقام عمل، براثر گناه و آلودگی به انواع مفاسد اخلاقی و رفتاری، نفسشان پذیرای حقایق نیست و در برابر آن صفآرایی میکنند. درنتیجه، خداوند نور هدایت را از آنها برمیدارد و آنها را در باتلاق جهل و ضلالت تنها میگذارد. این افراد و گروهها کسانی هستند که با تبعیت از هواهای نفسانی و شیطان، به جنگ خداوند رفته، و بهسختی دچار شکست
شدهاند، بهگونهایکه هیچ راه نجاتی برای آنها تصور نمیشود: بَلِ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْوَاءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِین.(1)
خداوند متعال خطاب به مؤمنان درباره منافقین میفرماید: شما چگونه میتوانید منافقینی را که خداوند گمراهشان کرده است، هدایت کنید و نجات دهید؟ درباره آنها تردید نکنید. آنها در باطنشان، کافرند و خداوند آنها را گمراه و از راه راست خارج کرده است: فَمَا لَكُمْ فِی الْمُنَافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَاللَّهُ أَرْكَسَهُمْ بِمَا كَسَبُوا أَتُرِیدُونَ أَنْ تَهْدُوا مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَنْ یُضْلِلِ اللَّهُ فَلَنْ تَجِدَ لَهُ سَبِیلا.(2)
این احکام الهی و گزارشهای تکاندهندهای که قرآن درباره برخی کفار و منافقین به ما میهد، مخصوص فرد یا گروه خاصی نیست. همه این موارد از سنن تخلفناپذیر الهی است که درباره هر شخص و گروهی که چنین باشد، صادق است. هر فرد یا گروهی که در برابر خداوند قد علم کند و مدعی شود، سرنوشتش جز این نخواهد بود. در این صورت، اگر بهترین مضامین دعاها را در مقدسترین مکانها و مهمترین زمانها بخواند و از خداوند درخواست هدایت و حرکت در صراط مستقیم کند، هیچ ثمری نخواهد داشت؛ چون خلاف سنت الهی است. سنت تخلفناپذیر الهی، در مقام شناخت، زانو زدن در برابر حکم عقل خداداده، وحی الهی و کلمات معصومین و اهلبیت(علیهم السلام) است که حاصل عقل کامل و سلیم، و وحی الهی است، و در مقام عمل، بندهوار، تسلیم بودن در برابر این احکام.
خداوند متعال در قرآن با معرفی دین مقدس اسلام به این نکته مهم اشاره دارد که فقط کسانی را که کاملاً تسلیم امر وی و پیامبرش باشند، مفتخر به نور هدایت میکند. اگر از تسلیم شدن در برابر خداوند و دین او سر باز زنند، گمراه میشوند و
1. روم (30)، 29.
2. نساء (4)، 88.
گرفتار اعمالی زشت و ناپسند، مانند کفر به خدا و کشتار انبیا و مؤمنین خواهند شد که جز عاقبتی خطرناک در انتظارشان نخواهد بود: إِنَّ الدِّینَ عِنْدَ اللَّهِ الإسْلامُ... * فَإِنْ حَاجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلَّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُلْ لِلَّذِینَ أُوتُوا الْكِتَابَ وَالأمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُوا فَقَدِ اهْتَدَوْا وَإِنْ تَوَلَّوْا فَإِنَّمَا عَلَیْكَ الْبَلاغُ وَاللَّهُ بَصِیرٌ بِالْعِبَاد.(1)
سپس در آیهای دیگر، مخالفان حضرت ابراهیم(علیه السلام) را تنها سفیهان بیشخصیت و بیخردانی معرفی میکند که به حکم عقل خویش پشت پا زدند و تسلیم نفس خویش شدند. در مقابل، ابراهیم(علیه السلام)، بندهای است کاملاً تسلیم امر الهی: وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ * إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِین.(2)
بنابراین، تنها گروهی که تسلیم امر الهی و پیامبران باطنی و ظاهری خداوند باشند و به او تمسک جویند، قابل هدایت و حرکت در مسیر صراط مستقیم خواهند بود: وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیم.(3)
تنها این گروه میتوانند مضامین دعای مأثور از اهلبیت(علیهم السلام) را بخوانند و هنگام قرائت قصد جدی داشته باشند. در چنین شرایطی اگر بگوید: وَإِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا وَإِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا یا اگر بخواند: رَبَّنَا لا تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَیْتَنَا،(4) دعا، دعای واقعی و قابل استجابت خواهد بود. چون همه شرایط استجابت فراهم است و هیچ مخالفتی نیز با سنن و قوانین الهی ندارد.
توجه داشته باشیم که ما به تبعیت از امام سجاد(علیه السلام)، در این دعاها از خداوند
1. آل عمران (3)، 19ـ20.
2. بقره (2)، 130ـ131.
3. آل عمران (3)، 101.
4. آل عمران (3)، 8.
میخواهیم تا ما را از انحرافات حفظ كند. مقصود از این تحفظ آن است که فکر و اندیشه ما در مقام شناخت دچار تردید و انحراف نشود و اراده و عزم ما در مقام عمل، سست و لرزان نگردد. از خداوند تقاضا میکنیم تا هرجا كه سست شدیم و در قدرت فكر، قدرت تصمیمگیری و قدرت عمل، دچار ضعف شدیم، ضعف ما را جبران كند. اگر براثر اشتباههایی، خیال استقلال در برابر خداوند به سرمان زد و به غلط، خود را توانمند پنداشتیم، هیچكاره بودن ما را به ما بفهماند. این حقیقت را به ما بفهماند که اگر او نبود، هر آن، توفان هوای نفس و شیطان، ما را از هستی، ساقط میکرد و به دیار نیستی میفرستاد. به ما بفهماند که دشمن خستگیناپذیرش یعنی شیطان، دائماً مترصد فرصت است تا بر ما چیره، و بر اندیشه و افکار و اراده ما سیطره و احاطه پیدا کند: وَإِنِ اشْتَمَلَ عَلَینَا عَدُوُّكَ الشَّیطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْه.
البته رفاقت شیطان با انسانها همیشه یکسان نیست. گروهی از مردم دائماً قرین و همراه شیطانند. آنها کسانیاند که از یاد خداوند محرومند: وَمَنْ یَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمَنِ نُقَیِّضْ لَهُ شَیْطَاناً فَهُوَ لَهُ قَرِین.(1)
وقتی انسان از یاد خدا روی گرداند و خود را از برکات آن محروم کند، خود خداوند، رفیقانی از شیاطین برای وی مقرر میفرماید تا او و شیاطین همیشه با هم مأنوس و همدم باشند. این رفقا هر آنچه را از مظاهر دنیا در پیرامون اوست، برایش زینت میدهند و قلبش را به آن مشغول میدارند. عاقبت چنین انسانها و اجنهای جز خسران و شکست نخواهد بود: وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاءَ فَزَیَّنُوا لَهُمْ مَا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَالإنْسِ إِنَّهُمْ كَانُوا خَاسِرِین.(2)
1. زخرف (43)، 36.
2. فصلت (41)، 25.
وقتی چنین شد، طبیعی است که جز زندگی تلخ و ناگوار در دنیا و عذاب الیم و دائم در آخرت چیزی نصیب انسان نخواهد شد: وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنْكا.(1)
در مقابل، گروهی از انسانهای مؤمن و باتقوا هستند که براثر مراقبتهای دائم، وجود پاک و مطهر خویش را از هر نوع آلودگی به شیاطین حفظ کردهاند و شیاطین نیز به درون قلبشان راهی ندارند. درعینحال، شیاطین آرام نمیشوند و هر از چند گاهی، گذرشان به آنها نیز میافتد. قرآن در مقام ستایش این عده از پارسایان میفرماید: هرگاه شیاطین دورهگرد به آنها نزدیک میشوند و از کنارشان میگذرند و تماس اندکی با آنها برقرار میکنند، آنها به یاد خدا میافتند تا به مدد الهی، پاکی و طهارت خویش را همچنان محفوظ دارند و به وساوس شیطانی آلوده نگردند: إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُون.(2)
خداوند متعال بهخاطر مراقبت شدیدی که این گروه از انسانهای باتقوا دارند و با یاد خدا درصدد نجات دادن خویش هستند، از همان لحظه، به برکت یاد خدا، بصیرت و بینایی فوقالعادهای به آنها عنایت میکند تا چراغ راهشان باشد و از لغزشها مصونشان بدارد.
چه نیکو و پسندیده است که انسان روحیه متذکر شدن به یاد خدا و پناه بردن به او هنگام احساس خطر را در خود زنده کند. اگر چنین شد، آن وقت به این دستور قرآنی بهراحتی عمل خواهد کرد که: وَإِمَّا یَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم.(3)
1. طه (20)، 124.
2. اعراف (7)، 201.
3. اعراف (7)، 200.
هنگام حمله شیطان و القا و وسوسه او، جز پناه بردن به خداوند راه چارهای نیست. کید و وسوسه شیطان فقط در مقابل خداوند، حقیر و ضعیف است. اگر یاری خداوند نباشد، باارادهترین و سرسختترین انسانها نیز گاه در برابر کید و مکر شیطان تسلیم خواهند شد. اگر این روحیه در انسان ایجاد شود، آنگاه بهراحتی در مواقع احساس خطر چنین از خداوند تقاضای کمک خواهد کرد: وَإِنِ اشْتَمَلَ عَلَینَا عَدُوُّكَ الشَّیطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْه.
اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاكَ، وَزَینْ أوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَأعِنَّا فِی نَهَارِهِ عَلَی صِیامِهِ، وَفِی لَیلِهِ عَلَی الصله وَالتَّضَرُّعِ إِلَیكَ، وَالْخُشُوعِ لَكَ، وَالذِّلَّةِ بَینَ یدَیكَ حَتَّی لا یشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَینَا بِغَفْلَةٍ، وَلا لَیلُهُ بِتَفْرِیط؛ خدایا، این ماه را مشحون از عبادت ما قرار بده و اوقاتمان را با طاعت ما زینت ببخش. در روزش، ما را بر روزه كمك كن و در شب بر نماز و زاری و خشوع و اظهار ذلت در پیشگاه تو، تا روز این ماه علیه ما به غفلت و شب آن به تقصیر، شهادت ندهد.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا ابتدا فرمودند: اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاك. سپس فرمودند: وَزَینْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَك. ایشان در فراز اول، «عبادت» و در فراز دوم، «اطاعت» را از خداوند تقاضا کردند. آیا ایشان از باب تفنن در کلام، ابتدا عبادت و سپس اطاعت را استعمال کردند یا نکته دیگری دارد؟
به نظر میرسد این دو واژه، دارای دو معنای متفاوت باشند. «عبادت» به معنای پرستش و بندگی است و دارای دو اطلاق و کاربرد است. در یک کاربرد، مقصود از عبادت، انجام دادن کارهایی است که مفاد و مضمون آن، اظهار بندگی در پیشگاه خداست. در این کاربرد، اولین نمود ظاهری رفتار عبادتکننده، اظهار بندگی در برابر یک موجود برتر و مقدس است. مناسک و رفتارهایی همچون نماز، ركوع، سجده و تقریباً همه عبادات بالمعنیالاخص، خودبهخود، نشانة بندگی است. البته در موارد اندکی نیز نیاز به نوعی جعل و اعتبار هست؛ چراکه گویی نوعی گرایش
فطری در این نوع رفتارها و مناسک وجود دارد که در همه انسانها از هر قوم و ملتی، در مقام احترام به دیگران مشاهده میشود. خضوع، خم شدن، تعظیم کردن، حالتی چون رکوع، سجده و به خاک افتادن از آن جمله رفتارهاست. طبیعت همه این رفتارها و اعمال فقط اظهار بندگی و ستایش است. البته نمونه بارز ستایش و بندگی در اسلام، نماز است.
بخش دیگری از عبادات نیز وجود دارد که معنا و مفاد اوّلی آن، بندگی و ستایش نیست. بااینحال، انسان میتواند این نوع اعمال را بهقصد اظهار بندگی انجام دهد. یعنی عنوان اوّلی کار، چیز دیگری است و با نیت و قصد فاعل، عنوان ثانوی عبادت را نیز به خود میگیرد. همه توصّلیات را با قصد و نیت بندگی خدا و تقرب به الله میتوان انجام داد. مثلاً معنا و مفهوم اولی «برّ و احسان به والدین»، بندگی خدا و خداپرستی، یعنی عبادت نیست؛ چراکه كفار هم بدون چنین قصدی میتوانند به والدین خود احسان کنند. در چنین مواردی، عمل احسان به والدین از كسی سر زده است كه هیچ اعتقادی به وجود خدا ندارد، اما به پدر و مادرش احترام و خدمت میکند. این عمل، عبادی نیست. ولی هنگامیکه بهقصد اطاعت امر الهی انجام میگیرد، حكم عبادت را خواهد داشت.
بنابراین، «نماز» و «احسان به والدین»، دو سنخ عمل عبادی، و درعینحال، از مصادیق اطاعتاند. «اطاعت»، مفهومی وسیعتر از این دارد. مثلاً هر کاری که بهنوعی مطابق امر و رضای خدا باشد یا لااقل مخالف امرونهی الهی نباشد، از مصادیق اطاعت است. انجام همه واجبات توصّلی و ترك همه محرّمات، حتی اگر بدون قصد تقرب انجام گیرد، و نیز مباحاتی که مشمول امرونهی الهی نیست، و خلاصه، هر فعل و ترک فعلی که موافق اوامر و نواهی الهی بوده، مخالف آن نباشد، اطاعت است. البته گاهی مطلق اطاعت هم عبادت نامیده میشود. برخی معتقدند که در: أَلَم
أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطَان،(1) مقصود از عبادت شیطان، همان اطاعت است. برای اینکه قصد تقرب به شیطان در اعمال و شیطانپرستی، بهگونهایکه خداوند پرستش میشود، فرض نادری است.(2) بنابراین، منظور از لا تَعْبُدُوا الشَّیْطَان، عبادت خاص نیست که قصد الوهیت و خدایی نیز در آن ملحوظ باشد، بلکه مقصود از عبادت شیطان، هر فعل و اقدامی است که مخالف اوامر و نواهی خداوند متعال باشد. وقتی مخالف امر خداوند باشد، مصداق اطاعت و عبادت شیطان است. متقابلاً أَنِ اعْبُدُونِی(3) هم عبادت به معنای خاص نیست که فقط با قصد تقرب همراه باشد یا در نفس عمل، بندگی و عبودیت ملحوظ باشد، بلکه مقصود، اطاعت عام است؛ یعنی هر اقدامی که مرضیّ خداوند بوده، مطابق با اوامر و نواهی او باشد، مصداق عبادت به این معنای اعم است.
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا، از خدای متعال خواستهاند كه: اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاك؛ «خداوندا، ماه مبارک رمضان را از عبادت ما سرشار کن»؛ یعنی به ما توفیق ده تا تمام ماه مبارک، ظرف عبادت ما باشد، بهگونهایکه در تمام اوقات آن، مشغول عبادت تو باشیم. سپس میفرماید: وَزَینْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَك؛ «تمام اوقات این ماه را با اطاعت ما زینت ببخش». گویا واژه «عبادت» را به معنای انجام کار بهقصد اظهار بندگی و تقرب، و واژه «اطاعت» را به معنای کار موافق با اوامر الهی بهکار بردهاند.
1. یس (36)، 60.
2. آنچه در عمل بهعنوان عبادت شیطان اتفاق میافتد، بیشتر، قصد اطاعت از شیطان است، نه پرستش شیطان. حتی اقداماتی که بعض منحرفین در دنیای امروز تحت نام شیطانپرستی انجام میدهند، نوعی بىبندوبارى است. اعتقاد به الوهیت شیطان امری نادر و بسیار بعید است. بههرحال، اگر چنین فرضی، حتی بهندرت، در خارج محقق شود و کسی واقعاً براى شیطان مقام الوهیت قایل شود و مطیع امر او باشد، اعمالی که به این قصد انجام میدهد، عبادت خواهد بود.
3. یس (36)، 61.
نكته قابل تأمل درباره این فراز از دعا این است که خداوند آفرینش انسان را بهگونهای مقرر فرموده است که از دیگر موجودات بسیار متفاوت است. گو اینکه همه موجودات به مقتضای آفرینش، تسبیحگوی خالق متعال هستند: یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأرْض،(1) اما تسبیح و تقدیس انسان بهگونه دیگری است. آفرینش انسان بهگونهای است که گویی خداوند آن را حاصل و میوه درخت خلقت قرار داده است. میوه و ثمره دستگاه و درخت آفرینش، موجودی است درّاک، ذیشعور و انتخابگر. به همین جهت، تسبیح انسان، بهویژه اولیای خدا نسبت به تسبیح دیگر موجودات، مانند سنگریزه، گونه ویژهای است. انسان، موجودی است كه رفتارش از سر آگاهی است که البته سطوح و مراتب آگاهی نیز در انسانها بسیار متفاوت است. همچنین رفتار انسان بر اساس گزینش و انتخابی است که با انگیزه اطاعت از خداوند انجام میگیرد. درحالیکه بهخاطر وجود انگیزههای بسیار متفاوت و بعضاً متضاد در درونش، با انتخابها و گزینشهای بسیاری روبهروست. بهخاطر این ویژگیها، خضوع و کرنش انسان در برابر خداوند دارای ارزش فوقالعادهای است. اساساً ثمره و میوه بودن انسان در این عالم به همین فهم و درک و معرفت او نسبت به خداوند، و درنتیجه، ارتباط برقرار كردنش با خداوند است که البته كمال و سعادت انسان نیز در همین است. انسان وقتی به این سطح از معرفت و کمال ارتقا یابد، میتواند حقیقتاً و با صداقت تام، ادعای بندگی و اطاعت خداوند را داشته باشد. درحقیقت، گل سرسبد و مهمترین ثمره باغ آفرینش و کمال انسان، بندگیاش در برابر خداوند است.
اگر دارای دیده بیداری باشیم، خواهیم دید که گلهای رنگارنگ و خوشعطر باغ و بوستان عالم هستی، زمانی شکوفا و ظاهر میشوند که از خداوند اطاعت
1. جمعه (62)، 1.
شود. هرچه بر کمیت و کیفیت این بندگی و اطاعت افزوده شود، عالم هستی، شکوفاتر و خوشعطرتر خواهد بود. درواقع، اطاعت و عبادت خداوند، عالم را معطر میسازد، بهخصوص اگر منشأ این عبادتها و اطاعتها، معرفت، انتخاب و اختیار درست باشد.
گویی امام سجاد(علیه السلام) در این دو فقره از دعا، ماه رمضانی را امید دارند که براثر کثرت عبادت و اطاعت، معطر به گل بندگی خداوند و مزین به چنین زیباییهایی باشد. به همین جهت، از خداوند تقاضا دارند تا تمام اوقات این ماه، پر از عبادت و اطاعت خداوند باشد. از دیدگاه ایشان، اگر ماه رمضان، شاهد مناسک خشک و بیروح و تهی از عبادات باشد، چونان بوستانی است که درختان بیثمر و بوتههای بیشکوفهای را در خود جای داده است.
حضرت(علیه السلام) در ادامه دعا میفرمایند: وَأَعِنَّا فِی نَهَارِهِ عَلَی صِیامِهِ، وَفِی لَیلِهِ عَلَی الصله وَالتَّضَرُّعِ إِلَیكَ، وَالْخُشُوعِ لَكَ، وَالذِّلَّه بَینَ یدَیكَ حَتَّی لا یشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَینَا بِغَفْلَةٍ، وَلا لَیلُهُ بِتَفْرِیط؛ «خداوندا، ما را بر روزه روزهای این ماه، و نماز، تهجد، تضرع، لابه و گریهوزاری در شبهای آن و ذلت و خواری در پیشگاهت یاری کن».
در این فراز از دعا، امام سجاد(علیه السلام) از خداوند تقاضا دارند تا توفیق انجام برخی اعمال و عبادات را در روزها و شبهای ماه مبارک، به ایشان عنایت فرماید. ظاهراً تعبیر ایشان درباره شب و روز این ماه یکسان نیست. مثلاً فقط توفیق روزه در روز را خواستهاند، ولی نماز، تضرع، خشوع، ذلت و خواری در پیشگاه خداوند، خواستههای ایشان درباره شب است. چرا این تفاوت در تعبیر وجود دارد؟
احتمالاً سرچشمه این تفاوت در قرآن کریم است. خداوند متعال در سوره مبارکه «مزمل» با صراحت تمام بین وظایف و کارهایی که در روز و شب باید انجام داد،
تفاوت گذاشته است: یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلا * أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا * إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْكَ قَوْلاً ثَقِیلا * إِنَّ نَاشِئَه اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئًا وَأَقْوَمُ قِیلا * إِنَّ لَكَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلا.(1)
این تعابیر نشاندهنده این حقیقت است که خداوند، بشر را بهگونهای آفریده است که برای امرار معاش و بقای خود تلاش میکند و بهدنبال تهیه مایحتاج و رزقوروزی است. از طرف دیگر، طبیعت روز را بهگونهای قرار داده است که مهیای چنین فعالیتهایی است. به تعبیر قرآن، انسان در طول روز، چون شناگری، غرق در دریای کار و کوشش است. این فعالیتها در طول شب برای انسان میسور نیست، یا شب برای چنین کارهایی مهیا نیست. البته این وضعیت بر اساس تدبیر و تقدیر الهی درباره حیات بشر در عالم دنیاست. همچنان که انجام اندکی از انبوه عبادات در طول روز و در خلال کارها و فعالیتها، برای انسان میسور است، شب نیز میتواند فضایی برای انجام برخی فعالیتها و اقدامات محدود و اندک در راستای تهیه رزقوروزی و امرار معاش باشد. وظیفه اصلی انسان در هرکدام از این زمانها متفاوت است. گو اینکه در طول روز نیز ما باید خود را به برخی عبادات مشغول کنیم و یاد خداوند را در دل خود زنده نگهداریم.(2) در هر صورت، عوامل گوناگون از قبیل اشتغالات، ادراکات حسی، احساسات و هیجانات، عوامل اجتماعی، شادیها و غمها، در طول روز، مؤثر بر انسان، جالب توجه او به خود، و مانع تمركز و حضور قلب است. حتی در مواردی كه احیاناً با تمركز در طول روز موفق به انجام
1. مزمل (73)، 1ـ7.
2. فَإِذَا قُضِیَتِ الصله فَانْتَشِرُوا فِی الأرْضِ وَابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِیرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ (جمعه، 10)؛ وَاذْكُرْ رَبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ وَلا تَكُنْ مِنَ الْغَافِلِینَ (اعراف، 205)؛ سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِیًّا (مریم، 11).
عبادتی شود، باز هم عوامل گفتهشده، مانع عمقبخشی به عبادت است. درنتیجه، این عبادات در عمق جان انسان اثر نمیکند یا اثر ماندگاری نخواهد داشت. حتی گاه عواملی در طول روز، انسان را بهسوی عبادت سوق میدهد؛ مثلاً همه به مسجد میروند؛ همه روزه میگیرند و همه در نماز جماعت شرکت میکنند. همه این عوامل بیرونی باعث حرکت انسان میشود و حقیقتاً انسان، مشتاق عبادت میشود و به آن اقدام میکند. در بسیاری از موارد، این حالات در انسان، سطحی و زودگذر است. البته هستند افراد نادری که صاحب ملکاتیاند و از این سرمایه حتی در طول روز نیز بهره میبرند.
در عوض، شب، فضای مناسب و فرصتی مغتنم است تا با استفاده از آن، انسان بار معنوی خویش را ببندد و توشهای برگیرد. فقدان موانع بسیار و متنوع روزانه در شب یا درصد پایین تأثیرگذاری آن بر انسان، و درنتیجه، نبود حالت انفعالی و ضعف انگیزههای مادی و دنیوی باعث میشود تا فضای جسمی و روحی انسان برای عبادت، آمادهتر شود. در چنین فضایی، انگیزههای معنوی در انسان تشدید میشود و او را برای تهجد و عبادات شبانه مهیا میکند. انسان در چنین شرایطی چنان آماده و مهیای عبادت است که خواب نوشین را رها، و از بستر، پهلو تهی میکند و دقایق یا احیاناً ساعتها، مشغول رازونیاز به درگاه حضرت حق میشود. قرآن كریم در مقام ستایش از این بندگان خوب خدا با این تعبیر از آنها یاد کرده است: تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَطَمَعاً وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُون.(1)
در شب، حالات زودگذر روزانه، کمتر برای انسان رخ میدهد. سکوت و نبود سروصدا و دیگر عوامل دخیل، شب را به فضایی آرام برای انسان تبدیل میکند و
1. سجده (32)، 16.
وجود انگیزههای قوی معنوی، انسان را برای عبادت شبانه مهیا میسازد. هرچه عوامل دخیل، کمتر و انگیزه انجام عبادت، قویتر باشد، تأثیر آن در روح و روان انسان، عمیقتر و ماندگارتر است.
البته مقامات افراد در بهرهگیری از این نعمت بزرگ الهی یکسان نیست. خداوند متعال در سوره «مزمل» گزارش مفصلی از تهجدها و شبزندهداریهای طولانی رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و برخی از یاران ایشان ارائه داده است: إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَه مِنَ الَّذِینَ مَعَك.(1)
این عبادتهای طولانی شبانه، هم نشان از انگیزههای قوی و نیرومند است، و هم آمادگی روحی و روانی بسیار بالا. هرچه انگیزهها، نیرومندتر و آمادگی، بیشتر باشد، تأثیر عبادت بر روح و روان انسان، عمیقتر و ماندگارتر است. درست مانند امواج دریا که هرچه عامل ایجاد موج، قویتر و ریشه آن از عمق خود دریا باشد، موج، بزرگتر و قویتر و تأثیر آن نیز بیشتر خواهد بود. امواجی که صرفاً براثر باد یا حرکت برخی اشیا مانند کشتی در سطح دریا ایجاد میشود، بسیار کوچک و دارای اثری کم و زودگذرند. در روح انسان گاه عواملی سطحی تأثیرگذار است، مانند انفعالات و احساسات ناشی از شرم و حیا، غموغصه و در مواردی نیز کمی عمیقتر است، مانند حب و بغضها. معارف و صفاتی که در انسان درونی شده و بهصورت ملکاتی در جان او رسوخ کرده است، دارای بیشترین عمق در وجود آدمی است. به همین جهت، تأثیر آن نیز بسیار بیشتر است و رفتارهایی که از این ملکات ناشی میشود، در روح انسان تأثیرگذارتر و بادوامتر است.
شاید به همین جهت، خداوند متعال در مقام تشویق و تحریض نبی مکرم اسلام(صلى الله علیه وآله) بر عبادت و تهجد شبانه، تأثیر برخاستن در شب و تهجد و نماز شب را
1. مزمل (73)، 20.
بسیار بیشتر، و نشان از ایمان قوی و عمیق انسان میداند: إِنَّ نَاشِئَةَ اللَّیْلِ هِیَ أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قِیلا. همان عبادت اگر در روز انجام شود، بهخاطر وجود اشتغالات و عوامل تأثیرگذار دارای همان عمق تأثیر نخواهد بود: إِنَّ لَكَ فِی اَلنَّهَارِ سَبْحاً طَوِیلا.
ماه مبارک رمضان با همه اهمیتی که دارد، چون دیگر اوقات سال، وقت کوشش است. انسان فعال و کوشا، حتی در روزهای این ماه نیز به کار و فعالیت مشغول است. جهاد، كشاورزی، تجارت، تحصیل و تبلیغ ازجمله کارهای روزمره در همه روزهای سال است. البته علاوه بر کارهای همیشگی و روزمره در طول سال، كار اصلی و اختصاصی ماه مبارک رمضان، روزه گرفتن است. روزه، قوام عبادت روزانه ماه رمضان است. به همین سیاق، عبادات شبانهای که در طول سال انجام میشد، در ماه مبارک باید بهگونهای بهتر و عمیقتر انجام گیرد.
امام سجاد(علیه السلام)، در این فراز از دعا به این دو مسئله توجه میکند و از خداوند تقاضا دارد تا ما را در این دو امر مهم در روزها و شبهای ماه مبارک، موفق گرداند.
حضرت در ادامه دعا عرضه میدارد: وَالْخُشُوعِ لَكَ، وَالذِّلَّةِ بَینَ یدَیك؛ «خداوندا، به ما توفیق ده تا برای تو خشوع کنیم و در برابر تو ذلیل باشیم».
تعبیر ذلت در برابر خداوند از تعابیری است که در منابع روایی و ادعیه مأثور از ائمه معصوم(علیهم السلام) کمتر به کار رفته است. ولی بههرحال، در همه شرایع و ادیان الهی بر اظهار ذلت انسان در برابر خدا تأكید شده است. بهراستی، چرا بر این امر تأکید شده است؟ چه نفعی عاید انسان میشود؟ پاسخ اجمالی به این سؤال آن است که احساس و درنتیجه، اظهار ذلت در برابر خداوند، بهترین نمود بندگی و عبودیت در برابر خداوند متعال است. احساس و اظهار خشوع، خضوع و ذلت در برابر خداوند
در بیانات و سیره انبیای گذشته بسیار یافت میشود. علوّ درجات آن بزرگواران به همین جهت است. هرچه آنها در پیشگاه باعظمت الهی، احساس عجز و ذلت بیشتری از خود نشان دادهاند، خداوند نیز از آنها اظهار رضایت داشته و آنها را ستایش کرده و پاداشی شایسته به آنها عطا فرموده است.
امام محمد باقر(علیه السلام) درباره مقامات معنوی حضرت موسی(علیه السلام) میفرمایند: «خداوند متعال به موسیبنعمران وحی کرده است که: آیا میدانی به چه دلیل، تو را از میان همه خلایقم بهعنوان کلیم و همصحبتم برگزیدم؟ موسی(علیه السلام) عرضه داشت: نه یا رب! فرمود: ای موسی، من تمام بندگانم را زیرورو کردم، اما ذلیلتر از تو در برابر خودم نیافتم. ای موسی، تو هنگام اقامه نماز، صورتت را بر خاک میگذاری».(1)
معروف است که حضرت موسی(علیه السلام) پس از اقامه نماز، سجده شکر بهجا میآورد و دو طرف صورتش را بر خاک مینهاد.(2) گو اینکه بر خاك نهادن جبین در سجده، اظهار نهایت ذلت در پیشگاه الهی است. اما در هر صورت، عملی معمول در بین همه مؤمنان است. آنچه موسیبنعمران(علیه السلام) را ممتاز کرده، سجده ایشان بعد از نماز برای سپاسگزاری به درگاه الهی بهخاطر توفیق نمازگزاری است. آنگاه ایشان برای بهتر انجام شدن این سپاسگزاری و نشان دادن نهایت ذلت و خواری در پیشگاه حضرت حق، علاوه بر پیشانی، دو طرف صورت را نیز بر خاک مینهاد. به همین
1. قَالَ أَبُو جَعْفَر(علیه السلام): أَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِلَى مُوسَى بن عِمْرَان(علیهما السلام): أَ تَدْرِی لِمَ اصْطَفَیْتُكَ بِكَلَامِی دُونَ خَلْقِی؟ قَالَ مُوسَى: لَا یَا رَبِّ! قَالَ: یَا مُوسَى! إِنِّی قَلَّبْتُ عِبَادِی ظَهْراً وَبَطْناً فَلَمْ أَجِدْ فِیهِمْ أَحَداً أَذَلَّ نَفْساً لِی مِنْكَ یَا مُوسَى. إِنَّكَ إِذَا صَلَّیْتَ وَضَعْتَ خَدَّیْكَ عَلَى التُّرَاب (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج1، ص332).
2. ر.ک: محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج83، باب 44، «سجدة الشكر و فضلها»، ص199.
خاطر، این عمل مستحبی از ایشان به یادگار باقی مانده است. این کار بزرگ و عمل ارزشمند و مرضیّ خداوند، نشاندهنده معرفت كامل ایشان به ناچیزی خود در پیشگاه خداوند متعال و ابراز آن بود.
همچنین در روایتی دیگر، امام جعفر صادق(علیه السلام) درباره مناجات و گفتوگوی خداوند و این پیامبر بزرگ خدا چنین گزارش کرده است:
خداوند در مناجاتهایش با حضرت موسی(علیه السلام)، خطاب به ایشان فرمودند: ای پسر عمران، دروغ میگوید کسی که میپندارد مرا دوست دارد، ولی وقتی تاریکی شب فرا میرسد، میخوابد و به من توجهی ندارد... ای پسر عمران، برای من، خشوع، شکستگی قلب، خضوع و فروتنی در بدن و اشک چشم مهیا ساز و مرا در دل بخوان. اگر چنین کنی، مرا بسیار نزدیک خواهی یافت.(1)
همچنین درباره حضرت عیسی(علیه السلام) نقل شده است که خداوند تعالی در گفتوگویش با ایشان، رضایت و سرور خود را به اظهار ذلت و کوچکی او در برابر خود میداند: «ای عیسی، قلبت را برایم نرم کن و در خلوت، بیشتر به یاد من باش و بدان که رضایت و سرورم به آن است که تو در برابرم، رفتاری متملقانه و مشحون از خوف و رجا داشته باشی».(2)
1. عَنِ الْمُفَضَّلِ بن عُمَرَ عَنِ الصَّادِقِ قَالَ: كَانَ فِیمَا نَاجَى اللَّهُ بِهِ مُوسَى بن عِمْرَانَ (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج13، ص329).
2. عَنِ ابن فَضَّالٍ رَفَعَهُ قَال(علیه السلام): قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لِعِیسَى(علیه السلام): یَا عِیسَى! اذْكُرْنِی فِی نَفْسِكَ أَذْكُرْكَ فِی نَفْسِی وَاذْكُرْنِی فِی مَلَئِكَ أَذْكُرْكَ فِی مَلَإٍ خَیْرٍ مِنْ مَلَإِ الْآدَمِیِّینَ. یَا عِیسَى! أَلِنْ لِی قَلْبَكَ وَأَكْثِرْ ذِكْرِی فِی الْخَلَوَاتِ وَاعْلَمْ أَنَّ سُرُورِی أَنْ تُبَصْبِصَ إِلَیَّ وَكُنْ فِی ذَلِكَ حَیّاً وَلَا تَكُنْ مَیِّتا (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص502).
مقصود از «تبصبص»، اظهار و نشان دادن رفتاری است که نتیجه خوف از خداوند و در همان حال، رجا و امیدواری به اوست، حالتی شبیه چاپلوسی و تملق. چنانکه سگ هنگام درخواست یا دریافت غذا، در برابر صاحبش به زمین میافتد، سرش را تکان میدهد، دمش را تکان میدهد و سرش را به زمین میگذارد. تمام این حرکات نشاندهنده خضوع در برابر صاحبش است. خداوند خطاب به این پیامبر بزرگوارش، رضایت و خوشحالی خود را به این میداند که او در برابر خداوند، رفتاری شبیه این نشان دهد که نشانه عجز، ناتوانی، ذلت و درعینحال، وفاداری و حقشناسی است.
اینگونه رفتارها، اظهار و ابراز ذلت و خواری در برابر خداوند میباشد و بهترین نمود بندگی است. اگر انسان، خود را در برابر خداوند هیچ ببیند و برای خود، استقلالی قایل نباشد، همه داشتههای خود را نداری و از خداوند بداند، چنین معرفتی مقام خشوع و احساس ذلت در برابر خداوند به انسان خواهد بخشید. در این صورت، او احساس خواهد کرد که پستترین مراتب ذلت را در مقابل عزیزترین موجود عالم دارد. امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا از خداوند متعال چنین مقام باارزشی را درخواست کرده است؛ مقامی که ما را در طول ماه مبارک رمضان به عبادت و اطاعت از خداوند مشغول دارد: اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاكَ، وَزَینْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَك. بهگونهایکه هیچ آنی از روز و شب این ماه نتواند
به غفلت و بیتوجهی ما نسبت به خداوند متعال و سستی در عبادت و طاعت او شهادت دهد: حَتَّی لا یشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَینَا بِغَفْلَةٍ، وَلا لَیلُهُ بِتَفْرِیط.
توجه به این نکته ظریف و دقیق لازم است که فهم این حقیقت و درک این معنای بلند و لطیف که از معرفت توحیدی ناب سرچشمه گرفته است، خود از عنایات الهی است که هرکسی توفیق آن را نخواهد یافت. به همین جهت، گروهی اندک از روشنفکران غربزدهای که خود را از آبشخور مکتب انحرافی اومانیسم سیراب نمودهاند، در مقابل این دیدگاه ناب توحیدی جبههگیری کردند و آن را منافی با عزتخواهی انسان پنداشتند. به باور نادرست آنها، انسان حتی در مقابل خدا هم نباید احساس ذلت كند. این اندیشه غلط اومانیستی با قدم زدن در چنین راه کجی، به آنجا منتهی شد که معتقدند انسان حقوقی دارد و حق گرفتنی است و انسان مدرن باید حقش را از خدا بگیرد.
مقایسه این دو دیدگاه برای انسان فهیم و خردمند بسیار عبرتآموز است و درعینحال، شاخص مهمی برای محک زدن سطح خداشناسی انسان و بندگی خداوند خواهد بود.
اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا فِی سَائِرِ الشُّهُورِ وَالْأَیامِ كَذَلِكَ مَا عَمَّرْتَنَا، وَاجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِین الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ، وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ أُولَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُون؛ خدایا، در دیگر ماهها و روزها نیز، مادام كه به ما عمر دادی، ما را اینچنین قرار بده، یعنی تا عمر داریم این برنامهها را اجرا كنیم و این موفقیتها را داشته باشیم و ما را از بندگان صالح قرار بده... .
امام سجاد(علیه السلام) تاکنون از خداوند تعالی خواستههایی درخصوص ماه مبارک رمضان داشتند. در ادامه، و در فرازهای آخر دعا از خداوند تقاضا میكنند كه همه آنچه را در این ماه مبارک از تو خواستهایم، برای بقیه سال و تا زمانی که زندهایم، برای ما مقرر فرما تا جزو بندگان صالح تو باشیم؛ بندگان صالحی که آنها را در آیات كریمه قرآن ستودهای.
خداوند در آیات اولیه سوره مبارکه مؤمنون، از بندگان مؤمن و صالح خود با تعابیر مختلف و صفات نیک و برجسته ستایش کرده است، صفاتی چون: خشوع در نماز، اعراض از کارهای لغو و بیهوده، دادن زکات، عفت و پاکدامنی، امانتداری، وفای به عهد، مراعات و حفظ اوقات و شرایط نماز.(1) ایشان پس از بیان این خصایل
1. قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خَاشِعُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ * إِلاَّ عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِینَ * فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ لأمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ عَلَى صَلَوَاتِهِمْ یُحَافِظُونَ * أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ (مؤمنون، 1ـ11)؛ ... إِنَّ الَّذِینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ بِآیَاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا یُشْرِكُونَ * وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ * أُولَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ (مؤمنون، 57ـ61).
نیک میفرماید که این گروه از بندگان مؤمن، وارثان بهشت برین هستند و در آن جاویدان خواهند بود: أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُون.(1)
امام سجاد(علیه السلام) در این فراز، به این دو آیه اخیر اشاره فرموده و از خداوند تعالی درخواست کرده است تا ما را نیز از زمره همان بندگان مؤمن و صالحی قرار دهد که وارث بهشت برین و از ساکنان دائم آن هستند.
سپس به آیات دیگری از این سوره اشاره دارند که بیانکننده صفات دیگری از بندگان مؤمنی است که «از خوف خدا، ترسان و هراسانند. آنها به آیات و نشانههای خداوند ایمان دارند. موحدند و به خدا شرک نمیورزند. آنها هرآنچه را وظیفه بندگیشان است، بهجای میآورند و دلهاشان، ترسان از روزی است که به خدای خود رجوع خواهند کرد. اینان کسانی هستند که در انجام کارهای خیر، سریع عمل میکنند و گوی سبقت را از دیگران میربایند».(2) در این بخش نیز حضرت تنها به این دو آیه اخیر اشاره کردهاند: وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ * أُولَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُون.
1. مؤمنون (23)، 10ـ11.
2. إِنَّ الَّذِینَ هُمْ مِنْ خَشْیَةِ رَبِّهِمْ مُشْفِقُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ بِآیَاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُونَ * وَالَّذِینَ هُمْ بِرَبِّهِمْ لا یُشْرِكُونَ * وَالَّذِینَ یُؤ ْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُونَ * أُولَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُونَ (مؤمنون، 57ـ61).
و از خداوند میخواهند که ما را نیز جزو بندگان مؤمنی قرار ده که وظیفة بندگی خود را در قبال خداوند بهخوبی انجام دادهاند و دلی ترسان از خداوند و روز قیامت دارند و در انجام امور خیر، کوتاهی نمیکنند و از دیگران سبقت میگیرند.
امام سجاد(علیه السلام) با بهره بردن از مجموع آیات بیانکننده صفات مؤمنان و با اشاره به دو بخش از آیات یادشده، به این نکته ظریف اشاره دارند که خداوند تعالی ابتدا از عاقبت و نتیجه خوب و خوش بندگان مؤمنش گزارش داده و آنها را صاحبان و وارثان دائم برترین مراتب بهشت دانسته است: أُولَئِكَ هُمُ الْوَارِثُونَ * الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُون. سپس از حالات و اوصاف این بندگان مؤمن و صالح در همین عالم گزارش داده و بیان داشته است که آنها با اینکه همه وظیفه بندگی خود را بهخوبی انجام میدهند، ولی باز هم ترس از بازگشت به محضر حضرت حق و روبهرو شدن با او در دلشان وجود دارد که در قیامت چه خواهد شد: وَالَّذِینَ یُؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلَى رَبِّهِمْ رَاجِعُون.
گویی آنها به آنچه انجام دادهاند، اعتمادی ندارند و احتمال وجود شائبه یا عدم خلوصی در آن میدهند و از قبول نشدن اعمالشان در پیشگاه الهی یا حبط اعمال خود نگرانند.
آنگاه در ادامه، به این صفت نیک مؤمنان اشاره دارد که در انجام کارهای خیر و سعادت خود تعجیل دارند و از دیگران سبقت میگیرند: أُولَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُون.(1)
1. این آیه، مسبوق به آیاتی از همین سوره است که بیانکنندة برخی حالات کفار و دنیاپرستان است. خداوند در آنجا میفرماید: «کفار و دنیاپرستان خیال میکنند که نعمت مال و فرزندان که به آنها دادهایم، برای این بوده است که در حق آنها نیت خیر و تعجیل در خیر داشتهایم. حال آنکه چنین نیست. آنها شعور ندارند که بفهمند تمام این نعمتها برای ابتلا و امتحانشان است»: فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِینٍ * أَیَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُمْ بِهِ مِنْ مَالٍ وَبَنِینَ * نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرَاتِ بَل لا یَشْعُرُونَ (مؤمنون، 54ـ56).
یعنی ویژگی خوب بندگان مؤمن و صالح آن است که فرصتها را غنیمت میشمرند و به مجرد فراهم شدن زمینه انجام کارهای خوب و خیر، بیدرنگ به آن مبادرت میکنند. بهگونهایکه اولاً خود، بدون توجه به اقدام دیگران، آن کار را بر دیگر امور مقدّم میدارند و بهسرعت به آن اقدام میکنند. ثانیاً اگر پای دیگران در میان باشد، در انجام کار از آنها نیز سبقت میگیرند.
نکته قابل توجه آن است که در هیچکدام از سه آیهای که در بیان حضرت آمده است، بهعنوان اوصاف «صالحین»، مطلبی بیان نشده است. تمام این اوصاف در این سوره با عنوان اوصاف «مؤمنین» آمده است: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ * الَّذِینَ... . امام سجاد(علیه السلام) ضمن اشاره به همین اوصاف، از خداوند تقاضا دارند تا ما را از بندگان صالح خود مقرر فرماید: اللَّهُمَّ... وَاجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِین.
با دقت در برخی دیگر از آیات شریفه قرآن، راز این نکته روشن خواهد شد. بندگان صالح خداوند با عنوان «صالحین» دارای اوصافیاند که در بسیاری از آیات قرآن به آنها اشاره شده که ازجمله در آیه 114 سوره مبارکه آل عمران است. البته سیاق كلام در این آیه، اهل كتاباند، اما با مطالعه تاریخ اهل کتاب، بهویژه در قرآن، خواهیم دید که آنها همه یکسان نیستند: لَیْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّه قَائمه یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُون.(1) گروهی حقیقتاً به خدا و قیامت، مؤمناند و بر
1. آل عمران (3)، 113. البته سیاق كلام در این آیه، اهل كتاباند. دأب قرآن كریم این است كه در مقام بیان یک قاعده كلى یا بیان مطلبى درباره جماعتى، استثنائات آن را نادیده نمىگیرد. مثلاً در مقام بیان گروهی که براثر گناه و عناد و لجاج، خداوند بر قلبهاشان مهر زده است و دیگر هدایتپذیر نیستند: خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ... (بقره، 7)؛ استثنای این گروه را نیز بیان میکند:فَلا یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلاً (نساء، 155). آیات فراوانی در مذمت اهل كتاب، بهویژه در نکوهش، توبیخ و سرزنش بنىاسرائیل در قرآن وجود دارد. بسیاری از کارهای زشت آنها را به رُخشان میکشد: فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنْبِیَاءَ اللَّهِ (بقره، 91)؛ بهصورت میمون و بوزینه درآمدنشان براثر گناه، پیمانشکنی، و... درعینحال، از قوم یهود و نصارا اهل صلاح نیز بودند. این عده البته قلیل، با شنیدن سخنان پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و شناخت اسلام، ایمان آوردند. قرآن این گروه را استثنا میکند و میستاید: أُولَئِكَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُمْ مَرَّتَیْنِ (قصص، 54)؛ دو برابر اجر بردنشان برای آن است که هم خودشان ایمان آوردند و هم شاهد بر حقانیت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) شدند و باعث شدند تا دیگران هم هدایت شوند. قرآن هم به این مطلب و اهمیتش اشاره دارد: أَوَلَمْ یَكُنْ لَهُمْ آیه أَنْ یَعْلَمَهُ عُلَمَاءُ بَنِی إِسْرَائِیلَ (شعراء، 197). در جای دیگر، قرآن، دو گروه از اهل کتاب را اینگونه معرفی و توصیف میکند: یک دسته کسانیاند که کاملاً قابل اعتماد و اطمینان هستند: مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطَارٍ یُؤَدِّهِ إِلَیْكَ (آل عمران، 75)؛ بهگونهایکه اگر شمشهای باارزش طلا را نزدشان به امانت بگذاری، برمیگردانند. گروه دوم چنان غیرقابلاعتمادند که حتی یک دینار را نیز نمیتوان نزد آنها به امانت گذاشت و اگر بگذاری برنمیگردانند: وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینَارٍ لا یُؤَدِّهِ إِلَیْكَ (آل عمران، 75). بنابراین، همه اهل کتاب یکسان نیستند: لَیْسُوا سَوَاءً مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائمه یَتْلُونَ آیَاتِ اللَّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُونَ (آل عمران، 113).
اساس دستورهای دین و کتاب خود دائماً در حال عبادتاند. درنتیجه، وقتی به حقانیت اموری، واقف شوند و آن را مطابق امر الهی بدانند، خواهند پذیرفت. به همین دلیل، قرآن، این گروه را از «آمرین به معروف و ناهین از منکر» معرفی کرده است: وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَر.(1)
ازجمله ویژگیهای این گروه آن است كه مانند مؤمنان یادشده در سوره «مؤمنون»، یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ هستند. قرآن کریم این عده از اهل کتاب را که دارای چنین صفات و خصال نیک و پسندیدهاند، از صالحین میداند: وَأُولَئِكَ مِنَ الصَّالِحِین.
استعمال کلمه «صالحین» در قرآن بسیار است. گاه عدهای، مانند بعضی انبیا(علیهم السلام) را
1. آل عمران (3)، 114.
بهعنوان «صالحین» معرفی میکند.(1) در مواردی نیز گروهی را با صالحین میداند: «مع الصالحین»، یعنی گو اینکه خود، صالح نیستند، ولی بهجهت اعمال صالحی که انجام میدهند، با صالحان هستند: وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِیقا.(2)
خداوند در این آیه شریفه، چهار گروه را که خود، اصالتاً مورد عنایت خاص خداوند هستند، با عنوان «النَّبِیین»، «الصِّدِّیقِین»، «الشُّهَداء» و «الصّالِحِین» معرفی کرده است. بقیه تابعی از این گروهها هستند و در صورت ایجاد آمادگی در خود، به آنها ملحق میشوند. تعابیری چون: أَلْحَقْنَا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُم(3) یا وَأَزْوَاجِهِمْ وَذُرِّیَّاتِهِم(4) همین معنا را افاده میكند. بنابراین، همه اهل بهشت و اهل نجات، در یك سطح نیستند. وضع بعضی از آنها بهگونهای است که گویی بهشت، خانه آنهاست. اینان با رحلت از عالم دنیا و برزخ، به خانه خود وارد میشوند؛ چون بهشت، ارث آنهاست: الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ. وقتی وارد آن خانه میشوند، میگویند: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاءُ فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِین.(5)
دیگر انسانها، به شرط ایمان به خدا، انبیا و قیامت و انجام دادن وظایف دینی
1. مانند ابراهیم(علیه السلام): وَمَنْ یَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِینَ (بقره، 130) و یحیی(علیه السلام): فَنَادَتْهُ الْمَلائِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللَّهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحْیَى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِنَ اللَّهِ وَسَیِّداً وَحَصُوراً وَنَبِیًّا مِنَ الصَّالِحِینَ (آل عمران، 39) و عیسی(علیه السلام): وَیُكَلِّمُ النّاسَ فِی الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَمِنَ الصّالِحِین (آل عمران، 46) و وَزَكَرِیَّا وَیَحْیَى وَعِیسَى وَإِلْیَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِینَ (انعام، 85) و... .
2. نساء (4)، 69.
3. طور (52)، 21.
4. رعد (13)، 23.
5. زمر (39)، 74.
خود، به صاحبان اصلی بهشت، یعنی این چهار گروه ملحق میشوند و مجاز خواهند بود با آنان زندگی کنند: فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِین.
به نظر بسیاری از علما، که پیش از همه، مرحوم شیخ بهایی در كتاب مفتاح الفلاح، برای اولین بار به آن توجه داشتهاند، مقصود از الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیْهِم،(1) در سوره مبارکه حمد، مؤمنانی هستند که بهخاطر اطاعت از خداوند و پیامبر وَمَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُول، به صاحبان اصلی بهشت، یعنی النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِین ملحق میشوند.
در این فراز از دعا، امام سجاد(علیه السلام) تقاضایی از خداوند دارند که حتی از این مرتبه نیز فراتر رفته است. ایشان در بخشهای پایانی دعا، به نقطه اوج دعا میرسند و این تقاضای بسیار مهم و بزرگ را از خداوند دارند که «خداوندا، رزق ما را در بقیه ماهها نیز همچون این ماه مبارک مقرر فرما و ما را جزو بندگان صالح خود قرار ده»: اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا فِی سَائِرِ الشُّهُورِ وَالْأَیامِ كَذَلِكَ مَا عَمَّرْتَنَا، وَاجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِین.
حضرت نفرمودند: «وَاجْعَلْنَا مَعَ الصَّالِحِین»، بلکه تقاضا دارند که: اجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِین. به بیان ایشان، اگر بهگونهای زندگی و بندگی کنیم که همه توفیقاتی كه در ماه مبارک رمضان از خداوند خواستیم، نهتنها در این ماه، بلکه در سایر ایام سال نیز به ما عنایت شود و چنان باشیم که عبادت و اطاعت از خدا را سرلوحه زندگی خودمان قرار دهیم، آن وقت به مرتبهای از بندگی خداوند بار خواهیم یافت که در قیامت، نهتنها همنشین صاحبان اصلی بهشت، ازجمله «صالحین»، بلکه جزو آنها خواهیم بود. به عبارت دیگر، ما جزو کسانی نباشیم که
1. حمد (1)، 7.
تابع و ملحق یا مورد شفاعت آنان باشیم، بلکه جزو خود آنها و از صاحبان اصلی بهشت باشیم. این همان مقام انبیاست؛ چراکه در قرآن، این مقام، ویژه انبیای بزرگی همچون ابراهیم، عیسی، موسی(علیهم السلام) و شهدا و صدیقین و بندگان صالح خداوند است.
بندگان صالح خداوند کسانیاند که حقیقتاً بندگی خدا را میکنند، همه امورشان را در اختیار خدا قرار میدهند و مطیع محض اویند. چنین بندگانی با چنین گروههای برگزیده، همردیفاند. به بیان قرآن، ازجمله ویژگیهای صالحان این است که خدای متعال، متولی كارهایشان میشود: وَهُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِین.(1)
این آیات قرآن و بیان امام سجاد(علیه السلام)، اشاره به مرتبه «توحید» است. اگر انسان به مقام توحید بار یابد، یعنی همه امورش را در اختیار خداوند قرار دهد، همه خواستههایش را از او بخواهد و تمام نیروهایش را صرف اطاعت او كند، خداوند نیز چنین كسی را تحت ولایت خود قرار میدهد و او از مصادیق حدیث قرب نوافل خواهد بود.(2) یعنی در چنین مقامی، به تعبیر قرآن، خداوند، وکیل و همهکاره او میشود و امورش را به عهده خواهد گرفت. خداوند خطاب به پیامبر گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) به ایشان توصیه کرده است تا خداوند یکتا و بیمانند را وکیل خود قرار دهد: رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلا.(3)
ظرافت و لطافتی که در این آیه هست، بسیار قابل توجه است. ارزش و اعتبار بندگان مؤمن خداوند که به مقام توحید میرسند و خود را کاملاً در اختیار او قرار میدهند، آنقدر در پیشگاه خداوند بالاست که او خود را تنزل میدهد و همچون
1. اعراف (7)، 196.
2. إِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى... كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِی یَسْمَعُ بِه... پیشازاین به این حدیث اشاره کردیم.
3. وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلاً * رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لا إِلَهَ إِلاَّ هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلاً (مزمل، 8 و 9).
کارگزاری، اداره امورشان را به عهده میگیرد. تنزل مقام برای آن است که غالباً مقام وکیل و کارگزار همعرض یا پایینتر از مقام موکّل و کارفرماست. خداوند به بنده مؤمنش میفرماید: من را وکیل خود قرار ده. در قرآن کریم و احادیث قدسی، تعابیر گوناگون و بعضاً تندی برای تحریض و تشویق بندگان به توکل و وکیل کردن خداوند برای خود وجود دارد. میفرماید: آیا من برای تو بس نیستم؟: أَلَیْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَه؟(1) آیا خیال میکنی من توان انجام کارهای تو را ندارم؟ همچنین در مواردی، در مقام بیان صفات و خصال خوب و پسندیده مؤمنان، آنها را «متوکل به خداوند» معرفی میکند: وَعَلَى اللَّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُون.(2)
همچنین میفرماید اگر قرار است به کسی اعتماد و تکیه شود، آن تکیهشونده فقط خداوند است: وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُون.(3)
در بعضی موارد، ایمان واقعی افراد را به توکل به خود منوط کرده است: وَعَلَى اللَّهِ فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِین.(4)
این تکرارها و تأکیدها برای آن است تا انسان در عمل، حقیقتاً موحد باشد و به خداوند توکل کند. به فرموده امام صادق(علیه السلام)، در حدیث شریف «حقیقت توکل»، انسان در مقابل اراده خداوند، خود را چونان مردهای بداند که پنج تکبیر نماز میّت را بر وی خواندهاند و بدرود حیات و آرزوها گفته است.(5)
1. زمر (39)، 36.
2. آل عمران (3)، 122.
3. یوسف (12)، 67.
4. مائده (5)، 23.
5. قَالَ الصَّادِق(علیه السلام): ...فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَكُونَ مُتَوَكِّلًا لَا مُتَعَلِّلًا فَكَبِّرْ عَلَى رُوحِكَ خَمْسَ تَكْبِیرَاتٍ وَوَدِّعْ أَمَانِیَّكَ كُلَّهَا تَوْدِیعَ الْمَوْتِ لِلْحَیَاة (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج68، ص147).
وابستگی انسان به اینوآن و آرزوی برآوردن حاجات بهوسیله آنها، نشاندهنده عدم اعتقاد یا ضعف اعتقاد و تردید نسبت به این حقیقت تأکیدشده در آیات و روایات است. البته گاه در مواردی، به تعبیر قرآن، وقتی انسان از همه قطع امید کرد و دیگر چارهای برای وی باقی نماند، خواهد گفت: امیدم به خداوند است و به خدا سپردم. حتی در این لحظه نیز تنها حرفی است که میزند و قصد جدی در پشت آن وجود ندارد.
اقتضای موحد بودن و متوکل حقیقی بودن آن است که انسان قبل از هر کس دیگری به سراغ خدا برود و امورش را به او واگذارد. وقتی چنین نبود، انسان سزاوار عقوبت است و خداوند برای همه کسانی که به غیر او دل بسته و به غیر او امیدوار باشند، عقوبت سختی در همین دنیا در نظر گرفته است. امام صادق(علیه السلام) این مضامین بلندمرتبه را در ضمن یک حدیث قدسی چنین نقل فرمودند:
وَعِزَّتِی وَجَلَالِی وَمَجْدِی وَارْتِفَاعِی عَلَی عَرْشِی لَأَقْطَعَنَّ أَمَلَ كُلِّ مُؤَمِّلٍ [مِنَ النَّاسِ] غَیرِی بِالْیأْسِ وَلَأَكْسُوَنَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ عِنْدَ النَّاسِ وَلَأُنَحِّینَّهُ مِنْ قُرْبِی وَلَأُبَعِّدَنَّهُ مِنْ فَضْلِی...؛(1) قسم به عزتم و قسم به جلالم و قسم به
1. عَنِ الْحُسَیْنِ بن عُلْوَانَ قَالَ... عَن أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) قال: أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى یَقُولُ: وَعِزَّتِی وَجَلَالِی وَمَجْدِی وَارْتِفَاعِی عَلَى عَرْشِی لَأَقْطَعَنَّ أَمَلَ كُلِّ مُؤَمِّلٍ [مِنَ النَّاسِ] غَیْرِی بِالْیَأْسِ وَلَأَكْسُوَنَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ عِنْدَ النَّاسِ وَلَأُنَحِّیَنَّهُ مِنْ قُرْبِی وَلَأُبَعِّدَنَّهُ مِنْ فَضْلِی أَ یُؤَمِّلُ غَیْرِی فِی الشَّدَائِدِ وَالشَّدَائِدُ بِیَدِی وَیَرْجُو غَیْرِی وَیَقْرَعُ بِالْفِكْرِ بَابَ غَیْرِی وَبِیَدِی مَفَاتِیحُ الْأَبْوَابِ وَهِیَ مُغْلَقَةٌ وَبَابِی مَفْتُوحٌ لِمَنْ دَعَانِی فَمَنْ ذَا الَّذِی أَمَّلَنِی لِنَوَائِبِهِ فَقَطَعْتُهُ دُونَهَا وَمَنْ ذَا الَّذِی رَجَانِی لِعَظِیمَةٍ فَقَطَعْتُ رَجَاءَهُ مِنِّی جَعَلْتُ آمَالَ عِبَادِی عِنْدِی مَحْفُوظَةً فَلَمْ یَرْضَوْا بِحِفْظِی وَمَلَأْتُ سَمَاوَاتِی مِمَّنْ لَا یَمَلُّ مِنْ تَسْبِیحِی وَأَمَرْتُهُمْ أَنْ لَا یُغْلِقُوا الْأَبْوَابَ بَیْنِی وَبَیْنَ عِبَادِی فَلَمْ یَثِقُوا بِقَوْلِی... (ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول کافی، ج2، ص66).
عظمتم و قسم به تسلطی كه بر عرش دارم، اگر كسی به غیر از من امید ببندد، بدون شک، امیدش را ناامید میکنم و جامه خواری بر تن او خواهم پوشانید و... .
در این حدیث شریف قدسی، خداوند تعالی چندین سوگند شدید یاد کرده است. این قسمها نشاندهنده اهمیت فوقالعاده مطلب است. خداوند از بندگانش شکوه دارد و میگوید: بنده من خیال میکند دیگران كارش را سامان میدهند، حال آنكه کلیدهای آسمان و زمین در دست من است. خزاین آسمان و زمین در اختیار من است. جنود آسمان و زمین در اختیار من است. چرا سراغ من نمیآیند؟
بنده مؤمن و صالح كسی است كه موقع نیاز، تنها رو بهسوی خدا داشته باشد. البته صالح بودن انسان مطلبی است و انجام دادن عمل صالح، مطلبی دیگر. ایبسا افرادی که موفق به انجام عمل صالح شوند، اما به آنها انسان صالح نتوان خطاب کرد. حتی ممکن است انسان فاسقی گاه موفق به انجام عمل صالح نیز بشود. «بنده صالح» کسی است كه صفت صلاح و سداد در وجودش راسخ شود و ملكه صلاح داشته باشد، بهگونهایکه شخصیتش، شخصیت صالحی باشد. چنین کسی از ناپاکی دور است و توكل و امیدش به خداوند است و واقعاً خودش را بنده خدا میداند. خداوند نیز به چنین بندهای وعده کمک و سروسامان دادن امورش را داده است.
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، فِی كُلِّ وَقْتٍ وَكُلِّ أَوَانٍ وَعَلَی كُلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّیتَ عَلَی مَنْ صَلَّیتَ عَلَیهِ، وَأَضْعَافَ ذَلِكَ كُلِّهِ بِالْأَضْعَافِ الَّتِی لا یحْصِیهَا غَیرُكَ، إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِید؛ پروردگارا، در هروقت و فرصتی و در هرحالی بر محمد و آل محمد(صلى الله علیه وآله) درود فرست، به عدد آنچه بر دیگر خلایق درود فرستادهای و چندین برابر همه آن به اندازهای كه جز تو كسی نمیتواند آن را شمارش كند؛ زیرا تنها تو میتوانی هركاری بخواهی انجام دهی.
مضمون صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت گرامی (علیهم السلام)در دعاها، بهویژه دعاهای صحیفه سجادیه فراوان است، اما تعبیر رسا و پرمعنایی که امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا دارند، كمنظیر است. این تعبیر مثل آن است که گفته شود صلوات و درود به تعداد عددی به توان بینهایت؛ عددی که شمارش آن ممکن نیست.
«صلوات»، نوعی دعا و رحمت الهی است که از خداوند برای وجود نازنین نبی مکرم اسلام و اهلبیت(علیهم السلام) درخواست میکنیم. گفته میشود که صلوات ازطرف خدای متعال، «رحمت» و ازطرف ملائكه، «تزكیه» و ازطرف مؤمنین، «دعا» است. برای ما روشن نیست که حقیقت این رحمت چیست و از چه سنخی است. بااینحال، روشن است كه ما هنگام ختم صلوات، از خدا درخواست میکنیم تا رحمت خاصی را كه اسمش «صلوات» است، بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) نازل كند.
رحمت الهی دارای انواع گوناگون و وسیع و گسترده است که منحصر در انسان
نیست و شامل موجودات غیرانسانی نیز میشود. البته هیچكدام از اینها «صله» نیست. «صله» و «درود» نوعی تحیت، همراه با احترام و تكریم خاصی است. به تعبیری دیگر، یك سلام ویژه و مرتبهای بالاتر از انواع دیگر تحیات است.
بهراستی، «سلام و تحیت» به چه معناست؟ درخواست ما از خداوند، هنگام ختم صلوات، به چه معناست و در حقیقت، چه چیزی را از خداوند برای پیامبر و اهلبیت(علیهم السلام) تقاضا میکنیم؟
سلام كردن امری قراردادی و اعتباری است که در عرف برای ادای احترام به همدیگر انجام میشود. البته اقوام و ملیتهای مختلف در نوع و شیوههای ادای احترام به همدیگر یکسان عمل نمیکنند. مثلاً برخی ملل برای این کار كلاهشان را برمیدارند. بعضی دیگر، دست به سینه میگذارند و تعظیم میکنند. برخی مردم با الفاظ خاصی به همدیگر ادای احترام میکنند. ما مسلمانان نیز بنا به دستورهای اخلاقی در قرآن و روایات و سیره پیامبر و اهلبیت(علیهم السلام)، به همدیگر سلام میگوییم.
واژه «سلام» به معنای سلامتی و امنیت است. بنابراین، شاید یکی از معانی سلام کردن این باشد که سلامکننده خواهان سلامتی و امنیت برای طرف مقابل است و با سلام دادن به او اطمینان میدهد که امنیتش ازطرف او تهدید نمیشود. این وجه، بهخصوص برای غیرمؤمنانی که به همدیگر سلام میکنند، صادق است.
سلام مؤمن نوعی دعا برای سلامتی اوست. مؤمن با سلام کردن، از خداوند برای طرف مقابل تقاضای سلامتی و امنیت و طلب رحمت میکند. تفاوت این دعا با دیگر دعاها این است که چون سلام کردن، دعایی همراه با ادای احترام است، نوعی «تحیت» محسوب میشود. تحیت از ریشه «حی» و به معنای زندگی و بقای حیات است. وقتی مؤمنی به مؤمن دیگر سلام میدهد، درحقیقت، برای او آرزوی طول عمر کرده و بقای حیات را از خداوند برای وی خواسته است. هرچه این سلام و
تحیت، عمیق و پربارتر باشد، «صله» نامیده میشود. در زبان فارسی، هم «سلام» و هم «تحیت» و «صله» را به یک معنا، یعنی «درود» ترجمه میکنیم، اما «صله»، معنایی بهمراتب بالاتر و والاتر از آن دو دارد.
خدا در جای دیگر هم فرموده است که بر مؤمنین هم صلوات میفرستیم؛ یعنی مؤمنینی هم هستند كه لایق احترام خدا هستند و خدا رحمتی همراه با احترام را بر آنها نازل میکند.
خداوند در قرآن میفرماید: إِنَّ اللَّهَ وَمَلائِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَى النَّبِی.(1) یعنی هم خدا و هم فرشتگان بر پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) صلوات میفرستند. سپس فرمود: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیما؛ ای مؤمنان، بر پیامبر هم صلوات بفرستید و هم سلام. معنای ابتدایی این آیه شریفه، لزوم ادای احترام به پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) برای همیشه است و اینکه مؤمنان باید همیشه به ساحت مقدس ایشان ادای احترام كنند. البته چون ادای احترام مؤمنین همیشه با درخواست رحمت از خداوند همراه است، خداوند از مؤمنان میخواهد تا باز هم رحمت بیشتری برای پیامبر درخواست كنند.
دو سؤال در این مورد مطرح است: سؤال اول اینکه درخواست رحمت برای پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) به چه معناست و دارای چه جایگاهی است؟ سؤال دیگر اینکه درخواست رحمت برای ایشان، چه سودی برای ما خواهد داشت؟
توضیح سؤال اول این است که لازمه دعا و درخواست رحمت برای پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، نزول رحمت الهی به ایشان است. این بدان معناست که ایشان فاقد رحمت است و با دعای ما واجد آن خواهد شد. آیا حقیقتاً چنین چیزی ممکن است؟ ما که هستیم که برای وجود باعظمتی همچون پیامبر بزرگ خداوند طلب رحمت کنیم؟
1. احزاب (33)، 56.
آیا چنین درخواستی نوعی خلاف ادب نیست؟ البته پاسخ ساده این شبهه آن است که چنین درخواستی اشكال عقلی ندارد؛ چراکه خزانه رحمت الهی بیانتهاست. وقتی مؤمنین برای ایشان دعا میکنند، خداوند نیز اجابت میکند و بر الطاف خود نسبت به ایشان میافزاید.
سؤال مهمتر و دقیقتر این است که ما مسلمانان، بهویژه شیعیان، با توجه به مضامین برخی روایات، زیارتنامهها و ادعیه، معتقدیم که وجود مقدس پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه اطهار(علیهم السلام) و فاطمه زهرا(علیها السلام)، واسطه فیوضات الهی برای همه مخلوقات هستند. این مضامین بهخصوص در زیارت جامعه كبیره و زیارت آل یاسین، بیش از دیگر ادعیه و زیارات نمود دارد. مثلاً در برخی منابع روایی و ادعیه آمده است که ما خدمت اهلبیت(علیهم السلام) عرضه میداریم: فَمَا شَیءٌ مِنَّا إِلاَّ وَأَنْتُمْ لَهُ السَّبَبُ وَإِلَیهِ السَّبِیل؛(1) «هرآنچه از خیر و خوبی از ما صادر میشود، راه رسیدن به آن و سبب و علت آن شما هستید».
در زیارت بلندمرتبه جامعه كبیره از این مضامین بسیار است. نظیر:
وَبِكُمْ فَتَحَ اللهُ وَبِكُمْ یخْتِمُ اللهُ وَبِكُمْ ینَزِّلُ الْغَیثَ وَبِكُمْ یمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الأَرْضِ إِلا بِإِذْنِهِ وَبِكُمْ یُنَفِّسُ الْهَمَّ وَیكْشِفُ الضُّر؛ خداوند بهواسطه شما، تدبیر همه امور را آغاز و تمام میکند. به برکت وجود شماست که خدای متعال، باران رحمت را بر بندگانش نازل میکند. خداوند به یمن وجود شما، آسمان را بر فراز زمین نگاه داشته است و مانع سقوط آن بر روی زمین میشود و به برکت وجود شما، غموغصهها را برطرف میکند و دعاها را به اجابت میرساند.
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج99، ص92.
در این فرازها، درحقیقت، وجود نازنین رسول گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام)، گوشهای ناچیز از مقام و موقعیت خود را به دیگران نشان دادهاند تا آنها با توسل به ایشان، راه را از چاه تشخیص دهند و برای نجات به ایشان متوسل شوند.(1)
حاصل توجه به این بیانات، درک این حقیقت است که آن بزرگواران، واسطه فیوضات ربانی برای غیرخودشاناند. اگر چنین است، که هست و اساساً آفرینش
1. روایات بسیاری از وجود نازنین رسول گرامی اسلام(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) در این زمینه آمده و مضامین بسیار دقیقتری نیز در برخی زیارتنامهها و دعاها از ایشان نقل شده است. مثلاً از وجود نازنین امام جعفر صادق(علیه السلام) و ایشان از پدر بزرگوارشان، امام باقر(علیه السلام) و ایشان از پدر بزرگوارشان، امام علیبنالحسین(علیهم السلام) این روایت نقل شده است: عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ الصَّادِق عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَلِیِّ بن الْحُسَیْن(علیهم السلام) قَالَ: نَحْنُ ائمه الْمُسْلِمِینَ وَحُجَجُ اللَّهِ عَلَى الْعَالَمِینَ وَسَادَةُ الْمُؤْمِنِینَ وَقَادَةُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَمَوَالِی الْمُؤْمِنِینَ وَنَحْنُ أَمَانُ أَهْلِ الْأَرْضِ كَمَا أَنَّ النُّجُومَ أَمَانٌ لِأَهْلِ السَّمَاءِ وَنَحْنُ الَّذِینَ بِنَا یُمْسِكُ اللَّهُ السَّماءَ أَنْ تَقَعَ عَلَى الْأَرْضِ إِلَّا بِإِذْنِهِ وَبِنَا یُمْسِكُ الْأَرْضَ أَنْ تَمِیدَ بِأَهْلِهَا وَبِنَا یُنَزِّلُ الْغَیْثَ وَبِنَا یَنْشُرُ الرَّحْمَةَ وَیُخْرِجُ بَرَكَاتِ الْأَرْضِ وَلَوْ لَا مَا فِی الْأَرْضِ مِنَّا لَسَاخَتْ بِأَهْلِهَا ثُمَّ قَال(علیه السلام): وَلَمْ تَخْلُ الْأَرْضُ مُنْذُ خَلَقَ اللَّهُ آدَم مِنْ حُجَّةٍ لِلَّهِ فِیهَا ظَاهِرٍ مَشْهُورٍ أَوْ غَائِبٍ مَسْتُورٍ وَلَا تَخْلُو إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ مِنْ حُجَّةِ اللَّهِ فِیهَا وَلَوْ لَا ذَلِكَ لَمْ یُعْبَدِ اللَّهُ. قَالَ سُلَیْمَانُ: فَقُلْت لِلصَّادِق(علیه السلام): فَكَیْفَ یَنْتَفِعُ النَّاسُ بِالْحُجَّةِ الْغَائِبِ الْمَسْتُورِ؟ قَال(علیه السلام): كَمَا یَنْتَفِعُونَ بِالشَّمْسِ إِذَا سَتَرَهَا السَّحَاب (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، امالی، ص168؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج23، ص5). همچنین در زیارت جامعه کبیره، امام علیبنمحمد الهادی(علیه السلام) درباره واسطة فیض بودنشان حتی قبل از خلقت چنین فرمودند: خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِینَ حَتَّى مَنَّ عَلَیْنَا بِكُمْ فَجَعَلَكُمْ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ وَجَعَلَ صَلَوَاتِنَا عَلَیْكُمْ وَمَا خَصَّنَا بِهِ مِنْ وَلَایَتِكُمْ طِیباً لِخَلْقِنَا وَطَهَارَةً لِأَنْفُسِنَا وَتَزْكِیَةً لَنَا وَكَفَّارَةً لِذُنُوبِنَا (ابیجعفر محمدبنعلیبنالحسینبنبابویه القمی الصدوق، من لا یحضره الفقیه، ج2، ص609؛ محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج99، ص122).
دیگران و رزقوروزی دیگران، طفیل وجود نازنین آنهاست، آیا دعای ما برای آنها بیمعنا نخواهد بود؟ اگر دعا و تقاضای ما سبب توجه خداوند به آنها شود و رحمت الهی را شامل حال آنها کند، پس آیا ما واسطه فیض آنها نخواهیم بود؟(1)
انسان با قطعنظر از تعالیم انبیا(علیهم السلام)، خود را پدیدهای مادی میداند که با انعقاد نطفه، بهصورت جنین در رحم مادر رشد میکند و سپس متولد میشود. چند صباحی در فضای عالم دنیا رشد و زندگی میكند و پس از طی سالها و پشت سر گذاردن دوران ضعف و پیری، میمیرد و نابود میشود. انسان این دیدگاه خود درباره آدمی، یعنی شروع از نطفه و ختم به مرگ را شامل تمام همنوعانش، حتی انبیا و اولیا، میدانست و معتقد بود پس از مرگ، دیگر از انسان خبری نیست. بعدها، و شاید اولینبار، بهوسیله انبیا(علیهم السلام) به انسانها فهمانده شد، یا خودْ بر اثر تجربه یا فراست دریافتند كه غیر از بدن مادی و فانی، حقیقت دیگری به نام «روح» نیز در آنان وجود دارد. بعد از هزاران سال بحثهای دقیق علمی و تحقیقات عمیق، هنوز حقیقت روح برای کسی مکشوف نشده است، ولی بههرحال، اصل وجود روح
1. بر اساس تعریفی که اهلبیت(علیهم السلام) از شیعیان خود دارند، آنها را افرادی اهل تسلیم در برابر خداوند و پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) معرفی کردهاند. بر همین اساس، ما نیز در برابر فرموده قرآن که به صلوات بر پیامبر(صلى الله علیه وآله) دستور داده است، تسلیم هستیم و باز به فرموده قرآن، هرآنچه را نمیفهمیم و تشخیص نمیدهیم، به اهل آن، که در علوم الهی راسخاند، وامیگذاریم: وَالرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا (آل عمران، 7). خداوند متعال، پیامبر(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام) را هم واسطه در فیض خویش معرفی کرده است و هم به ما دستور صلوات بر ایشان را داده است. آنان که تسلیم امر الهیاند، تسلیم این دستور نیز هستند. روشن است که همه شیعیان یا كسانى كه اسم شیعه بر خود نهادهاند، چنین نیستند و در برابر همهچیز تسلیم نمیشوند. ایبسا علما و دانشمندان و روشنفکران یا جوانان کماطلاعی که به دنبال یافتن پاسخی قانعکننده برای چنین سؤالهایی هستند که توان درک آن پاسخها را ندارند.
بهعنوان موجودی غیر از بدن مادی که ویژگیهایی غیرمادی دارد، اثبات شده است.(1) وجود این حقیقت زمانی مسلمتر و پذیرفتنیتر میشود که بدانیم حضرات انبیای
1. درباره وجود یا عدم وجود «روح» هنوز یک علامت سؤال بزرگ و پرسشهایی عمیق و جدی، اذهان بسیاری از اندیشمندان عالم را به خود معطوف داشته است. آنها از خود میپرسند: آیا واقعاً چیزى غیر از بدن مادی ما، به نام «روح» وجود خارجی دارد؟ شاید منكران وجود روح، کمتر از مثبِتین آن نباشند. ازطرفی ما، یعنی کسانی که بههرحال، قایل به وجود روح هستیم، هنوز سؤالات بسیاری درباره آن داریم. درباره زمان و چگونگی پیدایش روح، کیفیت ارتباط روح با بدن، هنوز مجهولات، بسیار است. هنوز بهطور قطع روشن نشده است که آیا روح قبل از بدن خلق شده است یا نه؟ اگر آری، چه زمانی بوده است؟ یا آفرینش روح به همراه بدن است یا چهار ماه بعد از تكوّن نطفه، خداوند روح را در او خلق مىكند؟ اگر چنین است، این خلقت به چه کیفیتی است؟ همه حكماى الهى متفقاند كه روح با مرگ بدن نابود نمیشود، اما سؤال این است که بعد از مرگ بدن، روح در کجا مأوا دارد؟ اگر روح در قیامت به بدن ملحق میشود، این الحاق به چه کیفیتی است؟ این بدن قیامتی یا برزخی چگونه بدنی است؟ در هر صورت، ما به کمک وحی و معارف انبیای الهی(علیهم السلام) و براهین عقلی، دو مرحلهای بودن وجود انسان را میپذیریم. همچنین برای انسان به دو عالَم قایل هستیم، ولی دقیقاً روشن نیست که عالَم یعنی چه و حقیقت آن چیست؟ گفته میشود که یکی از آن عوالم، برزخ است. باز هم حقیقت برزخ برای ما روشن نیست. ارتباط روح با بدن در عالم برزخ چگونه است؟ میدانیم که انسان در عالم برزخ زنده است و حیات دارد، اما کیفیت حیات برزخی، وجود یا عدم غم و شادى، لذت و الم، پاداش و عذاب در برزخ برای ما روشن نیست. البته اصول اعتقادات ما درباره این امور روشن است، اما فرعیات آن هنوز مبهم است. بااینکه در آیات قرآن و روایات به بسیاری از حقایق عوالم دیگر، اشاره شده است، ولی به جهت انس ما با دنیا و زندگی طبیعی، درک آن برای ما ثقیل است. مثلاً وجود مسائل مربوط به قبر، بهخصوص مسائل مربوط به شب اول قبر، عذاب شب اول قبر، سؤال فرشتگان از انسان، عذاب برزخ و... یا در مقابلش، رَوح و ریحان، نعمتهایى الهی در عالَم برزخ برای اولیای الهی و...، برای ما روشن است، اما چندوچون آن از مجهولات ماست. به این حرفها معتقدیم یا بر اساس آموزههای قرآنی، معتقدیم خداوند روحِ مدبّر بدن را، در موعد مقرر، از بدن جدا میکند و میگیرد: اللَّهُ یَتَوَفَّى الأنْفُسَ حِینَ مَوْتِهاً (زمر، 42). اما این گرفتن به چه معناست؟ چگونه است؟ پس از آن، روح به كجا مىرود؟ حیاتش چگونه است؟ اینها همه معارفی فراتر از عقل معمول بشر است.
الهی(علیهم السلام) بر این مسئله بسیار تكیه کردهاند و اساساً طرح مسئله «معاد» که در کنار مسئله «توحید»، سرلوحه دعوت ایشان بوده، متفرّع بر وجود روح است.
دونشئهای بودن انسان، یعنی دارای جسم و روح بودن، منحصر در عده خاصی از آنها نیست و تمام بنیآدم، حتی انبیا و اولیای الهی نیز مشمول این حقیقتاند؛ یعنی آن بزرگواران نیز همچون ما تولد و مرگی دارند. بااینحال، درباره این گروه ویژه و برگزیده، بهویژه رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اهلبیت(علیهم السلام)، مطالب دیگری نیز در روایات معصومین(علیهم السلام) بیان شده است. در این روایات، افزون بر بدن و روحی که متعلق به دیگر انسانها نیز هست و برخی ویژگیهایی نیز دارد، امور دیگری به آنها نسبت داده شده است. بدن ایشان نیز مانند دیگر ابنای بشر دارای رشد و تحول، از طفولیت تا بزرگسالی و کهنسالی است و به تبع تحولات بدن، روحی كه متعلق به بدن بود، اجمالاً همین تحولات را داشته است. روح به جهت تعلق به بدن، در سایه همین تعلق، تحول و تكامل پیدا میکند. مثلاً روح مقدس و مطهر رسول خدا(صلى الله علیه وآله)، از هنگام تولد تا زمانی که به مقام پرافتخار نبوت مبعوث شدند و زمانی که به جوار رحمت حق بار یافتند، مرتبه واحد و یکسان نداشته است. درعینحال، برخی روایات، علاوه بر آنچه گفته شد، امور دیگری را نیز به این بزرگواران نسبت دادهاند. مثلاً میفرمایند: خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَارا، یا در تعبیری دیگر فرمودند: أَوَّلُ شَیءٍ خَلَقَ اللَّهُ... نُورُ نَبِیك.(1) همچنین وقتی حضرت آدم(علیه السلام) خلق شد، در كنگره عرش، یا در قوائم عرش، انوار و اسمای اهلبیت(علیهم السلام) را مشاهده کرد. این وجودهای مقدس و نورانی هنوز در عالم خاکی و دنیا قرار نگرفته بودند و بدنی نداشتند تا روحی به آن تعلق بگیرد.
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج15، ص24.
البته برخی معتقدند که آن انوار همان ارواح مقدسشان بوده است. خصوصیات و مقاماتی كه برای بُعد «نورانی» ایشان بیان شده است، با خصوصیات روح متعلق به بدن متفاوت است. مثلاً روایاتی که بیانکننده آفرینش انوار مقدس پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) است، بیان میکند که خدای متعال، نور پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) و علی(علیه السلام) را از نور عظمت خودش آفرید. این دو نور مقدس در ابتدای آفرینش با هم اتحاد داشتهاند. بعدها انشقاق پیدا كردهاند و تا زمان پیدایش بدن و روح متعلق به بدن، این انشعابات و انشقاقات ادامه داشته است.(1) بنابراین، یکی بودن انوار و ارواح آن بزرگواران با ظواهر روایات و بیانات معصومین(علیهم السلام) نیز منطبق نیست و با همه ویژگیها و امتیازهایی که برای روح نسبت به بدن میتوان برشمرد، روح، حقیقتی غیر از نورانیت آنهاست.
با توجه به شواهد و قراین موجود، اجمالاً در وجود بُعد ویژه و انحصاری این بزرگواران جای شک و تردید نیست. اگر چنین باشد، که هست، یقیناً عوارض گفتهشده برای بدن و روح انسانی، مانند تولد، رشد و تحول، خواب و بیداری، مرگ و حیات شامل این بُعدشان نخواهد شد. باز هم حقیقت این نورانیت برای ما روشن نیست. فهم این حقایق حتی از فهم روح نیز سنگینتر و ثقیلتر و از سطح درک ما
1. عَنِ الْحَسَنِ بن حَمَّادٍ الْبَصْرِیِّ عَنْ أَبِیهِ عَنْ آبَائِهِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِˆعَلِیٍّ لَحْمُهُ مِنْ لَحْمِی وَدَمُهُ مِنْ دَمِی فَمَنْ أَحَبَّنِی فَبِحُبِّی أَحَبَّهُ وَمَنْ أَبْغَضَهُ فَبِبُغْضِی أَبْغَضَه محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج35، ص33).
بسیار دور است و فهم این مرتبه از نشئه وجود، مخصوص كمّلین و اولیای خداست. هنیئاً لهم!
بنابراین، واسطه فیض بودن انبیا و معصومین(علیهم السلام)، به بدن مبارکشان مربوط نمیشود. برای اینکه بدن مبارکشان موقتی است و در برههای کوتاه از زمان موجودیت دارد. همچنین اگر روح را موجودی بدانیم که با پیدایش بدن پیدا شده و به بدن تعلق دارد و کارش تدبیر امور بدن است و قبل از خلقت بدن موجود نبوده است، واسطه فیض بودن را به روح نمیتوان نسبت داد؛ چراکه آن انوار مقدس(علیهم السلام)، واسطه فیض و وجود موجوداتی همچون ملائکه، بهشت و جهنم، لوح و قلم بوده،(1) یا ملائکه مقرب الهی در مقاماتی، بهنوعی، شاگرد ایشان بودهاند.(2) موجودیت این موجودات شریف بسیار قبل از موجودیت انسان بوده است. پس مقام وساطت فیض الهی باید موجودیتی سابق بر این موجودات داشته باشد.
بنابراین، مقام وساطت در فیوضات ربانی، یا مربوط به مقام روحانی این بزرگواران است ـ البته بنا بر قولی که روح را دارای موجودیتی غیر از بدن میداند که آفرینش آن نیز قبل از بدن بوده و همچنین با مقام نورانیت ایشان دارای وحدت و یا اتحادی است ـ و یا مقام وساطت در فیض مربوط به مقام نورانیت ایشان است.
در هر صورت، چه روح را به این معنای اتحادی یا وحدتی بگیریم، چه نگیریم، آنچه مسلّم است، مربوط بودن مقام وساطت تكوینی اهلبیت(علیهم السلام) به مقام نورانیت ایشان است؛ چراکه آن مقام و جایگاه، در مرتبهای است که خود، منشأ وجود و
1. محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج36، ص73.
2. رُوحُ الْقُدُسِ فِی جِنَانِ الصَّاقُورَةِ ذَاقَ مِنْ حَدَائِقِنَا الْبَاكُورَة... (محمدباقر مجلسی، بحار الانوار لدرر اخبار الائمه الاطهار، ج26، ص264).
نزول بسیاری از موجودات عوالم دیگر است و همهچیز تنها شعاعی از آن نور است. پس از این عالم پست و دون مادی دنیا چیزی به آن عالم بالا بازنمیگردد.
اگر چنین است، که هست، ما که خود تنها پرتوی کمفروغ از آن انوار مقدسیم، چطور میتوانیم با دعا و صلوات به وجود مقدس پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله) بر آن نور بیفزاییم؟ این یعنی اینکه ما واسطه اضافه شدن نور برای حضرت باشیم. نتیجه این مسئله، «دور باطل» خواهد بود؛ چراکه هم آن انوار مقدس، واسطه فیوضات ربانی برای ما هستند و هم ما با درود و صلوات بر نورانیت آنها میافزاییم. پس برای رفع این مشکل علمی میباید راهی پیدا کرد.
آنچه درباره «واسطه فیض» بودن گفته شد، به معنای تکوینی آن مربوط است. بر این اساس، خداوند تعالی انوار مقدس معصومین(علیهم السلام) را تکویناً منشأ فیوضات الهی به دیگر موجودات قرار داده است؛ یعنی به اصطلاح فلسفی، ایشان «فاعل مابهالوجود» هستند؛ بهگونهایکه اگر آن بزرگواران نبودند، اساساً دیگر موجودات از رحمت بیانتهای الهی محروم میماندند.
برای «واسطه فیض» بودن ایشان معنای دیگری نیز متصور است. در این معنا، خبری از آن تأثیر و دخالت تکوینی نیست. این تأثیرات و دخالتها تنها به اندازه یک علت ناقصه و معدّ، و بهنوعی اعتباری است. مثلاً تأثیر دعای یک انسان مؤمن در برطرف شدن عذاب و بلا، تأثیر حضور بندهای خداترس و دارای حزن لِلّه در رسیدن رحمت الهی به دیگر بندگان، تأثیر دعای یک گنهکار تائب برای نزول باران، و موارد نظیر آن، که بسیار است و کموبیش در زندگی ما نیز مشاهده شده است، نوعی واسطگی در جریان رحمت الهی یا فروکش کردن غضب الهی است. اما نه به معنای واسطه حقیقیِ «مابهالوجود» و تکوینی، بلکه صرفاً بهمنزله عامل تأثیرگذاری چون علت اِعدادی و علت ناقصه است.
اگر برای «واسطه در فیض» بودن چنین معنا و مرتبهای تصور شود، میتوان گفت روح انسانی نیز میتواند با کسب برخی آمادگیها و عنایت الهی، در برخی امور واسطه شود و خداوند به برکت او، به دیگران عنایاتی داشته باشد. مثلاً خداوند متعال، به طفیل رحمتی كه بر اهلبیت(علیهم السلام) نازل میکند، دیگران را هم بهخاطر ارتباط و اتصالی كه با آنها دارند و بهخاطر وجود شعاعی از محبت و نور آنها در دلشان، مشمول رحمت قرار میدهد؛ چراکه بر اساس مضامین روایی، پرتو و انعکاسی از نوری که خداوند متعال بر قلب مقدس حضرت ولی عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف میتاباند، به قلب مؤمنین خالص نیز میتابد.(1) البته آن نور اصالتاً تنها به قلب مقدس ایشان میتابد، ولی چونان انعكاس نور از آیینه، انعکاسی از همان نور بر قلب کسانی میتابد که با ایشان ارتباط و سنخیتی دارند. به همین جهت، سیدبنطاووس(رحمه الله) میگوید: «من شب قدر را درك كردم و از آن عنایاتی كه در این شب به ولیالله الاعظمعجل الله تعالی فرجه الشریف نایل میشد، بهرهای نصیب من شد». هر شخص دیگری نیز که بتواند خود را به مقام این سید جلیلالقدر برساند، چنین موهبتی را دریافت خواهد كرد.
بنابراین، وساطت فیض الهی، منحصر در اهلبیت(علیهم السلام) نیست. هر بندهای که بتواند این ظرفیت و آمادگی را در خویش ایجاد نماید، خداوند چنین مقام بلندی را به او نیز عنایت خواهد کرد. کم نبودند اولیای بزرگواری که خداوند به واسطه وجود عزیزشان، بسیاری از بلاها را از مردم دفع كرده و رحمتهایی نیز نازل فرموده است. مثلاً وجود مضجع شریف حضرت معصومه(علیها السلام)، مانع بسیاری از بلایا، ازجمله زلزله در شهر مقدس قم بوده است. این امر مهم و فوقالعاده هیچ تعجبی ندارد؛
1. ر.ك: ابیجعفر محمدبنیعقوببناسحاق الکلینی الرازی، اصول كافی، ج1، ص194، باب «أن الائمه(علیهم السلام) نور الله(عزوجل)»: لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ وَهُمْ وَاللَّهِ یُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤمِنِین.
چراکه مقام رفیع و باعظمت ایشان نزد خدای تعالی چندان ارزشمند است که به یمن وجود این بانوی باکرامت و جلیلالقدر، باران عنایات و برکات الهی، بیش از این، بر این شهر و این مردم باریده است و خواهد بارید.
بنابراین، وساطت فیض به این معنای اعتباری درباره ارواح نیز صادق است. در مقابل، وساطت فیضی كه به معنای علت ایجادی بوده، بنا بر آن موجودیت همهچیز از شعاع آنها آفریده شده باشد، مخصوص مقام نورانیت اهلبیت(علیهم السلام) است. ما از درک این مقام قاصریم. تنها میدانیم که مقام و مرتبه، مقام نورانیت است. همچنان كه خداوند هم خودش را به «نور» معرفی كرده است: اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالأرْضِ... .(1) خود خداوند متعال، نور عالَم هستی است، اما وقتی میفرماید: مَثَلُ نُورِهِ...، مقصود از مثال نور الهی، قرآن کریم و وجود مقدس پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) و ائمه معصوم(علیهم السلام) است. به همین جهت، فرمودند: خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَارا. اجمالاً میدانیم که نور مقدس الهی با این انوار مقدس دارای تفاوتهایی نظیر نور خالق و نور مخلوق است. بیش از این نمیتوانیم بفهمیم که هرکدام چه وجودی دارند و تفاوتهایشان در چیست؟ البته خداوند را شاکریم که آن بزرگواران همین مقدار را به ما آموختند، و شاید توان ما بیش از این نبوده است تا معارف بلندی را که ورای این ظواهر عالم وجود دارد، به ما عنایت فرمایند.
1. نور (24)، 35.
*قرآن کریم.
* نهج البلاغه، مجموعه خطب، کتب و حکم از امام امیر مؤمنان(علیه السلام)، گردآوری ابوالحسن محمدبنحسین موسوی (سید رضی)، ترجمه و شرح علینقی فیضالاسلام، انتشارات فقیه، تهران، 1367.
1. علیبنالحسین(علیه السلام)، صحیفه سجادیه، ترجمه و شرح علامه میرزاابوالحسن شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، تهران، [بیتا].
2. ــــــــ ، ترجمه و شرح سیدعلینقی فیضالاسلام، نشر مؤلف، تهران، 1375ق.
3. منسوب به امام صادق(علیه السلام)، مصباح الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1400ق.
4. الآلوسی البغدادی، ابوالفضل شهابالدین محمود، تفسیر آلوسی، جهان، تهران، [بیتا].
5. التمیمی الآمدی، عبدالواحد، غرر الحکم ودرر الکلم؛ مجمو من کلمات وحکم الامام علی(علیه السلام)، الاعلمی للمطبوعات، بیروت، 1407ق.
6. ابنابیالحدید، عزالدین ، شرح نهج البلاغه، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1385ق.
7. ابنبابویه القمی (الصدوق)، ابیجعفر محمدبنعلیبنحسین، الامالی، ، النجف، 1389ق.
8. ــــــــ ، الخصال، المدرسین بقم المشرفة، مؤسسة النشر الاسلامی، قم، 1362ق.
9. ــــــــ ، علل الشرایع، المطبعة الحیدریة، النجف، 1966م.
10. ــــــــ ، من لا یحضره الفقیه، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1390ق.
11. ابنطاووس، ابوالقاسم علیبنموسیبنجعفر، اقبال الاعمال، مکتب الاعلام الاسلامی، قم، 1414ق.
12. ــــــــ ، کشف ، دفتر تبلیغات اسلامی حوزة علمیه قم، قم، 1375.
13. ــــــــ ، مهج الدعوات، دار الذخائر، قم، 1411ق.
14. ابنمنظور، ابوالفضل جمالالدین محمدبنمکرم، لسان العرب، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1408ق.
15. الحر العاملی، محمدبنحسن، وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل آل البیت(علیهم السلام) لاحیاء التراث، قم، 1412ق.
16. حقی، اسماعیلبنمصطفی، تفسیر حقی (روح البیان)، ج7، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1404ق.
17. دیلمی، ابومحمدحسنبنمحمد، ارشاد القلوب الی الصواب ترجمة عباس طباطبایی، جامعه مدرسین حوزة علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1372.
18. ــــــــ ، أعلام الدین، آل البیت(علیهم السلام)، قم، 1408ق.
19. الراغب الاصفهانی، ابوالقاسم حسینبنمحمد، المفردات فی غریب القرآن، دار القلم، بیروت، 1416ق.
20. السیوطی، جلالالدین عبدالرحمانبنابیبکر، الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، آیتالله المرعشی النجفی(رحمه الله)، قم، 1404ق.
21. الشیعی السبزواری، حسنبنحسین، مصابیح القلوب، تصحیح محمد سپهری، نشر میراث مکتوب، تهران، 1374.
22. طباطبایی، سیدمحمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، انتشارات جامعه مدرسین حوزة علمیه قم، قم، 1423ق.
23. الطریحی، الشیخ فخرالدین، مجمع البحرین، الهلال، بیروت، 1985م.
24. طوسی، محمدبنجعفر، مصباح المتهجد، مؤسسة فقه الشیعة، بیروت، 1411ق.
25. العاملی، بهاءالدین (شیخ بهایی)، مفتاح الفلاح، دار الأضواء، بیروت، 1405ق.
26. قمی، شیخعباس، مفاتیح الجنان، هجرت، قم، 1374.
27. قمی، علیبنابراهیم، تفسیر القمی، دار الکتاب، قم، 1404ق.
28. الکلینی الرازی، ابوجعفر محمدبنیعقوببناسحاق، اصول کافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1388ق.
29. مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار الجامعه الاطهار، مؤسسة الوفاء، بیروت، 1403ق.
30. مطهری، مرتضی، مجموعهآثار، ج26 (آشنایی با قرآن)، انتشارات صدرا، تهران، 1373.
31. النوری الطبرسی، میرزاحسینبنمحمدتقی، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، (علیهم السلام) لاحیاء التراث، بیروت، 1408ق.
حمد
(6) اهْدِنَا الصِّرَاطَ المُسْتَقِیم،410............................................................................
(7) صِراطَ الَّذِینَ أَنْعَمْتَ عَلَیهِمْ غَیرِ الْمَغْضُوبِ عَلَیهِمْ وَلاَ الضّالِّین، 451....................................
بقره
(130) وَمَن یَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَاهِیمَ إِلاَّ مَن سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَیْنَاهُ فِی الدُّنْیَا وَإِنَّهُ فِی الآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِین، 422، 450
(131) إِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُ أَسْلِمْ قَالَ أَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَمِین، 422.............................................................................
(135) قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْراهِیمَ حَنِیفاً وَما كانَ مِنَ الْمُشْرِكِین، 54............................................................................
(143) وَما جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتی كُنْتَ عَلَیْهآ إِلاَّ لِنَعْلَمَ مَنْ یَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ یَنْقَلِبُ عَلی عَقِبَیْهِ...، 42..............................
(148) وَلِكُلٍّ وِجْهَةٌ هُوَ مُوَلِّیهَا فَاسْتَبِقُواْ الْخَیْرَاتِ أَیْنَ مَا تَكُونُواْ یَأْتِ بِكُمُ اللّهُ جَمِیعًا إِنَّ اللّهَ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ قَدِیر، 366...
(163) وَإِلَـهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِد، 303........................................................................
(183) كُتِبَ عَلَیْكُمُ الصِّیامُ كَما كُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون، 145، 146.............................................
(185) شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِی أُنزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنْ الْهُدَی وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْیَصُمْهُ، 69، 81، 83، 92، 95، 107، 119
(187) كُلُوا وَاشْرَبُوا حَتّی یَتَبَیَّنَ لَكُمُ الْخَیْطُ الْأَبْیَضُ مِنَ الْخَیْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْر، 71............................................
(207) وَمِنْ النَّاسِ مَنْ یَشْرِی نَفْسَهُ ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللَّهِ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَاد، 61.....................................................
(217) وَمَن یَرْتَدِدْ مِنكُمْ عَن دِینِهِ فَیَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَأُوْلَـئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِی الدُّنْیَا وَالآخِرَةِ...، 262، 266..............
(223) نِسَآؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُم، 301.....................................................................................................
(23) وَإِنْ كُنْتُمْ فی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلیٰ عَبْدِنا فَأْتُوا بِسوره مِنْ مِثْلِهِ وَادْعُوا شُهَداءَكُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقین، 110.
(238) حَافِظُوا عَلَی الصَّلَوَاتِ وَالصَّلوةِ الْوُسْطَی وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِین، 168، 171.....................................................
(245) مَن ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللّهَ قَرْضًا حَسَنًا فَیُضَاعِفَهُ لَهُ أَضْعَافًا كَثِیرَةً وَاللّهُ یَقْبِضُ وَیَبْسُطُ وَإِلَیْهِ تُرْجَعُون، 359.............
(25) وَبَشِّرِ الَّذِینَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحات، 305..........................................................................................
(257) اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُواْ یُخْرِجُهُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَالَّذِینَ كَفَرُواْ أَوْلِیَآؤُهُمُ الطَّاغُوتُ یُخْرِجُونَهُم مِّنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمَاتِ...، 361، 363
(26) إِنَّ اللّهَ لا یَسْتَحْیِی أَنْ یَضْرِبَ مَثَلاً ما بَعُوضَةً فَما فَوْقَها، 96.....................................................................
(264) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأذَى كَالَّذِی یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ...، 263، 264
(268) الشَّیْطَانُ یَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَیَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللّهُ یَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیم، 367.........................
(271) إِن تُبْدُواْ الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاء فَهُوَ خَیْرٌ لُّكُم، 217، 218...................................
(272) وَمَا تُنفِقُونَ إِلاَّ ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنفِقُوا مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْكُمْ وَأَنْتُمْ لاَ تُظْلَمُون، 61......................................
(274) الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ سِرًّا وَعَلاَنِیَة، 217، 218.................................................................
(279) لاَ تَظْلِمُونَ وَلاَ تُظْلَمُون، 243....................................................................................................
(3) وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُون، 182..........................................................................................................
(34) وَاسْتَكْبَرَ وَكَانَ مِنَ الْكَافِرِین، 404..............................................................................................
(45) وَاسْتَعِینُوا بِالصَّبْرِ وَالصله وَإِنّها لَكَبِیرَةٌ إِلَّا عَلَی الْخَاشِعِین، 25، 42، 171، 371.............................................
(49) یُذَبِّحُونَ أَبْنَاءكُمْ وَیَسْتَحْیُونَ نِسَاءكُم، 340...........................................................................................
(55) وَإِذْ قُلْتُمْ یَا مُوسَى لَن نُّؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْكُمُ الصَّاعِقَةُ وَأَنتُمْ تَنظُرُون، 340............................
(58) سَنَزِیدُ الْمُحْسِنِین، 39...............................................................................................................
(6) إِنَّ الَّذِینَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَیْهِمْ أَ أَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لاَ یُؤْمِنُون، 101...........................................................
(7) خَتَمَ اللَّهُ عَلَی قُلُوبِهِمْ وَعَلَی سَمْعِهِمْ وَعَلَی أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِیم، 100، 101، 416، 417، 448.........
(83) وَإِذْ أَخَذْنَا مِیثَاقَ بَنِی إِسْرَائِیلَ لاَ تَعْبُدُونَ إِلاَّ اللَّهَ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَذِی الْقُرْبَی وَالْیَتَامَی وَالْمَسَاكِینِ...، 59، 60، 189، 204
(91) فَلِمَ تَقْتُلُونَ أَنبِیَاء اللّه، 267، 449..................................................................................................
آلعمران
(101) وَمَن یَعْتَصِم بِاللّهِ فَقَدْ هُدِیَ إِلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیم، 419، 422...................................................................
(102) یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ اللّهَ حَقَّ تُقَاتِهِ وَلاَ تَمُوتُنَّ إِلاَّ وَأَنتُم مُّسْلِمُون، 184.................................................
(113) لَیْسُواْ سَوَاءً مِّنْ أَهْلِ الْكِتَابِ أُمَّةٌ قَائمه یَتْلُونَ آیَاتِ اللّهِ آنَاءَ اللَّیْلِ وَهُمْ یَسْجُدُون، 448، 449...........................
(114) وَیأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَینْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکرِ وَیسارِعُونَ فِی الْخَیراتِ وَأُولئِک مِنَ الصّالِحِین، 366، 449.................
(122) وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُون، 453..............................................................................................
(134) وَالْكَاظِمِینَ الْغَیْظ، 252...........................................................................................................
(136) وأُوْلَئِكَ جَزَاؤُهُمْ مَغْفِرَةٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَجَنَّاتٌ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِین، 62............
(145) سَنَجْزِی الشّاكِرِین، 39........................................................................................................
(154) وَلِیَبْتَلِیَ اللَّهُ مَا فِی صُدُورِكُمْ وَلِیُمَحِّصَ مَا فِی قُلُوبِكُمْ وَاللَّهُ عَلِیمٌ بِذَاتِ الصُّدُور، 73......................................
(160) إِن یَنصُرْكُمُ اللّهُ فَلاَ غَالِبَ لَكُمْ وَإِن یَخْذُلْكُمْ فَمَن ذَا الَّذِی یَنصُرُكُم مِّن بَعْدِهِ وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَكِّلِ الْمُؤْمِنُون، 416........................
(164) لَقَدْ مَنَّ اللّهُ عَلَى الْمُؤمِنِینَ إِذْ بَعَثَ فِیهِمْ رَسُولاً مِّنْ أَنفُسِهِمْ یَتْلُو عَلَیْهِمْ آیَاتِهِ وَیُزَكِّیهِمْ وَیُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ...، 266، 267
(175) إِنَّمَا ذَلِكُمُ الشَّیْطَانُ یُخَوِّفُ أَوْلِیَاءهُ فَلاَ تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِین، 366...........................................
(19) إِنَّ الدِّینَ عِندَ اللّهِ الإِسْلاَم، 422.....................................................................................................
(20) فإنْ حَآجُّوكَ فَقُلْ أَسْلَمْتُ وَجْهِیَ لِلّهِ وَمَنِ اتَّبَعَنِ وَقُل لِّلَّذِینَ أُوتُواْ الْكِتَابَ وَالأُمِّیِّینَ أَأَسْلَمْتُمْ فَإِنْ أَسْلَمُواْ فَقَدِ اهْتَدَواْ...، 422
(28) إِلاَّ أَن تَتَّقُواْ مِنْهُمْ تُقَاة، 184.........................................................................................................
(39) فَنَادَتْهُ الْمَلَآئِكَةُ وَهُوَ قَائِمٌ یُصَلِّی فِی الْمِحْرَابِ أَنَّ اللّهَ یُبَشِّرُكَ بِیَحْیَـى مُصَدِّقًا بِكَلِمَةٍ مِّنَ اللّهِ وَسَیِّدًا وَحَصُورًا وَنَبِیًّا مِّنَ الصَّالِحِین، 450
(46) وَیُكَلِّمُ النَّاسَ فِی الْمَهْدِ وَكَهْلاً وَمِنَ الصَّالِحِین، 450..............................................................................
(7) هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَات، 86، 464...............................
(75) وَمِنْ أَهْلِ الْکتابِ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِقِنْطارٍ یؤدِّهِ إِلَیک وَمِنْهُمْ مَنْ إِنْ تَأْمَنْهُ بِدِینارٍ لا یؤدِّهِ إِلَیک، 449........................
(8) رَبَّنا لا تُزِغْ قُلُوبَنا بَعْدَ إِذْ هَدَیتَنا، 422..................................................................................................
(83) أَفَغَیْرَ دِینِ اللَّهِ یَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَالأرْض، 54................................................................
(92) لَن تَنَالُواْ الْبِرَّ حَتَّى تُنفِقُواْ مِمَّا تُحِبُّون، 231.........................................................................................
نساء
(10) إِنَّ الَّذِینَ یَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْیَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا یَأْكُلُونَ فِی بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَیَصْلَوْنَ سَعِیرًا، 381..................................
(140) وَقَدْ نَزَّلَ عَلَیْكُمْ فِی الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آیَاتِ اللّهِ یُكَفَرُ بِهَا وَیُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلاَ تَقْعُدُواْ مَعَهُمْ...، 349، 350...........
(145) إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْكِ الأَسْفَلِ مِنَ النّار، 360...................................................................................
(148) لا یُحِبُّ اللّهُ الْجَهْرَ بِالسُّوءِ مِنَ الْقَوْلِ إِلاّ مَنْ ظُلِمَ وَكانَ اللّهُ سَمِیعاً عَلِیما، 243.............................................
(153) فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَكْبَرَ مِن ذَلِكَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَة، 341....................................................................
(155) فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِم بَآیَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیَاء بِغَیْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا بِكُفْرِهِم، 417
(155) فَبِمَا نَقْضِهِم مِّیثَاقَهُمْ وَكُفْرِهِم بَآیَاتِ اللّهِ وَقَتْلِهِمُ الأَنْبِیَاء بِغَیْرِ حَقًّ وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ بَلْ طَبَعَ اللّهُ عَلَیْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ یُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِیلا، 448
(171) وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاَثَةٌ انتَهُواْ خَیْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللّهُ إِلَـهٌ وَاحِد، 303......................................................................
(3) فَانكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَیٰ وَثُلاَثَ وَرُبَاع، 99........................................................................
(31) إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبائِرَ ما تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَیِّئاتِكُم، 261.........................................................................
(36) وَاعْبُدُواْ اللّهَ وَلاَ تُشْرِكُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا وَبِذِی الْقُرْبَى وَالْیَتَامَى وَالْمَسَاكِینِ وَالْجَارِ ذِی الْقُرْبَى...، 185، 189، 201، 204، 214
(69) وَمَن یُطِعِ اللّهَ وَالرَّسُولَ فَأُوْلَـئِكَ مَعَ الَّذِینَ أَنْعَمَ اللّهُ عَلَیْهِم مِّنَ النَّبِیِّینَ وَالصِّدِّیقِینَ وَالشُّهَدَاء وَالصَّالِحِینَ وَحَسُنَ أُولَـئِكَ رَفِیقا، 450، 451
(82) أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فیهِ اخْتِلافاً كَثیرا، 110................................................
(88) فَمَا لَكُمْ فِی الْمُنَافِقِینَ فِئَتَیْنِ وَاللّهُ أَرْكَسَهُم بِمَا كَسَبُواْ أَتُرِیدُونَ أَن تَهْدُواْ مَنْ أَضَلَّ اللّهُ وَمَن یُضْلِلِ اللّهُ فَلَن تَجِدَ لَهُ سَبِیلا، 421
(92) فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَة، 377.....................................................................................................
مائده
(103) وَأَكْثَرُهُمْ لاَ یَعْقِلُون، 347.......................................................................................................
(15) قَدْ جاءَكُمْ مِنَ اللّهِ نُور، 91........................................................................................................
(23) وَعَلَى اللّهِ فَتَوَكَّلُواْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِین، 453.............................................................................................
(45) وَكَتَبْنَا عَلَیْهِمْ فِیهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَیْنَ بِالْعَیْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ ...، 244
(48) وَلَـكِن لِّیَبْلُوَكُمْ فِی مَآ آتَاكُم فَاسْتَبِقُوا الخَیْرَاتِ إِلَى الله مَرْجِعُكُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ فِیهِ تَخْتَلِفُون، 366..........
(6) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَی الصله فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَیْدِیَكُمْ إِلَی الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَی الْكَعْبَیْن، 32
(8) وَلاَ یَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلَى أَلاَّ تَعْدِلُواْ اعْدِلُواْ هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوَى، 244..........................................................
(82) لَتَجِدَنَّ أَقْرَبَهُمْ مَّوَدَّةً لِّلَّذِینَ آمَنُواْ الَّذِینَ قَالُوَاْ إِنَّا نَصَارَى ذَلِكَ بِأَنَّ مِنْهُمْ قِسِّیسِینَ وَرُهْبَانًا وَأَنَّهُمْ لاَ یَسْتَكْبِرُون، 97، 404
(83) وَإِذا سَمِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَی الرَّسُولِ تَری أَعْیُنَهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ مِمّا عَرَفُوا مِنَ الْحَقِّ یَقُولُونَ رَبَّنا آمَنّا فَاكْتُبْنا مَعَ الشّاهِدِین، 97، 325، 405
(84) وَمَا لَنَا لاَ نُؤْمِنُ بِاللّهِ وَمَا جَاءنَا مِنَ الْحَقِّ وَنَطْمَعُ أَن یُدْخِلَنَا رَبَّنَا مَعَ الْقَوْمِ الصَّالِحِین، 405................................
(85) فَأَثَابَهُمُ اللّهُ بِمَا قَالُواْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَذَلِكَ جَزَاء الْمُحْسِنِین، 405.........................
(91) إِنَّمَا یُرِیدُ الشَّیْطَانُ أَن یُوقِعَ بَیْنَكُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاء فِی الْخَمْرِ وَالْمَیْسِر، 369................................................
(94) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ لَیَبْلُوَنَّكُمُ اللّهُ بِشَیْءٍ مِّنَ الصَّیْدِ تَنَالُهُ أَیْدِیكُمْ وَرِمَاحُكُمْ لِیَعْلَمَ اللّهُ مَن یَخَافُهُ بِالْغَیْب، 224..........
انعام
(112) وَكَذَلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نِبِیٍّ عَدُوًّا شَیَاطِینَ الإِنسِ وَالْجِنِّ یُوحِی بَعْضُهُمْ إِلَى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا، 302، 349...
(151) قُلْ تَعَالَوْاْ أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَیْكُمْ أَلاَّ تُشْرِكُواْ بِهِ شَیْئًا وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا...، 190، 204.................................
(160) مَن جَاء بِالْحَسَنَةِ فَلَهُ عَشْرُ أَمْثَالِهَا، 359.....................................................................................
(164) وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى، 224...............................................................................................
(165) وَهُوَ الَّذِی جَعَلَكُمْ خَلاَئِفَ الأَرْضِ وَرَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِّیَبْلُوَكُمْ فِی مَا آتَاكُم...، 224...................
(46) قُلْ أَرَأَیْتُمْ إِنْ أَخَذَ اللّهُ سَمْعَكُمْ وَأَبْصَارَكُمْ وَخَتَمَ عَلَى قُلُوبِكُم مَّنْ إِلَـهٌ غَیْرُ اللّهِ یَأْتِیكُم بِهِ...، 417........................
(68) وَإِذَا رَأَیْتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیَاتِنَا فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یَخُوضُواْ فِی حَدِیثٍ غَیْرِهِ وَإِمَّا یُنسِیَنَّكَ الشَّیْطَانُ...، 350
(71) قُلْ أَنَدْعُو مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَنفَعُنَا وَلاَ یَضُرُّنَا وَنُرَدُّ عَلَى أَعْقَابِنَا بَعْدَ إِذْ هَدَانَا اللّهُ كَالَّذِی اسْتَهْوَتْهُ الشَّیَاطِینُ فِی الأَرْضِ...، 360
(85) وَزَكَرِیَّا وَیَحْیَى وَعِیسَى وَإِلْیَاسَ كُلٌّ مِّنَ الصَّالِحِین، 450.........................................................................
(88) ذَلِكَ هُدَى اللّهِ یَهْدِی بِهِ مَن یَشَاء مِنْ عِبَادِهِ وَلَوْ أَشْرَكُواْ لَحَبِطَ عَنْهُم مَّا كَانُواْ یَعْمَلُون، 262.............................
اعراف
(12) قال أَنَا خَیْرٌ مِنْه، 43.........................................................................................
(138) فَأَتَوْا عَلی قَوْمٍ یعْكفُونَ عَلی أَصْنامٍ لَهُمْ قالُوا یا مُوسَی اجْعَلْ لَنا إِلهاً كما لَهُمْ آلِهَةٌ قالَ إِنَّكمْ قَوْمٌ تَجْهَلُون، 339، 340
(16) قَالَ فَبِمَا أَغْوَیْتَنِی لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَكَ الْمُسْتَقِیم، 410...........................................................................
(175) وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ الَّذِی آتَیْناهُ آیاتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها فَأَتْبَعَهُ الشَّیْطانُ فَكانَ مِنَ الْغاوِین، 101....................................
(176) وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَی الأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ یَلْهَثْ ...، 101
(179) وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِیرًا مِنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لاَ یَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْیُنٌ لاَ یُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لاَ یَسْمَعُونَ بِهَا...، 100
(180) وَلِلّهِ الأَسْمَاء الْحُسْنَى فَادْعُوهُ بِهَا وَذَرُواْ الَّذِینَ یُلْحِدُونَ فِی أَسْمَآئِهِ سَیُجْزَوْنَ مَا كَانُواْ یَعْمَلُون، 298...................
(196) وَهُوَ یَتَوَلَّى الصَّالِحِین، 452..........................................................................................................
(200) وَإِمَّا یَنزَغَنَّكَ مِنَ الشَّیْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ إِنَّهُ سَمِیعٌ عَلِیم، 424.............................................................
(201) إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَواْ إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِّنَ الشَّیْطَانِ تَذَكَّرُواْ فَإِذَا هُم مُّبْصِرُون، 424...............................................
(204) وَإِذا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا، 103.......................................................................................
(205) وَاذْكُر رَّبَّكَ فِی نَفْسِكَ تَضَرُّعاً وَخِیفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالآصَالِ وَلاَ تَكُن مِّنَ الْغَافِلِین، 434............
(55) ادْعُوا رَبَّكُمْ تَضَرُّعًا وَخُفْیَةً إِنَّهُ لاَ یُحِبُّ الْمُعْتَدِین، 155...........................................................................
انفال
(17) فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَـكِنَّ اللّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَـكِنَّ اللّهَ رَمَى، 287...................................................
(2) إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِینَ إِذَا ذُكِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِیَتْ عَلَیْهِمْ آیَاتُهُ زَادَتْهُمْ إِیمَانًا وَعَلَى رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُون، 325......
(28) وَاعْلَمُواْ أَنَّمَا أَمْوَالُكُمْ وَأَوْلاَدُكُمْ فِتْنَة، 224..................................................................................
(48) زَینَ لَهُمُ الشَّیطانُ أَعْمالَهُم، 365..............................................................................................
توبه
(103) خُذْ مِنْ أَمْوَالِهِمْ صَدَقَةً تُطَهِّرُهُمْ وَتُزَكِّیهِم بِهَا وَصَلِّ عَلَیْهِمْ إِنَّ صَلاَتَكَ سَكَنٌ لَّهُمْ وَاللّهُ سَمِیعٌ عَلِیم، 228، 230.....
(117) لَقَد تَّابَ الله عَلَى النَّبِیِّ وَالْمُهَاجِرِینَ وَالأَنصَارِ الَّذِینَ اتَّبَعُوهُ فِی سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِن بَعْدِ مَا كَادَ یَزِیغُ قُلُوبُ فَرِیقٍ مِّنْهُمْ...، 415
(120) إِنَّ اللّهَ لا یُضِیعُ أَجْرَ الُْمحْسِنِین، 39، 60..........................................................................................
(124) أَیُّكُمْ زادَتْهُ هذِهِ إِیمانا، 97.....................................................................................................
(49) وَمِنْهُم مَّن یَقُولُ ائْذَن لِّی وَلاَ تَفْتِنِّی أَلاَ فِی الْفِتْنَةِ سَقَطُواْ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْكَافِرِین، 378..............................
(60) إِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَاء وَالْمَسَاكِینِ... وَفِی سَبِیلِ اللّهِ وَابْنِ السَّبِیلِ فَرِیضَةً مِّنَ اللّهِ وَاللّهُ عَلِیمٌ حَكِیم، 185، 228.........
(92) وَلاَ عَلَى الَّذِینَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لاَ أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَیْهِ تَوَلَّواْ وَّأَعْیُنُهُمْ تَفِیضُ مِنَ الدَّمْعِ حَزَنًا أَلاَّ یَجِدُواْ مَا یُنفِقُون، 325
(93) إِنَّمَا السَّبِیلُ عَلَى الَّذِینَ یَسْتَأْذِنُونَكَ وَهُمْ أَغْنِیَاء رَضُواْ بِأَن یَكُونُواْ مَعَ الْخَوَالِفِ وَطَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ یَعْلَمُون، 417
یونس
(38) أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِسوره مِثْلِهِ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقین، 110.........................
(62) أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلا هُمْ یَحْزَنُون، 362...........................................................................
(71) وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ نُوحٍ إِذْ قَالَ لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ إِن كَانَ كَبُرَ عَلَیْكُم مَّقَامِی وَتَذْكِیرِی بِآیَاتِ اللّهِ فَعَلَى اللّهِ تَوَكَّلْتُ...، 362...
هود
(114) وَأَقِمِ الصله طَرَفَیِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِّنَ اللَّیْلِ إِنَّ الْحَسَنَاتِ یُذْهِبْنَ السَّـیِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِین، 262، 271، 272.....................
(13) أَمْ یَقُولُونَ افْتَراهُ قُلْ فَأْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِهِ مُفْتَرَیاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ صادِقین، 110.........
(15) مَن كَانَ یُرِیدُ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمَالَهُمْ فِیهَا وَهُمْ فِیهَا لاَ یُبْخَسُون، 262، 381............................
(16) أُوْلَـئِكَ الَّذِینَ لَیْسَ لَهُمْ فِی الآخِرَةِ إِلاَّ النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُواْ فِیهَا وَبَاطِلٌ مَّا كَانُواْ یَعْمَلُون، 262..........................
(30) وَیَا قَوْمِ مَن یَنصُرُنِی مِنَ اللّهِ إِن طَرَدتُّهُمْ أَفَلاَ تَذَكَّرُون، 417.....................................................................
(63) قَالَ یَا قَوْمِ أَرَأَیْتُمْ إِن كُنتُ عَلَى بَیِّنَةً مِّن رَّبِّی وَآتَانِی مِنْهُ رَحْمَةً فَمَن یَنصُرُنِی مِنَ اللّهِ إِنْ عَصَیْتُهُ فَمَا تَزِیدُونَنِی غَیْرَ تَخْسِیر، 417
یوسف
(106) وَمَا یُؤْمِنُ أَكْثَرُهُمْ بِاللّهِ إِلاَّ وَهُم مُّشْرِكُون، 284...........................................................................
(31) مَا هَـذَا بَشَرًا إِنْ هَـذَا إِلاَّ مَلَكٌ كَرِیم، 317.................................................................................
(37) قَالَ لاَ یَأْتِیكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِهِ إِلاَّ نَبَّأْتُكُمَا بِتَأْوِیلِهِ قَبْلَ أَنْ یَأْتِیَكُمَا ذَلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَنِی رَبِّی...، 55.............................
(38) وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ ءَابَاءِی إِبْرَاهِیمَ وَإِسْحَاقَ وَیَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَیْءٍ ذَلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَیْنَا وَعَلَی النَّاسِ...، 55
(39) یَا صَاحِبَیِ السِّجْنِ أَأَرْبَابٌ مُّتَفَرِّقُونَ خَیْرٌ أَمِ اللّهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّار، 314............................................................
(67) وَعَلَیْهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُون، 453................................................................................................
رعد
(21) وَالَّذِینَ یصِلُونَ ما أَمَرَ اللّهُ بِهِ أَنْ یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُم، 205، 220........................................................
(23) جَنّاتُ عَدْنٍ یَدْخُلُونَها وَمَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَأَزْواجِهِمْ وَذُرِّیّاتِهِم، 450.......................................................
(28) أَلا بِذِكْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب، 362................................................................................................
(31) وَلَوْ أَنَّ قُرْآنًا سُیِّرَتْ بِهِ الْجِبَالُ أَوْ قُطِّعَتْ بِهِ الأَرْضُ أَوْ كُلِّمَ بِهِ الْمَوْتَی بَلْ لِلَّهِ الأَمْرُ جَمِیعًا، 103..........................
(39) یَمْحُوا اللَّهُ مَا یَشَاءُ وَیُثْبِتُ وَعِنْدَهُ أُمُّ الْكِتَاب، 86...................................................................................
ابراهیم
(12) وَمَا لَنَا أَلاَّ نَتَوَكَّلَ عَلَى اللّهِ وَقَدْ هَدَانَا سُبُلَنَا وَلَنَصْبِرَنَّ عَلَى مَا آذَیْتُمُونَا وَعَلَى اللّهِ فَلْیَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكِّلُون, 362.............
(18) مَثَلُ الَّذِینَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّیحُ فِی یَوْمٍ عَاصِفٍ لا یَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُواْ عَلَى شَیْءٍ...، 304، 306
(22) وَقَالَ الشَّیْطَانُ لَمَّا قُضِیَ الأَمْرُ إِنَّ اللّهَ وَعَدَكُمْ وَعْدَ الْحَقِّ وَوَعَدتُّكُمْ فَأَخْلَفْتُكُمْ وَمَا كَانَ لِیَ عَلَیْكُم مِّن سُلْطَانٍ...، 368..
(31) وَینْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَعَلانِیة، 220...................................................................................
حجر
(21) وَإِنْ مِنْ شَیْءٍ إِلاّ عِنْدَنا خَزائِنُهُ وَما نُنَزِّلُهُ إِلاّ بِقَدَرٍ مَعْلُوم، 83، 107.............................................................
(87) وَ لَقَدْ آتَیْنَاكَ سَبْعًا مِنَ الْمَثَانِی وَالْقُرْآنَ الْعَظِیم، 27.................................................................................
(9) إِنّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَإِنّا لَهُ لَحافِظُون، 111......................................................................................
(98) فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك، 28.......................................................................................................
(99) وَاعْبُدْ رَبَّك حَتّی یأْتِیك الْیقِین، 57...................................................................................................
نحل
(100) إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِینَ یَتَوَلَّوْنَه، 363...............................................................................
(103) وَلَقَدْ نَعْلَمُ أَنَّهُمْ یَقُولُونَ إِنَّمَا یُعَلِّمُهُ بَشَرٌ لِّسَانُ الَّذِی یُلْحِدُونَ إِلَیْهِ أَعْجَمِیٌّ وَهَـذَا لِسَانٌ عَرَبِیٌّ مُّبِین، 298..............
(108) أُولَـئِكَ الَّذِینَ طَبَعَ اللّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَسَمْعِهِمْ وَأَبْصَارِهِمْ وَأُولَـئِكَ هُمُ الْغَافِلُون، 417....................................
(58) وَإِذَا بُشِّرَ أَحَدُهُمْ بِالأُنثَى ظَلَّ وَجْهُهُ مُسْوَدًّا وَهُوَ كَظِیم، 390.....................................................................
(59) یَتَوَارَى مِنَ الْقَوْمِ مِن سُوءِ مَا بُشِّرَ بِه، 390..........................................................................................
(78) وَاللّهُ أَخْرَجَكُم مِّن بُطُونِ أُمَّهَاتِكُمْ لاَ تَعْلَمُونَ شَیْئًا وَجَعَلَ لَكُمُ الْسَّمْعَ وَالأَبْصَارَ وَالأَفْئِدَةَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُون، 318........
(99) إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَعَلی رَبِّهِمْ یَتَوَكَّلُون، 361.................................................................
اسراء
(107) قُلْ آمِنُوا بِهِ أَوْ لا تُؤْمِنُوا إِنَّ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِهِ إِذَا یُتْلَى عَلَیْهِمْ یَخِرُّونَ لِلأذْقَانِ سُجَّدًا، 104..................
(108) وَیَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَا إِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولا، 104............................................................................
(109) وَیَخِرُّونَ لِلأذْقَانِ یَبْكُونَ وَیَزِیدُهُمْ خُشُوعًا، 104.................................................................................
(18) مَن كَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاء لِمَن نُّرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلاهَا مَذْمُومًا مَّدْحُورًا، 358...............
(19) وَمَنْ أَرَادَ الآخِرَةَ وَسَعَى لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولَئِكَ كَانَ سَعْیُهُم مَّشْكُورًا، 358..........................................
(20) كُلاًّ نُمِدُّ هؤلاءِ وَهَؤلاءِ مِنْ عَطاءِ رَبِّكَ وَما كانَ عَطاءُ رَبِّكَ مَحْظُورا، 359.....................................................
(23) وَقَضَى رَبُّكَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ وَبِالْوَالِدَیْنِ إِحْسَانًا إِمَّا یَبْلُغَنَّ عِندَكَ الْكِبَرَ أَحَدُهُمَا أَوْ كِلاَهُمَا فَلاَ تَقُل لَّهُمَآ أُفٍّ...، 190، 204
(78) وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كانَ مَشْهُودا، 76.............................................................................
(85) وَیَسْئَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّی، 120...............................................................................
کهف
(28) وَاصْبِرْ نَفْسَكَ مَعَ الَّذِینَ یَدْعُونَ رَبَّهُم بِالْغَدَاةِ وَالْعَشِیِّ یُرِیدُونَ وَجْهَهُ وَلَا تَعْدُ عَیْنَاكَ عَنْهُمْ...، 381.......................
مریم
(11) سَبِّحُوا بُكْرَةً وَعَشِیًّا، 434.....................................................................................................
(30) قَالَ إِنِّی عَبْدُ اللَّهِ آتَانِیَ الْكِتَابَ وَجَعَلَنِی نَبِیًّا، 182..................................................................................
(31) وَجَعَلَنِی مُبَارَكًا أَیْنَ مَا كُنتُ وَأَوْصَانِی بِالصله وَالزَّكَاةِ مَا دُمْتُ حَیًّا، 182....................................................
(58) أُوْلَئِكَ الَّذِینَ أََنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ مِنْ النَّبِیِّینَ مِنْ ذُرِّیَّةِ آدَمَ وَمِمَّنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ...، 104......................................
(71) وَإِن مِّنكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا كَانَ عَلَى رَبِّكَ حَتْمًا مَّقْضِیًّا، 378، 379، 382............................................................
(72) ثُمَّ نُنَجِّی الَّذِینَ اتَّقَوا وَّنَذَرُ الظَّالِمِینَ فِیهَا جِثِیًّا، 378...............................................................................
(95) وَكُلُّهُمْ آتِیهِ یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَرْدًا، 224.......................................................................................
طه
(1) طه، 158...................................................................................................................
(108) یوْمَئِذٍ یتَّبِعُونَ الدَّاعِی لاَ عِوَجَ لَهُ وَخَشَعَتِ الأَصْوَاتُ لِلرَّحْمَانِ فَلاَ تَسْمَعُ إِلاَّ هَمْسًا، 172...............................
(114) فَتَعالَی اللَّهُ الْمَلِكُ الْحَقُّ وَلا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضیٰ إِلَیْكَ وَحْیُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنی عِلْما، 110...............
(124) وَمَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِی فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنكًا، 424........................................................................
(130) سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك، 28...................................................................................................
(135) قُلْ كُلٌّ مُّتَرَبِّصٌ فَتَرَبَّصُوا فَسَتَعْلَمُونَ مَنْ أَصْحَابُ الصِّرَاطِ السَّوِیِّ وَمَنِ اهْتَدَى، 410.....................................
(2) ما أَنْزَلْنا عَلَیْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقی، 158...........................................................................................
(5) الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی، 84..........................................................................
انبیاء
(100) لَهُمْ فِیهَا زَفِیرٌ وَهُمْ فِیهَا لَا یَسْمَعُون، 382..........................................................................................
(101) إِنَّ الَّذِینَ سَبَقَتْ لَهُم مِّنَّا الْحُسْنَى أُوْلَئِكَ عَنْهَا مُبْعَدُون، 383...................................................................
(102) لَا یَسْمَعُونَ حَسِیسَهَا وَهُمْ فِی مَا اشْتَهَتْ أَنفُسُهُمْ خَالِدُون، 383..............................................................
(103) لَا یَحْزُنُهُمُ الْفَزَعُ الْأَكْبَرُ وَتَتَلَقَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ هَذَا یَوْمُكُمُ الَّذِی كُنتُمْ تُوعَدُون، 383............................................
(30) وَجَعَلْنا مِنَ الْماءِ كُلَّ شَیْءٍ حَیٍّ، 72................................................................................................
(35) وَنَبْلُوكُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَة، 46، 224........................................................................................
(52) إِذْ قَالَ لِأَبِیهِ وَقَوْمِهِ مَا هَذِهِ التَّمَاثِیلُ الَّتِی أَنتُمْ لَهَا عَاكِفُون، 333..................................................................
(53) قَالُوا وَجَدْنَا آبَاءنَا لَهَا عَابِدِین، 333...........................................................................................
(69) قُلْنا یا نارُ كونِی بَرْداً وَسَلاماً عَلی إِبْراهِیم، 403.....................................................................................
(90) فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ یَحْیَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا، 155.........
(90) فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَوَهَبْنَا لَهُ یَحْیَى وَأَصْلَحْنَا لَهُ زَوْجَهُ إِنَّهُمْ كَانُوا یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَیَدْعُونَنَا رَغَبًا وَرَهَبًا وَكَانُوا لَنَا خَاشِعِین، 366
(98) إِنَّكُمْ وَمَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ حَصَبُ جَهَنَّمَ أَنتُمْ لَهَا وَارِدُون، 382............................................................
(99) لَوْ كَانَ هَؤُلَاء آلِهَةً مَّا وَرَدُوهَا وَكُلٌّ فِیهَا خَالِدُون، 382............................................................................
حج
(37) لَنْ یَنالَ اللّهَ لُحُومُها وَلا دِماؤها وَلكِنْ یَنالُهُ التَّقْوی مِنْكُم، 102..................................................................
(46) أَ فَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الأَبْصارُ...، 320............
(46) أَفَلَمْ یَسِیرُوا فِی الأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَی الأَبْصارُ...، 89...............
(73) إِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبابُ شَیْئاً لا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْه، 96................................................................................
مؤمنون
(1) قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُون، 168، 171، 445، 448................................................................................
(10) أُوْلَئِكَ هُمُ الْوَارِثُون، 446، 447........................................................................
(11) الَّذِینَ یَرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُون، 445، 446، 447، 450..............................................................
(18) وَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ فَأَسْكَنَّاهُ فِی الْأَرْضِ وَإِنَّا عَلی ذَهابٍ بِهِ لَقادِرُون، 107..........................................
(2) الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاَتِهِمْ خَاشِعُون، 171، 445، 448....................................................
(3) وَالَّذِینَ هُمْ عَنِ اللَّغْوِ مُعْرِضُون، 445...................................................................................
(4) وَالَّذِینَ هُمْ لِلزَّكَاةِ فَاعِلُون، 445......................................................................
(5) وَالَّذِینَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُون، 446....................................................................................................
(54) فَذَرْهُمْ فِی غَمْرَتِهِمْ حَتَّى حِین، 447.................................................................................................
(55) أَیَحْسَبُونَ أَنَّمَا نُمِدُّهُم بِهِ مِن مَّالٍ وَبَنِین، 448.......................................................................................
(56) نُسَارِعُ لَهُمْ فِی الْخَیْرَاتِ بَل لا یَشْعُرُون، 448.......................................................................................
(57) إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَةِ رَبِّهِم مُّشْفِقُون، 446........................................................................................
(58) وَالَّذِینَ هُم بِآیَاتِ رَبِّهِمْ یُؤْمِنُون، 446................................................................................................
(59) وَالَّذِینَ هُم بِرَبِّهِمْ لَا یُشْرِكُون، 446.......................................................................
(6) إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أوْ مَا مَلَكَتْ أَیْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَیْرُ مَلُومِین، 446...................................................................
(60) وَالَّذِینَ یُؤتُونَ ما آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ أَنَّهُمْ إِلی رَبِّهِمْ راجِعُون، 445، 446، 447...........................................
(61) أُوْلَئِكَ یُسَارِعُونَ فِی الْخَیْرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُون، 366، 445، 446، 447، 449..............................................
(7) فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاء ذَلِكَ فَأُوْلَئِكَ هُمُ الْعَادُون، 446.....................................................................................
(8) وَالَّذِینَ هُمْ لِأَمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ رَاعُون، 446............................................................................................
(9) وَالَّذِینَ هُمْ عَلَی صَلَوَاتِهِمْ یحَافِظُون، 168، 171، 446............................................................................
(96) ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ السَّیئَة، 250.........................................................................................
نور
(2) الزَّانِیَةُ وَالزَّانِی فَاجْلِدُوا كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَلاَ تَأْخُذْكُمْ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِی دِینِ اللَّهِ...، 99، 225.......................
(35) اللّهُ نُورُ السَّماواتِ وَالْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكاةٍ فِیها مِصْباح، 91، 471........................................................
(39) وَالَّذِینَ كَفَرُوا أَعْمَالُهُمْ كَسَرَابٍ بِقِیعَةٍ یَحْسَبُهُ الظَّمْآنُ مَاء حَتَّى إِذَا جَاءهُ لَمْ یَجِدْهُ شَیْئًا وَوَجَدَ اللَّهَ عِندَهُ...، 304........
(40) أَوْ كَظُلُماتٍ فِی بَحْرٍ لُجِّیٍّ یَغْشاهُ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ مَوْجٌ مِنْ فَوْقِهِ سَحابٌ ... وَمَنْ لَمْ یَجْعَلِ اللّهُ لَهُ نُوراً فَما لَهُ مِنْ نُور، 100
(40) أَوْ كَظُلُمَاتٍ فِی بَحْرٍ لُّجِّیٍّ یَغْشَاهُ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ مَوْجٌ مِّن فَوْقِهِ سَحَابٌٍ... وَمَن لَّمْ یَجْعَلِ اللَّهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن نُّور، 304
(55) وَلَیُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِینَهُمُ الَّذِی ارْتَضَى لَهُمْ وَلَیُبَدِّلَنَّهُم مِّن بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا یَعْبُدُونَنِی لَا یُشْرِكُونَ بِی شَیْئًا، 228.............
فرقان
(20) وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَة، 224.....................................................................................................
(22) لَا بُشْرَى یَوْمَئِذٍ لِّلْمُجْرِمِینَ وَیَقُولُونَ حِجْرًا مَّحْجُورًا، 304.......................................................................
(23) وَقَدِمْنَا إِلَى مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاء مَّنثُورًا، 304........................................................................
(48) وَأَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُورا، 72..................
(70) إِلا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا، 262...............
(70) إِلَّا مَن تَابَ وَآمَنَ وَعَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا فَأُوْلَئِكَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَاتٍ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَّحِیمًا، 261، 272........
شعراء
(192) ، 85........................................................................................................
(193) ، 85، 358.......................................................................................................
(194) عَلَى قَلْبِكَ لِتَكُونَ مِنْ الْمُنذِرِینَ، 85...........................................................................................
(195)85،..............................................................................................................
، 449...........................................................................
، 339...............................................................................
(69) وَاتْلُ عَلَیْهِمْ نَبَأَ إِبْرَاهِیم، 334.....................................................................................................
(70) إِذْ قَالَ لِأَبِیهِ وَقَوْمِهِ مَا تَعْبُدُون، 334................................................................................................
، 334........................................................................................
(72) قَالَ هَلْ یَسْمَعُونَكُمْ إِذْ تَدْعُون، 334..................................................................................................
(73) أَوْ یَنفَعُونَكُمْ أَوْ یَضُرُّون، 334........................................................................................................
، 334............................................................................................
(80) وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِین، 413.......................................................................................................
قصص
(23) وَلَمَّا وَرَدَ مَاء مَدْیَن، 379..........................................................................................................
(24) رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیر، 160.........................................................................................
(54) أُوْلَئِكَ یُؤْتَوْنَ أَجْرَهُم مَّرَّتَیْن، 449....................................................................................................
(60) وَمَا أُوتِیتُم مِّن شَیْءٍ فَمَتَاعُ الْحَیَاةِ الدُّنْیَا وَزِینَتُهَا وَمَا عِندَ اللَّهِ خَیْرٌ وَأَبْقَى أَفَلَا تَعْقِلُون، 381................................
(76) إِنَّ قَارُونَ كَانَ مِنْ قَوْمِ مُوسَی فَبَغَی عَلَیْهِمْ وَآتَیْنَاهُ مِنَ الْكُنُوزِ مَآ إِنَّ مَفَاتِحَهُ لَتَنُوءُ بِالْعُصْبَةِ أُولِی الْقُوَّة، 44.............
(77) وَابْتَغِ فِیمَا ءاتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الآخِرَةَ وَلاَ تَنسَ نَصِیبَكَ مِنَ الدُّنْیَا وَاَحْسِنْ كَمَآ اَحْسَنَ اللَّهُ إِلَیْكَ...، 44......................
(78) قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِندِی اَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ القُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا، 44، 284
(78) قَالَ إِنَّمَا أُوتِیتُهُ عَلَی عِلْمٍ عِندِی اَوَلَمْ یَعْلَمْ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَهْلَكَ مِنْ قَبْلِهِ مِنَ القُرُونِ مَنْ هُوَ أَشَدُّ مِنْهُ قُوَّةً وَأَكْثَرُ جَمْعًا وَلاَ یُسْأَلُ عَنْ ذُنُوبِهِمُ الْمُجْرِمُون، 44
عنکبوت
(54) یَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَإِنَّ جَهَنَّمَ لَمُحِیطَةٌ بِالْكَافِرِین، 378.......................................................................
روم
(10) ثُمَّ كانَ عاقِبَةَ الَّذِینَ أَساؤا السُّوایٰ أَنْ كَذَّبُوا بِآیاتِ اللّهِ، 100...................................................................
(29) بَلْ اتَّبَعَ الَّذِینَ ظَلَمُوا أَهْوَاءَهُمْ بِغَیْرِ عِلْمٍ فَمَنْ یَهْدِی مَنْ أَضَلَّ اللَّهُ وَمَا لَهُمْ مِنْ نَاصِرِین، 100، 421....................
لقمان
(14) أَنِ اشْكُرْ لِی وَلِوالِدَیْكَ، 59.................................................................................................
(33) فَلَا تَغُرَّنَّكُمُ الْحَیَاةُ الدُّنْیَا، 381.................................................................................................
سجده
(16) تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُون، 435
احزاب
(10) إِذْ جَاؤُوكُم مِّن فَوْقِكُمْ وَمِنْ أَسْفَلَ مِنكُمْ وَإِذْ زَاغَتْ الْأَبْصَارُ وَبَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَنَاجِرَ وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا، 416.....
(18) قَدْ یَعْلَمُ اللَّهُ الْمُعَوِّقِینَ مِنكُمْ وَالْقَائِلِینَ لِإِخْوَانِهِمْ هَلُمَّ إِلَیْنَا وَلَا یَأْتُونَ الْبَأْسَ إِلَّا قَلِیلًا، 262..................................
(19) أَشِحَّةً عَلَیْكُمْ فَإِذَا جَاء الْخَوْفُ رَأَیْتَهُمْ یَنظُرُونَ إِلَیْكَ تَدُورُ أَعْیُنُهُمْ كَالَّذِی یُغْشَى عَلَیْهِ مِنَ الْمَوْتِ...، 262..............
(28) یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُل لِّأَزْوَاجِكَ إِن كُنتُنَّ تُرِدْنَ الْحَیَاةَ الدُّنْیَا وَزِینَتَهَا فَتَعَالَیْنَ أُمَتِّعْكُنَّ وَأُسَرِّحْكُنَّ سَرَاحًا جَمِیلًا، 381.......
(33) إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَكُمْ تَطْهِیرًا، 32.........................................................
(56) إِنَّ اللّهَ وَمَلائِكَتَهُ یُصَلُّونَ عَلَی النَّبِیِّ یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَیْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِیما، 461...................................
سباء
(13) یَعْمَلُونَ لَهُ ما یَشاءُ مِنْ مَحاریبَ وَتَماثیلَ وَجِفانٍ كَالْجَوابِ وَقُدُورٍ راسِیاتٍ اعْمَلُوا آلَ داوُدَ شُكْراً وَقَلیلٌ مِنْ عِبادِیَ الشَّكُور، 26
(31) یَقُولُ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا لَوْلَا أَنتُمْ لَكُنَّا مُؤْمِنِین، 367.............................................................
(32) قَالَ الَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا لِلَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا أَنَحْنُ صَدَدْنَاكُمْ عَنِ الْهُدَى بَعْدَ إِذْ جَاءكُم بَلْ كُنتُم مُّجْرِمِین، 367...............
(33) وَقَالَ الَّذِینَ اسْتُضْعِفُوا لِلَّذِینَ اسْتَكْبَرُوا بَلْ مَكْرُ اللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِذْ تَأْمُرُونَنَا أَن نَّكْفُرَ بِاللَّهِ وَنَجْعَلَ لَهُ أَندَادًا، 368.........
فاطر
(10) إِلَیهِ یصْعَدُ الْكَلِمُ الطَّیبُ وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یرْفَعُه، 306..............................................................................
یس
(10) وَسَواءٌ عَلَیْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لا یُؤمِنُون، 101............................................................................
(37) وَآیه لَّهُمْ اللَّیْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُم مُّظْلِمُون، 398............................................................................
(60) أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْكُمْ یَا بَنِی آدَمَ أَن لا تَعْبُدُوا الشَّیْطَانَ إِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُّبِین، 419، 430، 431.....................................
(61) وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَاطٌ مُّسْتَقِیم، 410، 419، 431...................................................................
(82) إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَیْئًا أَنْ یَقُولَ لَهُ كُنْ فَیَكُون، 403...............................................................................
(9) وَجَعَلْنا مِنْ بَیْنِ أَیْدِیهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَیْناهُمْ فَهُمْ لا یُبْصِرُون، 101...............................................
صافات
(118) وَهَدَیْنَاهُمَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِیم، 410.........................................................................................
(149) فَاسْتَفْتِهِمْ أَلِرَبِّكَ الْبَنَاتُ وَلَهُمُ الْبَنُون، 390...............................................................................
(150) أَمْ خَلَقْنَا الْمَلَائِكَةَ إِنَاثًا وَهُمْ شَاهِدُون، 390..................................................................................
(151) أَلَا إِنَّهُم مِّنْ إِفْكِهِمْ لَیَقُولُون، 390...........................................................................................
(152) وَلَدَ اللَّهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُون، 390..................................................................................
(153) أَصْطَفَى الْبَنَاتِ عَلَى الْبَنِین، 390..................................................................................
(154) مَا لَكُمْ كَیْفَ تَحْكُمُون، 390..............................................................................................
ص
(17) وَاذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَیْدِ إِنَّهُ أَوّابٌ، 159.........................................................................
(22) إِذْ دَخَلُوا عَلَى دَاوُودَ فَفَزِعَ مِنْهُمْ قَالُوا لَا تَخَفْ خَصْمَانِ بَغَى بَعْضُنَا عَلَى بَعْضٍ فَاحْكُم بَیْنَنَا بِالْحَقِّ وَلَا تُشْطِطْ...، 410.............
(63) أَتَّخَذْنَاهُمْ سِخْرِیًّا أَمْ زَاغَتْ عَنْهُمُ الْأَبْصَار، 416....................................................................................
(75) أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِین، 121، 122..........................................................................................
زمر
(17) فَبَشِّرْ عِبَاد، 348، 349...................................................................................
(18) الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه، 348، 349...............................................................................
(29) ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا رَّجُلًا فِیهِ شُرَكَاء مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِّرَجُلٍ هَلْ یَسْتَوِیَانِ مَثَلًا الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَكْثَرُهُمْ لَا یَعْلَمُون، 316
(36) أَلَیْسَ اللَّهُ بِكَافٍ عَبْدَه، 453..........................................................................
(42) اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنفُسَ حِینَ مَوْتِهَا، 465..................................................................................................
(45) وَإِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِینَ لَا یُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَة، 323............................................................
(49) بَلْ هِیَ فِتْنَةٌ وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لَا یَعْلَمُون، 224..........................................................................................
(74) وَقالُوا الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی صَدَقَنَا وَعْدَهُ وَأَوْرَثَنَا الْأَرْضَ نَتَبَوَّأُ مِنَ الْجَنَّةِ حَیْثُ نَشَاء فَنِعْمَ أَجْرُ الْعَامِلِین، 450..............
غافر
(15) یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلی مَنْ یَشاءُ مِنْ عِبادِه، 125...............................................................................
(55) سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك، 28...............................................................................
(60) وَقَالَ رَبُّكُمُ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِین، 329......................
فصلت
(17) وَأَمّا ثَمُودُ فَهَدَیْناهُمْ فَاسْتَحَبُّوا الْعَمی عَلَی الْهُدی، 52............................................................................
(25) وَقَیَّضْنَا لَهُمْ قُرَنَاء فَزَیَّنُوا لَهُم مَّا بَیْنَ أَیْدِیهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَحَقَّ عَلَیْهِمُ الْقَوْلُ فِی أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِن قَبْلِهِم...، 423........
(33) وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِّمَّن دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِی مِنَ الْمُسْلِمِین، 251، 253...................................
(34) وَلَا تَسْتَوِی الْحَسَنَةُ وَلَا السَّیِّئَةُ ادْفَعْ بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَیْنَكَ وَبَیْنَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِیٌّ حَمِیم، 250، 251، 252، 253، 254
(35) وَمَا یُلَقَّاهَا إلاَّ الَّذِینَ صَبَرُوا وَمَا یُلَقَّاهَا إلاَّ ذُو حَظٍّ عَظِیم، 251، 253...........................................................
(6) وَوَیْلٌ لِّلْمُشْرِكِین، 193......................................................................
(7) الَّذِینَ لَا یُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُم بِالْآخِرَةِ هُمْ كَافِرُون، 193................................................................................
شوری
(10) وَمَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِن شَیْءٍ فَحُكْمُهُ إِلَى اللَّه، 419....................................................................................
(41) وَلَمَنِ انتَصَرَ بَعْدَ ظُلْمِهِ فَأُوْلَئِكَ مَا عَلَیْهِم مِّن سَبِیل، 243.........................................................................
زخرف
، 84......................................................
، 84
، 334................................................................
، 334
، 423...............................................................
، 86، 87، 88..................................................................................
(43) إِنَّكَ عَلَى صِرَاطٍ مُّسْتَقِیم، 410.............................................................................................
دخان
(3) إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةٍ مُبارَكَة، 95، 118.........................................................
(4) فِیها یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیم، 118، 119، 124..............................................................
جاثیه
(23) أَ فَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَأَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً...، 100، 417، 418
(23) أَفَرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ وَأَضَلَّهُ اللّهُ عَلی عِلْمٍ وَخَتَمَ عَلی سَمْعِهِ وَقَلْبِهِ وَجَعَلَ عَلی بَصَرِهِ غِشاوَةً...، 111...........
(24) وَمَا یُهْلِكُنَا إِلَّا الدَّهْر، 299............................................................................................
محمد(صلى الله علیه وآله)
(16) وَمِنْهُم مَّن یَسْتَمِعُ إِلَیْكَ حَتَّى إِذَا خَرَجُوا مِنْ عِندِكَ قَالُوا لِلَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ مَاذَا قَالَ آنِفًا...، 417........................
حجرات
(1) یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیم، 269......................................
، 147............................................................
، 263، 269....
، 270.....
، 270....................................................................
(5) وَلَوْ أَنَّهُمْ صَبَرُوا حَتَّى تَخْرُجَ إِلَیْهِمْ لَكَانَ خَیْرًا لَّهُمْ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَّحِیم، 270................................................
، 356.....
ق
(39) سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك، 28........................................................................
ذاریات
(56) وَمَا خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیَعْبُدُون، 40، 45، 189، 281..................................................................
طور
(21) وَالَّذِینَ آمَنُوا وَاتَّبَعَتْهُمْ ذُرِّیَّتُهُمْ بِإِیمانٍ أَلْحَقْنا بِهِمْ ذُرِّیَّتَهُم، 450.................................................................
(48) سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك، 28...........................................................................................................
نجم
(17) مَا زَاغَ الْبَصَرُ وَمَا طَغَى، 416.................................................................................................
(21) أَلَكُمُ الذَّكَرُ وَلَهُ الْأُنثَى، 390..................................................................................................
(22) تِلْكَ إِذًا قِسْمَةٌ ضِیزَى، 390...................................................................................
(39) وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إلاَّ مَا سَعَى، 224.......................................................................................
(8) ثُمَّ دَنَا فَتَدَلَّى، 280...................................................................................
(9) فَكَانَ قَابَ قَوْسَیْنِ أَوْ أَدْنَى، 280............................................................................
قمر
(55) فِی مَقْعَدِ صِدْقٍ عِنْدَ مَلِیكٍ مُقْتَدِرٍ، 38.....................................................................
(7) خُشَّعًا أَبْصَارُهُمْ یخْرُجُونَ مِنْ الأَجْدَاثِ كَأَنَّهُمْ جَرَادٌ مُنتَشِر، 173.................................................................
واقعه
(20) وَفَاكِهَةٍ مِمَّا یَتَخَیَّرُون، 62...............................
(21) وَلَحْمِ طَیْرٍ مِمَّا یَشْتَهُون، 62.........................................................................
(22) وَحُورٌ عِین، 62.......................................................................................
(23) كَأَمْثَالِ اللُّؤْلُؤِ الْمَكْنُون، 62...............................................................
(24) جَزَاءً بِمَا كَانُوا یَعْمَلُون، 62...........................................................
(25) لا یَسْمَعُونَ فِیهَا لَغْوًا وَلا تَأْثِیمًا، 62..............................................................................
(26) إِلاّ قِیلاً سَلاماً سَلاما، 62............................................................................
(27) وَأَصْحَابُ الْیَمِینِ مَا أَصْحَابُ الْیَمِین، 62............................................................................................
(28) فِی سِدْرٍ مَخْضُود، 62................................................................................................
، 62........................................................................................................................
، 62.........................................................................................................................
، 62........................................................................................................................
(32) ، 62..........................................................................................................................
(33)، 62.............................................................................................................
، 62.......................................................................................................................
(77) إِنَّهُ لَقُرْآنٌ كَرِیم، 88.......................................................................................................
(78) فِی كِتابٍ مَكْنُون، 85، 88................................................................................
(79) لا یَمَسُّهُ إِلاَّ الْمُطَهَّرُون، 85.......................................................................................
حدید
(25) وَأَنْزَلْنَا الْحَدیدَ فیهِ بَأْسٌ شَدیدٌ وَمَنافِعُ لِلنَّاس، 83، 107..........................................................................
مجادله
(22) أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الْإِیمَانَ وَأَیَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْه، 357..........................................................................
حشر
(9) وَالَّذِینَ تَبَوَّؤُوا الدَّارَ وَالْإِیمَانَ مِن قَبْلِهِمْ یُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ إِلَیْهِمْ وَلَا یَجِدُونَ فِی صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِّمَّا أُوتُوا...، 196، 227
صف
(5) وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ یَا قَوْمِ لِمَ تُؤْذُونَنِی وَقَد تَّعْلَمُونَ أَنِّی رَسُولُ اللَّهِ إِلَیْكُمْ فَلَمَّا زَاغُوا أَزَاغَ اللَّهُ قُلُوبَهُم، 415، 416..
جمعه
(1) یُسَبِّحُ لِلَّهِ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْض، 316، 432.............................................................................
(10) فَإِذَا قُضِیَتِ الصله فَانتَشِرُوا فِی الْأَرْضِ وَابْتَغُوا مِن فَضْلِ اللَّهِ وَاذْكُرُوا اللَّهَ كَثِیرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُون، 434..................
منافقون
(6) إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی الْقَوْمَ الْفاسِقِین، 52.............................................................................................
طلاق
(10) قَدْ أَنْزَلَ اللّهُ إِلَیْكُمْ ذِكْرا، 126.............................................................................
(11) رَسُولاً یَتْلُوا عَلَیْكُمْ آیاتِ اللّه، 126.................................................................................
ملک
(5) وَلَقَدْ زَیَّنَّا السَّمَاء الدُّنْیَا بِمَصَابِیحَ وَجَعَلْنَاهَا رُجُومًا لِّلشَّیَاطِینِ وَأَعْتَدْنَا لَهُمْ عَذَابَ السَّعِیر، 381...............................
معارج
(24) وَالَّذِینَ فِی أَمْوَالِهِمْ حَقٌّ مَّعْلُوم، 217، 219........................................................................
(25) لِلسّائِلِ وَالْمَحْرُوم، 217، 219.........................................................................................
نوح
(26) وَقَالَ نُوحٌ رَّبِّ لَا تَذَرْ عَلَى الْأَرْضِ مِنَ الْكَافِرِینَ دَیَّارًا، 226.....................................................................
(27) إِنَّكَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلَا یَلِدُوا إلاَّ فَاجِرًا كَفَّارًا، 226....................................................................
جن
(26) عالِمُ الْغَیْبِ فَلا یُظْهِرُ عَلی غَیْبِهِ أَحَدا، 108..........................................................................................
(27) إِلاّ مَنِ ارْتَضی مِنْ رَسُولٍ فَإِنَّهُ یَسْلُكُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدا، 108..................................................
(28) لِیَعْلَمَ أَنْ قَدْ أَبْلَغُوا رِسالاتِ رَبِّهِمْ وَأَحاطَ بِما لَدَیْهِمْ وَأَحْصی كُلَّ شَیْءٍ عَدَدا، 108، 109.................................
مزمل
(1) یَا أَیُّهَا الْمُزَّمِّل، 77، 78، 103، 434...............................................................................
(2) قُمِ اللَّیْلَ إِلاّ قَلِیلا، 77، 78، 103، 434................................................................................................
(20) إِنَّ رَبَّكَ یَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَی مِنْ ثُلُثَیِ اللَّیْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِینَ مَعَكَ... فَاقْرَءُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن، 76، 77، 103، 436
(3) نِصْفَهُ أَوْ انْقُصْ مِنْهُ قَلِیلا، 77، 78، 103، 434........................
(4) أَوْ زِدْ عَلَیْهِ وَرَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا، 77، 78، 103، 434...............................................................................
(5) إِنَّا سَنُلْقِی عَلَیْكَ قَوْلًا ثَقِیلا، 434........................................................................................................
(6) إِنَّ ناشِئَةَ اللَّیلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً وَأَقْوَمُ قِیلا، 434، 437...............................................................................
(7) إِنَّ لَكَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِیلا، 434، 437............................................................................................
(8) وَاذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ وَتَبَتَّلْ إِلَیْهِ تَبْتِیلا، 452................................................................................................
(9) رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَاتَّخِذْهُ وَكِیلا، 362، 452....................................................................
مدثر
(31) وَمَا جَعَلْنَا أَصْحَابَ النَّارِ إلاَّ مَلَائِكَةً وَمَا جَعَلْنَا عِدَّتَهُمْ إلاَّ فِتْنَةً لِّلَّذِینَ كَفَرُوا لِیَسْتَیْقِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتَابَ...، 224.......
قیامه
(5) بَلْ یُرِیدُ الْإِنْسانُ لِیَفْجُرَ أَمامَه، 138، 143.................................................
(16) لا تُحَرِّكْ بِهِ لِسانَكَ لِتَعْجَلَ بِه، 110................................................
(17) إِنَّ عَلَیْنا جَمْعَهُ وَقُرْآنَه، 110............................................................
(38) ثُمَّ كَانَ عَلَقَةً فَخَلَقَ فَسَوَّی، 42...................................................................
(39) فَجَعَلَ مِنْهُ الزَّوْجَیْنِ الذَّكَرَ وَالأُنثَی، 42...............................................................................................
(36) أَیَحْسَبُ الإِنسَانُ أَنْ یُتْرَكَ سُدًی، 42................................................................................................
(37) أَلَمْ یَكُ نُطْفَةً مِنْ مَنِیٍّ یُمْنَی، 42......................................................................................................
انسان
(1) هَلْ أَتی عَلَی الْإِنْسانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَكُنْ شَیْئاً مَذْكُورا، 42...................................................................
(3) إِنّا هَدَیْناهُ السَّبِیلَ إِمّا شاكِراً وَإِمّا كَفُورا، 52، 57، 359..............................................................................
(8) وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْكِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا، 217، 218، 227.............................................................
(9) إِنَّمَا نُطْعِمُكُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْكُمْ جَزَاءً وَلا شُكُورًا، 227......................................................................
مرسلات
(30) انْطَلِقُوا إِلَى ظِلٍّ ذِی ثَلاثِ شُعَب، 62................................................................................................
(31) لا ظَلِیلٍ وَلا یُغْنِی مِنَ اللَّهَب، 62......................................................................................................
(32) إِنَّهَا تَرْمِی بِشَرَرٍ كَالْقَصْر، 62.....................................................................
(33) كَأَنَّهُ جِمَالَةٌ صُفْر، 62............................................................................
(41) إِنَّ الْمُتَّقِینَ فِی ظِلالٍ وَعُیُون، 62....................................................................
(42) وَفَوَاكِهَ مِمَّا یَشْتَهُون، 62...............................................................................
(43) كُلُوا وَاشْرَبُوا هَنِیئًا بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُون، 62......................................................................
(44) إِنَّا كَذَلِكَ نَجْزِی الْمُحْسِنِین، 62...........................................................
عبس
(13) فِی صُحُفٍ مُكَرَّمَة، 95............................................................................
(14) مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَة، 95...................................................................................
(15) بِأَیْدِی سفره، 95.........................................................................
(16) كِرامٍ بَرَرَة، 95.................................................................................
تکویر
(29) وَما تَشاؤنَ إِلاّ أَنْ یَشاءَ اللّهُ رَبُّ الْعالَمِین، 127، 129...............................................................
بروج
(21) بَلْ هُوَ قُرْآنٌ مَجِید، 85، 88............................................................................
(22) فِی لَوْحٍ مَحْفُوظ، 85، 88................................................................................
فجر
(15) فَأَمَّا الْإِنسَانُ إِذَا مَا ابْتَلَاهُ رَبُّهُ فَأَكْرَمَهُ وَنَعَّمَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَكْرَمَن، 194............................................................
(16) وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَیْهِ رِزْقَهُ فَیَقُولُ رَبِّی أَهَانَن، 194............................................................
(17) كَلَّا بَل لا تُكْرِمُونَ الْیَتِیم، 194............................................................................
(18) وَلَا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِین، 194..............................................................................................
بلد
(11) فَلَا اقْتَحَمَ الْعَقَبَة، 195..........................................................................................
(12) وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْعَقَبَة، 195.................................................................................
(13) فَكُّ رَقَبَة، 195، 377.................................................................................
(14) أَوْ إِطْعَامٌ فِی یَوْمٍ ذِی مَسْغَبَة، 195، 377...........................................................................
(15) یَتِیمًا ذَا مَقْرَبَة، 195................................................................................
(16) أَوْ مِسْكِینًا ذَا مَتْرَبَة، 195.......................................................................
شمس
(14) فَكَذَّبُوهُ فَعَقَرُوهَا فَدَمْدَمَ عَلَیْهِمْ رَبُّهُم بِذَنبِهِمْ فَسَوَّاهَا، 268.............................................................
لیل
(18) الَّذِی یُؤْتِی مَالَهُ یَتَزَكَّى، 183.........................................................................
(20) إِلاَّ ابْتِغاءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْأَعْلی، 61......................................................................
ضحی
(11) وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّث، 336، 337...........................................................................
قدر
(1) إِنّا أَنْزَلْناهُ فِی لَیْلَةِ الْقَدْر، 119، 122.....................................................................
(3) لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْر، 123....................................................................
(4) تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْر، 117، 120، 121، 123، 357............................................
(5) سَلامٌ هِیَ حَتّی مَطْلَعِ الْفَجْر، 124.......................................................................................................
بینه
(2) رَسُولٌ مِنَ اللَّهِ یَتْلُوا صُحُفًا مُطَهَّرَة، 86.............................................................................
(3) فِیهَا كُتُبٌ قَیِّمَة، 86...............................................................................................
زلزال
(7) فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَه، 260...................................................................................
(8) وَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا یَرَه، 260......................................................................................
ماعون
(4) فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّین، 218، 220...............................................................................................
(5) الَّذِینَ هُمْ عَن صَلَاتِهِمْ سَاهُون، 218، 220..........................................................................
(6) الَّذِینَ هُمْ یُرَاؤُون، 218، 220..................................................................
(7) وَیَمْنَعُونَ الْمَاعُون، 217، 218، 219، 220......................................................
نصر
(3) فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّك، 28................................................................................
حدیث قدسی
أَ تَدْرِی لِمَ اصْطَفَیْتُكَ بِكَلَامِی دُونَ خَلْقِی؟ قَالَ مُوسَى لَا یَا رَبِّ! قَالَ یَا مُوسَى! إِنِّی قَلَّبْتُ عِبَادِی ظَهْراً وَبَطْناً...، 438........
الصَّوْمُ لِی وَأَنَا أَجْزِی بِه، 75........................................................................................
أَنَا خَیرُ شَرِیك، 414...............................................................................................
كَیفَ رَأیتَ خَلیلى یا جِبرَئیل؟، 325..............................................................
مَا تَقَرَّبَ إِلَیَّ عَبْدٌ بِشَیْءٍ أَحَبَّ إِلَیَّ مِمَّا افْتَرَضْتُ عَلَیْهِ وَإِنَّهُ لَیَتَقَرَّبُ إِلَیَّ بِالنَّافِلَةِ حَتَّى أُحِبَّهُ فَإِذَا أَحْبَبْتُهُ كُنْتُ سَمْعَهُ...، 128، 129، 361، 452
وَعِزَّتِی وَجَلَالِی وَمَجْدِی وَارْتِفَاعِی عَلَی عَرْشِی لَأَقْطَعَنَّ أَمَلَ كُلِّ مُؤَمِّلٍ [مِنَ النَّاسِ] غَیرِی بِالْیأْسِ وَلَأَكْسُوَنَّهُ ثَوْبَ الْمَذَلَّةِ...، 454
یَا ابن عِمْرَانَ! كَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ عَنِّی. أَ لَیْسَ كُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبِیبِهِ؟ هَا أَنَا یَا ابن عِمْرَانَ...، 439
یَا ابنآدَمَ أَنَا غَنِیٌّ لَا أَفْتَقِرُ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ غَنِیّاً لَا تَفْتَقِرْ. یَا ابنآدَمَ أَنَا حَیٌّ لَا أَمُوتُ أَطِعْنِی فِیمَا أَمَرْتُكَ أَجْعَلْكَ حَیّاً لَا تَمُوتُ...، 45
یَا عِیسَى! اذْكُرْنِی فِی نَفْسِكَ أَذْكُرْكَ فِی نَفْسِی وَاذْكُرْنِی فِی مَلَئِكَ أَذْكُرْكَ فِی مَلَإٍ خَیْرٍ مِنْ مَلَإِ الْآدَمِیِّینَ. یَا عِیسَى! أَلِنْ لِی قَلْبَكَ...، 439
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)
أَ لَا أَكُونُ عَبْداً شَكُورا، 158...................................................................................
أَرِحْنَا یَا بِلَال، 385....................................................................................
اطْلُبُوا الْعِلْمَ وَلَوْ بِالصِّین، 346.............................................................................
اقامه حَدٍّ خَیرٌ مِنْ مَطَرِ أَرْبَعِینَ صَبَاحا، 226...............................................................................................
الدُّعَاءُ مُخُّ الْعِبَادَةِ وَمَا مِنْ مُؤْمِنٍ یَدْعُو اللَّهَ إِلَّا اسْتَجَابَ لَهُ إِمَّا أَنْ یُعَجِّلَ لَهُ فِی الدُّنْیَا أَوْ یُؤَجِّلَ لَهُ فِی الْآخِرَةِ...، 282.......
الّلهُمَّ أَغْنِ كُلَّ فَقیر، الّلهُمَّ أَشْبِعْ كُلَّ جائِع، الّلهُمَّ اشْفِ كُلَّ مَریض، 394.............................................................
الْوَلَدُ سَیِّدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَعَبْدٌ سَبْعَ سِنِینَ وَوَزِیرٌ سَبْعَ سِنِینَ فَإِنْ رَضِیتَ خَلَائِقَهُ لِإِحْدَی وَعِشْرِینَ سَنَةً وَإِلَّا ضُرِبَ عَلَی جَنْبَیْهِ...، 140
الیوم یوم المرحمة، 246......................................................................................
أَنَا وَعَلِیٌّ وَفَاطِمَةُ وَالْحَسَنُ وَالْحُسَیْنُ كُنَّا فِی سُرَادِقِ الْعَرْشِ نُسَبِّحُ اللَّهَ وَتُسَبِّحُ الْمَلَائِكَةُ بِتَسْبِیحِنَا قَبْلَ أَنْ خَلَقَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ آدَمَ بِأَلْفَیْ عَامٍ...، 121
إِنَّهُ لَیغَانُ عَلَی قَلْبِی وَإِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِی كُلِّ یوْمٍ سَبْعِینَ مَرَّة، 384، 386......................................................
أَوَّلُ شَیءٍ خَلَقَ اللَّهُ... نُورُ نَبِیك، 466.....................................................................
إِیَّاكُمْ وَعُقُوقَ الْوَالِدَیْنِ. فَإِنَّ رِیحَ الْجَنَّةِ تُوجَدُ مِنْ مَسِیرَةِ أَلْفِ عَامٍ وَلَا یَجِدُهَا عَاقٌّ وَلَا قَاطِعُ رَحِمٍ وَلَا شَیْخٌ زَانٍ...، 205...
برز الإسلام كله إلى الكفر كله، 245...........................................................................
تَتَحَبَّبُ إِلَیَّ فَأَتَبَغَّضُ إِلَیكَ وَتَتَوَدَّدُ إِلَیَّ فَلَا أَقْبَلُ مِنْك، 363............................................................................
جُعِلَتْ قُرَّةُ عَیْنِی فِی الصله، 385..................................................................................
دُعِیتُمْ فِیهِ إِلَی ضِیَافَةِ اللَّه، 69.........................................................................
ذَلِكَ الْیَوْمَ حِینَ بَرَزَ إِلَیْهِ بَرَزَ الْإِیمَانُ كُلُّهُ إِلَى الشِّرْكِ كُلِّه، 245........................................................................
صَلُّوا كَمَا رَأَیْتُمُونِی أُصَلِّی، 170.......................................................................
فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ أَمَرَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ جَبْرَئِیلَ فَهَبَطَ فِی كَتِیبَةٍ (كَبْكَبَةٍ) مِنَ الْمَلَائِكَةِ إِلَى الْأَرْضِ وَمَعَهُ لِوَاءٌ أَخْضَرُ...، 205
قَدْ أَقْبَلَ إِلَیْكُمْ شَهْرُ اللَّهِ بِالْبَرَكَةِ وَالرَّحْمَةِ وَالْمَغْفِرَة، 68.......................................
كُنْتُ أَنَا وَعَلِیٌّ نُوراً بَیْنَ یَدَیِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَ آدَمَ بِأَرْبَعَةِ آلَافِ عَامٍ فَلَمَّا خَلَقَ اللَّهُ آدَمَ سَلَكَ ذَلِكَ النُّورَ فِی صُلْبِهِ...، 467
لَتَرْكَبُنَّ سَنَنَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَالْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوه، 338.....................
لَتَرْكَبُنَّ سَنَنَ مَنْ كَانَ قَبْلَكُمْ حَذْوَ النَّعْلِ بِالنَّعْلِ وَالْقُذَّةِ بِالْقُذَّةِ حَتَّی لَوْ دَخَلُوا جُحْرَ ضَبٍّ لَدَخَلْتُمُوه، 342.....................
لضربة علی یوم الخندق أفضل من عبادة الثقلین، 245........................................................
لضربة علی، 245........................................................
ما زالَ جَبْرئیلُ یوصِینِی بِالْجَارِ حَتَّی ظَنَنْتُ أَنَّهُ سَیوَرِّثُه، 215..........................................................................
مَنْ أَذْنَبَ ذَنْباً فَأَشْفَقَ مِنْهُ فَلْیُسْبِغِ الْوُضُوءَ ثُمَّ لْیَخْرُجْ إِلَى الْبَرَازِ مِنَ الْأَرْضِ حَیْثُ لَا یَرَاهُ أَحَدٌ فَیُصَلِّی رَكْعَتَیْنِ ثُمَّ یَقُولُ...، 272
مَنْ زَارَ أَخَاهُ فِی بَیْتِهِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ لَهُ أَنْتَ ضَیْفِی وَزَائِرِی. عَلَیَّ قِرَاكَ وَقَدْ أَوْجَبْتُ لَكَ الْجَنَّةَ بِحُبِّكَ إِیَّاه، 239........
مَنْ قُتِلَ دُونَ مَظْلِمَتِهِ فَهُوَ شَهِید، 243.......................................................................................................
یَا أَبَاذَرٍّ إِیَّاكَ وَالتَّسْوِیفَ بِأَمَلِكَ فَإِنَّكَ بِیَوْمِكَ وَلَسْتَ بِمَا بَعْدَه، 365.................................................................
یَا عَلِیُّ! أُوصِیكَ بِوَصِیَّةٍ فَاحْفَظْهَا فَلَا تَزَالُ بِخَیْرٍ مَا حَفِظْتَ وَصِیَّتِی... یَا عَلِیُّ مَنْ لَمْ یَقْبَلِ الْعُذْرَ مِنْ مُتَنَصِّلٍ صَادِقاً كَانَ أَوْ كَاذِباً لَمْ یَنَلْ شَفَاعَتِی، 248
یَا عَلِیُّ، ثَلَاثٌ دَرَجَاتٌ إِلَی أَنْ قَالَ إِسْبَاغُ الْوُضُوءِ فِی السَّبَرَاتِ وَانْتِظَارُ الصله بَعْدَ الصله وَالْمَشْیِ بِاللَّیْلِ وَالنَّهَارِ إِلَی الْجَمَاعَاتِ...، 177
یَا مَعْشَرَ النَّاسِ! إِذَا طَلَعَ هِلَالُ شَهْرِ رَمَضَانَ غُلَّتْ مَرَدَةُ الشَّیَاطِینِ وَفُتِحَتْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَأَبْوَابُ الْجِنَانِ وَأَبْوَابُ الرَّحْمَةِ...، 375، 376
(1) امام علی(علیه السلام)
إِذَا قَدَرْتَ عَلَى عَدُوِّكَ فَاجْعَلِ الْعَفْوَ عَنْهُ شُكْراً لِلْقُدْرَةِ عَلَیْه، 246.....................................................................
أَلا وَإِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِكَ وَلَكِنْ أَعِینُونِی بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ وَعِفَّةٍ وَسَدَاد، 175...................................................
أَلَا وَإِنَّكُمْ لَا تَقْدِرُونَ عَلَی ذَلِكَ وَلَكِنْ أَعِینُونِی بِوَرَعٍ وَاجْتِهَادٍ وَعِفَّةٍ وَسَدَاد، 175...................................................
الإخلاص خطر عظیم حتى ینظر بما [بما ذا] یختم له، 57...............................................................................
الرَّاضِی بِفِعْلِ قَوْمٍ كَالدَّاخِلِ فِیهِ مَعَهُمْ وَعَلَی كُلِّ دَاخِلٍ فِی بَاطِلٍ إِثْمَانِ إِثْمُ الْعَمَلِ بِهِ وَإِثْمُ الرِّضَا بِه، 268.....................
إِلَهِی إِنْ أَخَذْتَنِی بِجُرْمِی أَخَذْتُكَ بِعَفْوِكَ وَإِنْ أَخَذْتَنِی بِذُنُوبِی أَخَذْتُكَ بِمَغْفِرَتِكَ وَإِنْ أَدْخَلْتَنِی النَّارَ أَعْلَمْتُ أَهْلَهَا أَنِّی أُحِبُّك، 393
إِلَهِی مَا عَبَدْتُكَ خَوْفاً مِنْ عِقَابِكَ وَلاَطَمَعاً فِی ثَوَابِكَ وَلَكِنْ وَجَدْتُكَ أَهْلًا لِلْعِبَادَةِ فَعَبَدْتُك، 156..............................
إِنَّ الْقُرْآنَ ظَاهِرُهُ أَنِیقٌ وَبَاطِنُهُ عَمِیقٌ لَا تَفْنَی عَجَائِبُهُ وَلَا تَنْقَضِی غَرَائِبُه، 96...........................................................
أَوْلَى النَّاسِ بِالْعَفْوِ أَقْدَرُهُمْ عَلَى الْعُقُوبَة، 247..............................................................................
عَاتِبْ أَخَاكَ بِالْإِحْسَانِ إِلَیْهِ وَارْدُدْ شَرَّهُ بِالْإِنْعَامِ عَلَیْه، 247..............................................................................
فَهَبْنِی یا إِلَهِی وَسَیدِی صَبَرْتُ عَلَی عَذَابِكَ فَكَیفَ أَصْبِرُ عَلَی فِرَاقِكَ وَهَبْنِی صَبَرْتُ عَلَی حَرِّ نَارِكَ فَكَیفَ أَصْبِرُ عَنِ النَّظَرِ إِلَی كَرَامَتِك؟، 392
قَدْ عَبَدَ اللَّهَ سِتَّةَ آلَافِ سَنَةٍ لَایُدْرَی أَ مِنْ سِنِی الدُّنْیَا أَمْ مِنْ سِنِی الآْخِرَة، 43.........................................................
مَتَى أَشْفِی غَیْظِی إِذَا غَضِبْتُ؟ أَ حِینَ أَعْجِزُ عَنِ الِانْتِقَامِ فَیُقَالُ لِی لَوْ صَبَرْتَ؟ أَمْ حِینَ أَقْدِرُ عَلَیْهِ فَیُقَالُ لِی لَوْ غَفَرْتَ؟، 247
وَإِنْ شِئْتَ ثَلَّثْتُ بِدَاوُد(علیه السلام) صَاحِبِ الْمَزَامِیرِ وَقَارِئِ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَلَقَدْ كَانَ یَعْمَلُ سَفَائِفَ الْخُوصِ بِیَدِهِ...، 159..................
وَإِنْ شِئْتَ ثَنَّیْتُ بِمُوسَی كَلِیمِ اللَّه(علیه السلام) إِذْ یَقُولُ رَبِّ إِنِّی لِما أَنْزَلْتَ إِلَیَّ مِنْ خَیْرٍ فَقِیرٌ وَاللَّهِ مَا سَأَلَهُ إلاَّ خُبْزاً یَأْكُلُهُ...، 160...
وَإِنْ شِئْتَ قُلْتُ فِی عِیسَی ابنمَرْیَم(علیه السلام)، فَلَقَدْ كَانَ یَتَوَسَّدُ الْحَجَرَ وَیَلْبَسُ الْخَشِنَ ویأکُلُ الجَسْبَ وَكَانَ إِدَامُهُ الْجُوعَ...، 160..
ومطالی، 365............................................
وكَانَ لَا یَلُومُ أَحَداً عَلَى مَا یَجِدُ الْعُذْرَ فِی مِثْلِهِ حَتَّى یَسْمَعَ اعْتِذَارَه، 248..................................
ولَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّه، 255
ولَقَدْ كُنَّا مَعَ رَسُولِ اللَّه، 255........
وَنَهَى عَنِ الْهِجْرَانِ فَمَنْ كَانَ لَا بُدَّ فَاعِلًا، فَلَا یَهْجُرُ أَخَاهُ أَكْثَرَ مِنْ ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ. فَمَنْ كَانَ هَاجِراً لِأَخِیهِ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ، كَانَتِ النَّارُ أَوْلَى بِه، 240
یَا سَلْمَانُ وَیَا جُنْدَبُ! وَصَارَ مُحَمَّدٌ نَبِیّاً مُرْسَلًا وَصِرْتُ أَنَا صَاحِبَ أَمْرِ النَّبِیصلی الله علیه و آله قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ یُلْقِی الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ...، 125
یَا نَوْفُ طُوبَی، 160
یَا هَمَّامُ! الْمُؤْمِنُ هُوَ الْكَیِّسُ الْفَطِنُ بِشْرُهُ فِی وَجْهِهِ وَحُزْنُهُ فِی قَلْبِه... یَقْبَلُ الْعُذْر....، 248.........................................
(3) امام حسین(علیه السلام)
إِلَهِی أَغْنِنِی بِتَدْبِیرِكَ لِی عَنْ تَدْبِیرِی وَبِاخْتِیارِكَ عَنِ اخْتِیارِی، 361..................................................................
أَمَرَهُ أَنْ یُحَدِّثَ بِمَا أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَیْهِ مِنْ دِینِه، 337.........................................................................................
(4) امام سجاد(علیه السلام)
إِذَا رَأَیْتُ مَوْلَایَ ذُنُوبِی فَزِعْتُ وَإِذَا رَأَیْتُ عَفْوَكَ طَمِعْتُ فَإِنْ غَفَرْتَ فَخَیْرُ رَاحِمٍ وَإِنْ عَذَّبْتَ فَغَیْرُ ظَالِم، 283.............
أَعْتِقْ رَقَبَتی مِن النّار، 383.......................
الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ وَجَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَكُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاكِرِینَ وَلِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِكَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِین، 21، 30، 31، 33، 37، 47، 53
اللَّهُمَّ اشْحَنْهُ بِعِبَادَتِنَا إِیاكَ، وَزَینْ أَوْقَاتَهُ بِطَاعَتِنَا لَكَ، وَأَعِنَّا فِی نَهَارِهِ عَلَی صِیامِهِ، وَفِی لَیلِهِ عَلَی الصله وَالتَّضَرُّعِ إِلَیكَ، وَالْخُشُوعِ لَكَ، وَالذِّلَّةِ بَینَ یدَیكَ حَتَّی لا یشْهَدَ نَهَارُهُ عَلَینَا بِغَفْلَةٍ، وَلا لَیلُهُ بِتَفْرِیط، 429، 431، 433، 437، 440.................................
اللّهُمّ إِنّی أَسْأَلُكَ بِحَقّ هَذَا الشّهْرِ، وَبِحَقّ مَنْ تَعَبّدَ لَكَ فِیهِ مِنِ ابْتِدَائِهِ إِلَی وَقْتِ فَنَائِهِ مِنْ مَلَكٍ قَرّبْتَهُ، أَوْ نَبِی أَرْسَلْتَهُ، أَوْ عَبْدٍ صَالِحٍ اخْتَصَصْتَهُ، أَنْ تُصَلّی عَلَی مُحَمّدٍ وَآلِهِ، وَأَهّلْنَا فِیهِ لِمَا وَعَدْتَ أَوْلِیاءَكَ مِنْ كَرَامَتِكَ، وَأَوْجِبْ لَنَا فِیهِ مَا أَوْجَبْتَ لِأَهْلِ الْمُبَالَغَةِ فِی طَاعَتِكَ، وَاجْعَلْنَا فِی نَظْمِ مَنِ اسْتَحَقّ الرّفِیعَ الْأَعْلَی بِرَحْمَتِك، 279، 288، 291
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ وَأَلْهِمْنَا مَعْرِفَةَ فَضْلِهِ وَإِجْلالَ حُرْمَتِهِ وَالتَّحَفُّظَ مِمَّا حَظَرْتَ فِیهِ وَأَعِنَّا عَلَی صِِیَامِهِ بِكَفِّ الْجَوَارِحِ عَنْ مَعَاصِیكَ وَاسْتِعْمَالِهَا فِیهِ بِمَا یُرْضِیكَ حَتَّی لا نُصْغِیَ بِأَسْمَاعِنَا إِلَی لَغْوٍ وَلا نُُسْرِعَ بِأَبْصَارِنَا إِلَی لَهْوٍ وَحَتَّی لا نَبْسُطَ أَیْدِیَنَا إِلَی مَحْظُورٍ وَلا نَخْطُوَ بِأَقْدَامِنَا إِلَی مَحْجُورٍ وَحَتَّی لا تَعِیَ بُطُونُنَا إِلّا مَا أَحْلَلْتَ وَلا تَنْطِقَ أَلْسِنَتُنَا إِلّا بِمَا مَثَّلْتَ وَلا نَتَكَلَّفَ إِلّا مَا یُدْنِی مِنْ ثَوَابِكَ وَلا نََتَعَاطَی إِلّا الَّذِی یَقِی مِنْ عِقَابِك، 135، 146، 147، 148.............
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، فِی كُلِّ وَقْتٍ وَكُلِّ أَوَانٍ وَعَلَی كُلِّ حَالٍ عَدَدَ مَا صَلَّیتَ عَلَی مَنْ صَلَّیتَ عَلَیهِ، وَأَضْعَافَ ذَلِكَ كُلِّهِ بِالْأَضْعَافِ الَّتِی لا یحْصِیهَا غَیرُكَ، إِنَّكَ فَعَّالٌ لِمَا تُرِید، 459
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَإِذَا كَانَ لَكَ فِی كُلِّ لَیلَةٍ مِنْ لَیالِی شَهْرِنَا هَذَا رِقَابٌ یعْتِقُهَا عَفْوُكَ، أَوْ یهَبُهَا صَفْحُكَ فَاجْعَلْ رِقَابَنَا مِنْ تِلْكَ الرِّقَابِ، وَاجْعَلْنَا لِشَهْرِنَا مِنْ خَیرِ أَهْلٍ وَأَصْحَاب، 375، 376، 394.............................
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَامْحَقْ ذُنُوبَنَا مَعَ امحَاقِ هِلالِهِ، وَاسْلَخْ عَنَّا تَبِعَاتِنَا مَعَ انْسِلاخِ أَیامِهِ حَتَّی ینْقَضِی عَنَّا وَقَدْ صَفَّیتَنَا فِیهِ مِنَ الْخَطِیئَاتِ، وَأَخْلَصْتَنَا فِیهِ مِنَ السَّیئَات، 397، 405
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَإِنْ مِلْنَا فِیهِ فَعَدِّلْنَا، وَإِنْ زُغْنَا فِیهِ فَقَوِّمْنَا، وَإِنِ اشْتَمَلَ عَلَینَا عَدُوُّكَ الشَّیطَانُ فَاسْتَنْقِذْنَا مِنْه، 409، 410، 422، 423، 425
اللّهُمّ صَلّ عَلَی مُحَمّدٍ وَآلِهِ، وَجَنّبْنَا الْإِلْحَادَ فِی تَوْحِیدِكَ، وَالْتّقْصِیرَ فِیتَمْجِیدِكَ، وَالشّكّ فِی دِینِكَ، وَالْعَمَی عَنْ سَبِیلِكَ، وَالْإِغْفَالَ لِحُرْمَتِكَ، وَالِانْخِدَاعَ لِعَدُوّكَ الشّیطَانِ الرّجِیم، 295، 297، 308، 311، 313، 318، 320، 325، 329، 337، 355...........
اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَی مُحَمَّدٍ وَآلِهِ، وَقِفْنَا فِیهِ عَلَی مَوَاقِیتِ الصَّلَوَاتِ الْخَمْسِ بِحُدُودِهَا الَّتِی حَدَّدْتَ وَفُرُوضِهَا الَّتِی فَرَضْتَ وَوَظَائِفِهَا الَّتِی وَظَّفْتَ وَأَوْقَاتِهَا الَّتِی وَقَّتَّ وَأَنْزِلْنَا فِیهَا مَنْزِلَةَ الْمُصِیبِینَ لِمَنَازِلِهَا، الْحَافِظِینَ لِأَرْكَانِهَا، الْمُؤدِّینَ لَهَا فِی أَوْقَاتِهَا عَلَی مَا سَنَّهُ عَبْدُكَ وَرَسُولُكˆ فِی رُكُوعِهَا وَسُجُودِهَا وَجَمِیعِ فَوَاضِلِهَا عَلَی أَتَمِّ الطَّهُورِ وَأَسْبَغِهِ وَاَبْیَنِ الْخُشُوعِ وَأَبْلَغِه، 165، 167، 174، 176، 177، 178......
اللَّهُمَّ وَاجْعَلْنَا فِی سَائِرِ الشُّهُورِ وَالْأَیامِ كَذَلِكَ مَا عَمَّرْتَنَا، وَاجْعَلْنَا مِنْ عِبَادِكَ الصَّالِحِینَ الَّذِینَ یرِثُونَ الْفِرْدَوْسَ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ، وَالَّذِینَ یؤْتُونَ مَا آتَوْا وَقُلُوبُهُمْ وَجِلَةٌ، أَنَّهُمْ إِلَی رَبِّهِمْ راجِعُونَ وَمِنَ الَّذِینَ یسَارِعُونَ فِی الْخَیرَاتِ وَهُمْ لَهَا سَابِقُون، 445، 448، 451.......
بَناهُمْ بنْیَةً عَلَی الْجَهْل، 43.................
ثُمَّ خَلِّصْ ذَلِكَ كُلَّهُ مِنْ رِئَاءِ الْمُرَآئِینَ وَسُمْعَةِ الْمُسْمِعِینَ، لا نُشْرِكُ فِیهِ أَحَداً دُونَكَ وَلا نَبْتَغِی فِیهِ مُرَاداً سِوَاك، 149، 153
ثُمَّ فَضَّلَ لَیْلَةً وَاحِدَةً مِنْ لَیَالِیهِ عَلَی لَیَالِی أَلْفِ شَهْرٍ وَسَمَّاهَا لَیْلَةَ الْقَدْرِ، تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِیهَا بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ سَلامٌ، دَائِمُ الْبَرَكَةِ إِلَی طُلُوعِ الْفَجْرِ عَلَی مَنْ یَشَاءُ مِنْ عِبَادِهِ بِمَا أَحْكَمَ مِنْ قَضَائِه، 117، 124، 125..............................
فَأَبَانَ فَضِیلَتَهُ عَلَی سَائِرِ الشُّهُورِ بِمَا جَعَلَ لَهُ مِنَ الْحُرُمَاتِ الْمَوْفُورَةِ وَالْفَضَائِلِ الْمَشْهُورَةِ، فَحَرَّمَ فِیهِ مَا أَحَلَّ فِی غَیْرِهِ إِعْظَاماً وَحَجَرَ فِیهِ الْمَطَاعِمَ وَالْمَشَارِبَ إِكْرَاماً وَجَعَلَ لَهُ وَقْتاً بَیِّناً لَا یُجِیزُ جَلَّ وَعَزَّ أَنْ یُقَدَّمَ قَبْلَهُ وَلَا یَقْبَلُ أَنْ یُؤَخَّرَ عَنْه، 112، 113........................
فقد أفنیت بالتسویف وقد نزلت منزلة الآیسین من خیری فمن یكون أسوء حالا منی...، 297، 365........
لِأَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى بَنَاهُمْ بُنْیَةً عَلَى الْجَهْلِ فَلَوْ أَنَّهُمْ كَانُوا یَنْظُرُونَ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ لَمَا كَانُوا بِالَّذِینَ یَهَابُونَهُ...، 319....
نَحْنُ ائمه الْمُسْلِمِینَ وَحُجَجُ اللَّهِ عَلَى الْعَالَمِینَ وَسَادَةُ الْمُؤْمِنِینَ وَقَادَةُ الْغُرِّ الْمُحَجَّلِینَ وَمَوَالِی الْمُؤْمِنِینَ...، 463...........
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان، 67، 69، 71، 72، 73، 76، 81، 95، 107................
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی جَعَلَ مِنْ تِلْكَ السُّبُلِ شَهْرَهُ شَهْرَ رَمَضَانَ، شَهْرَ الصِّیَامِ وَشَهْرَ الْإِسْلامِ وَشَهْرَ الطَّهُورِ وَشَهْرَ التَّمْحِیصِ وَشَهْرَ الْقِیَامِ الَّذِی أُنْزِلَ فِیهِ الْقُرْآنُ، هُدًی لِلنَّاسِ وَبَیِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَی وَالْفُرْقَان، 107..........................
وَالْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی حَبَانَا بِدِینِهِ وَاخْتَصَّنَا بِمِلَّتِهِ وَسَبَّلَنَا فِی سُبُلِ إِحْسَانِهِ لِنَسْلُكَهَا بِمَنِّهِ إِلَی رِضْوَانِهِ حَمْدا یَتَقَبَّلُهُ مِنَّا وَیَرْضَی بِهِ عَنَّا، 51، 53، 54، 56، 59، 63، 67
وَأَنْ نَتَقَرَّبَ إِلَیكَ فِیهِ مِنَ الْأَعْمَالِ الزَّاكِیةِ بِمَا تُطَهِّرُنَا بِهِ مِنَ الذُّنُوبِ، وَتَعْصِمُنَا فِیهِ مِمَّا نَسْتَأْنِفُ مِنَ
الْعُیوبِ، حَتَّی لا یورِدَ عَلَیكَ أَحَدٌ مِنْ مَلائِكَتِكَ إِلا دُونَ مَا نُورِدُ مِنْ أَبْوَابِ الطَّاعَةِ لَكَ، وَأَنْوَاعِ الْقُرْبَةِ إِلَیك، 259، 273، 274.......
وَوَفِّقْنَا فِیهِ لِأَنْ نَصِلَ أَرْحَامَنَا بِالْبِرِّ وَالصله، وَأَنْ نَتَعَاهَدَ جِیرَانَنَا بِالْإِفْضَالِ وَالْعَطِیةِ، وَأَنْ نُخَلِّصَ أَمْوَالَنَا مِنَ التَّبِعَاتِ، وَأَنْ نُطَهِّرَهَا بِإِخْرَاجِ الزَّكَوَاتِ، وَأَنْ نُرَاجِعَ مَنْ هَاجَرَنَا، وَأَنْ نُنْصِفَ مَنْ ظَلَمَنَا، وَأَنْ نُسَالِمَ مَنْ عَادَانَا حَاشَی مَنْ عُودِی فِیكَ وَلَكَ، فَإِنَّهُ الْعَدُوُّ الَّذِی لَا نُوَالِیهِ، وَالْحِزْبُ الَّذِی لَا نُصَافِیه، 181، 199، 213، 221، 230، 235، 236، 249، 253، 254
(5) امام باقر(علیه السلام)
أَ مَا عَلِمْتَ مَا فِی الْمُصفحه؟ إِنَّ الْمُؤْمِنَیْنِ یَلْتَقِیَانِ فَیُصَافِحُ أَحَدُهُمَا صَاحِبَهُ فَلَا تَزَالُ الذُّنُوبُ تَتَحَاتُّ عَنْهُمَا...، 237.......
الصله عَمُودُ الدِّینِ مَثَلُهَا كَمَثَلِ عَمُودِ الْفُسْطَاطِ إِذَا ثَبَتَ الْعَمُودُ ثَبَتَ الْأَوْتَادُ وَالْأَطْنَابُ وَإِذَا مَالَ الْعَمُودُ وَانْكَسَرَ لَمْ یثْبُتْ وَتِدٌ وَلَا طُنُب، 166
الْعَمَلُ الصَّالِحُ فِیهَا مِنَ الصله وَالزَّكَاةِ وَأَنْوَاعِ الْخَیْرِ خَیْرٌ مِنَ الْعَمَلِ فِی أَلْفِ شَهْرٍ لَیْسَ فِیهَا لَیْلَةُ الْقَدْرِ...، 118...............
إِنَّ أَوَّلَ مَا یحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصله فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا، 166......................................................................
إِنَّا نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِالصله إِذَا كَانُوا بَنِی خَمْسِ سِنِینَ فَمُرُوا صِبْیَانَكُمْ بِالصله إِذَا كَانُوا بَنِی سَبْعِ سِنِینَ وَنَحْنُ نَأْمُرُ صِبْیَانَنَا بِالصَّوْمِ...، 141
أَوْحَى اللَّهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى إِلَى مُوسَى بن عِمْرَان...، 438
إِیَّاكَ وَالتَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْكَى، 365..........................................................................
رُوحَ الْقُدُسِ وَرُوحَ الْإِیمَانِ وَرُوحَ الْحَیَاةِ وَرُوحَ الْقُوَّةِ وَرُوحَ الشَّهْوَةِ. فَبِرُوحِ الْقُدُسِ یَا جَابِرُ! عَرَفُوا مَا تَحْتَ الْعَرْشِ إِلَى مَا تَحْتَ الثَّرَى...، 358
عَجَباً لِلْمُخْتَالِ الْفَخُورِ وَإِنَّمَا خُلِقَ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ یَعُودُ جِیفَةً وَهُوَ فِیمَا بَیْنَ ذَلِكَ لَا یَدْرِی مَا یُصْنَعُ بِه، 42......................
فَإِذَا كَانَتْ لَیْلَةُ ثَلَاثٍ وَعِشْرِینَ فِیهَا یُفْرَقُ كُلُّ أَمْرٍ حَكِیمٍ ثُمَّ یَنْتَهِی ذَلِكَ وَیُفْضَی...، 119، 123..................................
كَانَ رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) عِنْدَ عَائِشَةَ لَیْلَتَهَا فَقَالَتْ یَا رَسُولَ اللَّهِ! لِمَ تُتْعِبُ نَفْسَكَ وَقَدْ غَفَرَ اللَّهُ لَكَ مَا تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَمَا تَأَخَّرَ؟، 158
كَفَی بِالنَّدَمِ تَوْبَة، 272.........................
كُلُّ سَهْوٍ فِی الصله یُطْرَحُ مِنْهَا غَیْرَ أَنَّ اللَّهَ تَعَالَی یُتِمُّ بِالنَّوَافِلِ إِنَّ أَوَّلَ مَا یُحَاسَبُ بِهِ الْعَبْدُ الصله فَإِنْ قُبِلَتْ قُبِلَ مَا سِوَاهَا...، 166
لَنُورُ الْإِمَامِ فِی قُلُوبِ الْمُؤمِنِینَ أَنْوَرُ مِنَ الشَّمْسِ الْمُضِیئَةِ بِالنَّهَارِ وَهُمْ وَاللَّهِ یُنَوِّرُونَ قُلُوبَ الْمُؤمِنِین، 470..................
لَیْسَ بَیْنَ اللَّهِ وَبَیْنَ أَحَدٍ قَرَابَة، 102.....................................................................................
مَنْ شَرِبَ الْخَمْرَ فَسَكِرَ مِنْهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صله أَرْبَعِینَ یَوْماً فَإِنْ تَرَكَ الصله فِی هَذِهِ الْأَیَّامِ ضُوعِفَ عَلَیْهِ الْعَذَابُ لِتَرْكِهِ الصله، 264
نَعَمْ لَیْلَةُ الْقَدْرِ وَهِیَ فِی كُلِّ سَنَةٍ فِی شَهْرِ رَمَضَانَ فِی الْعَشْرِ الْأَوَاخِرِ فَلَمْ یُنْزَلِ الْقُرْآنُ إلاَّ فِی لَیْلَةِ الْقَدْرِ...، 118................
هُوَ الشَّیْءُ یُخْرِجُهُ الرَّجُلُ مِنْ مَالِهِ لَیْسَ مِنَ الزَّكَاةِ فَیَكُونُ لِلنَّائِبَةِ وَالصله. قَالَ صَدَقْتَ. قَال(علیه السلام) فَعَجِبَ أَبِی مِنْ قَوْلِهِ صَدَقْتَ...، 219
(6) امام صادق(علیه السلام)
الَّذِی أَنْعَمَ عَلَیْكَ بِمَا فَضَّلَكَ وَأَعْطَاكَ وَأَحْسَنَ إِلَیْكَ. ثُمَّ قَال، 336.........
الرُّوحُ هُوَ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ إِنَّ جَبْرَئِیلَ مِنَ الْمَلَائِكَةِ وَإِنَّ الرُّوحَ هُوَ خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَةِ...، 120، 357..................
الْقَرْضُ تُقْرِضُهُ وَالْمَعْرُوفُ تَصْنَعُهُ وَمَتَاعُ الْبَیْتِ تُعِیرُه، 219............................................................
اللَّهُمَّ حَاجَتِی حَاجَتِی حَاجَتِیَ الَّتِی إِنْ أَعْطَیْتَنِیهَا لَمْ یَضُرَّنِی مَا مَنَعْتَنِی وَإِنْ مَنَعْتَنِیهَا لَمْ یَنْفَعْنِی مَا أَعْطَیْتَنِی...، 387، 388..
إِنَّ الرَّحِمَ مُعَلَّقَةٌ بِالْعَرْشِ تَقُولُ اللَّهُمَّ صِلْ مَنْ وَصَلَنِی وَاقْطَعْ مَنْ قَطَعَنِی وَهِیَ رَحِمُ آلِ مُحَمَّدٍ وَهُوَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ...، 205
إِنَّ الزَّكَاةَ لَیْسَ یُحْمَدُ بِهَا صَاحِبُهَا وَإِنَّمَا هُوَ شَیْءٌ ظَاهِرٌ إِنَّمَا حَقَنَ بِهَا دَمَهُ وَسُمِّیَ بِهَا مُسْلِماً وَلَوْ لَمْ یُؤَدِّهَا لَمْ تُقْبَلْ لَهُ صله...، 217
إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ وَضَعَ الْإِیمَانَ عَلَی سَبْعَةِ أَسْهُمٍ عَلَی الْبِرِّ وَالصِّدْقِ وَالْیقِینِ وَالرِّضَا وَالْوَفَاءِ وَالْعِلْمِ وَالْحِلْمِ...، 186، 187....
إِنَّ اللَّهَ فَرَضَ لِلْفُقَرَاءِ فِی أَمْوَالِ الْأَغْنِیَاءِ فَرِیضَةً لَا یُحْمَدُونَ بِأَدَائِهَا وَبِهَا حَقَنُوا دِمَاءَهُمْ وَبِهَا سُمُّوا مُسْلِمِینَ...، 219، 220..
إن المؤمنین یلتقیان فیتصافحان فلا یزال الله تعالى مقبلا علیهما والذنوب تتحات عنهما حتى یفترقا...، 237................
إِنَّ مَلَكاً مَرَّ بِرَجُلٍ عَلَى بَابٍ فَقَالَ لَهُ مَا یُقِیمُكَ عَلَى بَابِ هَذِهِ الدَّارِ؟ فَقَالَ أَخٌ لِی فِیهَا أَرَدْتُ أَنْ أُسَلِّمَ عَلَیْهِ. فَقَالَ لَهُ الْمَلَكُ...، 238
إِنِّی لَأَعْلَمُ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ وَأَعْلَمُ مَا فِی الْجَنَّةِ وَأَعْلَمُ مَا فِی النَّارِ وَأَعْلَمُ مَا كَانَ وَمَا یَكُون، 125.............
أَیُّمَا مُؤْمِنٍ مَنَعَ مُؤْمِناً شَیْئاً مِمَّا یَحْتَاجُ إِلَیْهِ وَهُوَ یَقْدِرُ عَلَیْهِ مِنْ عِنْدِهِ أَوْ مِنْ عِنْدِ غَیْرِهِ أَقَامَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ مُسْوَدّاً وَجْهُهُ...، 219
خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ وَمِیكَائِیلَ كَانَ مَعَ رَسُولِ اللَّه، 120................
عَلَیْنَا عَیْنٌ فَالْتَفَتْنَا یَمْنَةً وَیَسْرَةً فَلَمْ نَرَ أَحَداً. فَقُلْنَا لَیْسَ عَلَیْنَا عَیْنٌ. فَقَال(علیه السلام) وَرَبِّ الْكَعْبَةِ وَرَبِّ الْبَنِیَّةِ...، 125.....................
عَنِ الْمُفَضَّلِ قَالَ كُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللَّه(علیه السلام) فَسَأَلَهُ رَجُلٌ فِی كَمْ تَجِبُ الزَّكَاةُ مِنَ الْمَالِ؟ فَقَال(علیه السلام) لَهُ الزَّكَاةُ الظَّاهِرَةُ أَمِ الْبَاطِنَةُ تُرِیدُ...، 192
فَاتَّهِمُوهُ عَلَی دِینِكُم، 371..............................................................................
فَإِنْ أَرَدْتَ أَنْ تَكُونَ مُتَوَكِّلًا لَا مُتَعَلِّلاً فَكَبِّرْ عَلَی رُوحِكَ خَمْسَ تَكْبِیرَاتٍ وَوَدِّعْ أَمَانِیَّكَ كُلَّهَا تَوْدِیعَ الْمَوْتِ لِلْحَیَاةِ...، 127، 282، 453
فِی قَوْلِهِ تعالی وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وارِدُها قَالَ أَ مَا تَسْمَعُ الرَّجُلَ یَقُولُ وَرَدْنَا مَاءَ بَنِی فُلَانٍ فَهُوَ الْوُرُودُ وَلَمْ یَدْخُلْهُ؟، 379........
كَانَ فِیمَا نَاجَى اللَّهُ بِهِ مُوسَى بن عِمْرَان(علیه السلام) أَنْ قَالَ لَهُ یَا ابن عِمْرَانَ! كَذَبَ مَنْ زَعَمَ أَنَّهُ یُحِبُّنِی فَإِذَا جَنَّهُ اللَّیْلُ نَامَ عَنِّی....، 439
كَمَا یَنْتَفِعُونَ بِالشَّمْسِ إِذَا سَتَرَهَا السَّحَاب، 463...........................................................................................
لَا تَمَلَّ مِنْ زِیَارَةِ إِخْوَانِكَ فَإِنَّ الْمُؤْمِنَ إِذَا لَقِیَ أَخَاهُ فَقَالَ لَهُ مَرْحَباً كُتِبَ لَهُ مَرْحَباً إِلَى یَوْمِ الْقِیَامَةِ فَإِذَا صَافَحَهُ...، 237....
لَهُ سَبْعُ حُقُوقٍ وَاجِبَاتٍ مَا مِنْهُنَّ حَقٌّ إِلَّا وَهُوَ عَلَیْهِ وَاجِبٌ إِنْ ضَیَّعَ مِنْهَا شَیْئاً خَرَجَ مِنْ وِلَآیه اللَّهِ وَطَاعَتِهِ وَلَمْ یَكُنْ لِلَّهِ فِیهِ مِنْ نَصِیبٍ...، 191
نَزَلَ الْقُرْآنُ جُمْلَةً وَاحِدَةً فِی شَهْرِ رَمَضَانَ إِلَی الْبَیْتالْمَعْمُورِ ثُمَّ نَزَلَ فِی طُولِ عِشْرِینَ سَنَة، 82.................................
وَ اللَّهِ لَوْ عَلِمَ أَبُوذَرٍّ مَا فِی قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ وَ لَقَدْ آخَى رَسُولُ اللَّه(صلى الله علیه وآله) بَیْنَهُمَا، 188..........................................
وَأَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إِیَّایَ مِنْ زِیَارَتِی فِی مَوْقِفِی هَذَا فَكَاكَ رَقَبَتِی مِنَ النَّار، 387.................................................
وَلَا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ خَالِصِ النِّیَّةِ فِی كُلِّ حَرَكَةٍ وَسُكُونٍ... هَلَكَ الْعَامِلُونَ إِلَّا الْعَابِدُونَ وَهَلَكَ الْعَابِدُونَ إِلَّا الْعَالِمُونَ وَهَلَكَ الْعَالِمُونَ إِلَّا الصَّادِقُونَ...، 57
هَذَا شَیْءٌ سِوَى الزَّكَاةِ وَهُوَ شَیْءٌ یَجِبُ أَنْ یَفْرِضَهُ عَلَى نَفْسِهِ كُلَّ یَوْمٍ أَوْ كُلَّ جُمُعَةٍ أَوْ كُلَّ شَهْرٍ أَوْ كُلَّ سَنَة، 219..........
یَا كَرِیم! أَسْأَلُكَ أَنْ تَجْعَلَ تُحْفَتَكَ إِیَّایَ بِزِیَارَتِی إِیَّاكَ أَوَّلَ شَیْءٍ تُعْطِینِی فَكَاكَ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ اللَّهُمَّ فُكَّ رَقَبَتِی مِنَ النَّارِ...، 387
(10) امام هادی(علیه السلام)
بِكُمْ فَتَحَ اللهُ وَبِكُمْ یخْتِمُ اللهُ وَبِكُمْ ینَزِّلُ الْغَیثَ وَبِكُمْ یمْسِكُ السَّمَاءَ أَنْ تَقَعَ عَلَی الأَرْضِ إِلا بِإِذْنِهِ وَبِكُمْ ینَفِّسُ الْهَمَّ وَیكْشِفُ الضُّر، 462
خَلَقَكُمُ اللَّهُ أَنْوَاراً فَجَعَلَكُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِینَ حَتَّى مَنَّ عَلَیْنَا بِكُمْ فَجَعَلَكُمْ فِی بُیُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ وَیُذْكَرَ فِیهَا اسْمُهُ...، 267، 463، 466، 471
(11) امام حسن عسکری(علیه السلام)
رُوحُ الْقُدُسِ فِی جِنَانِ الصَّاقُورَةِ ذَاقَ مِنْ حَدَائِقِنَا الْبَاكُورَة...، 468.....................................................................
قُلُوبُنَا أَوْعِیَةٌ لِمَشِیَّةِ اللَّهِ فَإِذَا شَاءَ شِئْنَا وَاللَّهُ یَقُولُ وَما تَشاؤُنَ إِلَّا أَنْ یَشاءَ اللَّه، 127، 130..........................................
(12) امام عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف
فَمَا شَیءٌ مِنَّا إِلَّا وَأَنْتُمْ لَهُ السَّبَبُ وَإِلَیهِ السَّبِیل، 462...........................................................
جبرئیل(علیه السلام)
جَدیرٌ أن یَتَّخِذَكَ اللهُ خَلیلاً وَیَجعَلَ لَكَ فِى المِلَلِ وَالنِّحَلِ ذِكراَ جَمیلا، 324......................................................
نِعمَ العَبدُ خَلیلُكَ یا رَبِّ!، 325...............................................................................
اندکی زین شرب کم کن بهر خویش / تا که حوض کوثری یابی به پیش، 324................................
این مطرب از کجاست که بر گفت نام دوست / تا جان و جامه بذل کنم بر پیام دوست، 324.......................
تا نفخ صور باز نیاید به خویشتن / هر کو فتاد مست محبت ز جام دوست، 324................................
چون یاد دوست بر دل عاشق گذر کند / او را هوای دوست ز خود بیخبر کند، 324..............................
خلق را با تو بد و بدخو کند / تا تو را ناچار رو آن سو کند، 75............................................................
دل زنده میشود به امید وفای یار / جان رقص میکند ز سماع کلام دوست، 324..................................
عاشق تو آن شناس که با یاد ذوالجلال / با عشق او ز عشق مجازی حذر کند، 324.....................
قرض ده زین دولت اندر اقرضوا / تا که صد دولت ببینی پیش رو، 324.....................................
من نکردم خلق تا سودی کنم / بلکه تا بر بندگان جودی کنم، 38...................................................
ابراهیم(علیه السلام)، 323، 324، 325، 333، 339، 422، 450، 452.............................................
ابنابیالحدید، 246، 379..........................................................
ابنبابویه قمی، محمدبنعلی (شیخ صدوق)، 75، 121، 215، 219، 240، 248، 265، 319، 387، 388، 438، 439، 463، 467
ابنعباس، 205..............................................................................
ابنفضال، 439...............................................................................
ابنمنظور، محمدبنمکرم، 23، 55.........................................
ابوالفضلالعباس(علیه السلام)، 129...........................................................
ابوبصیر، 120، 158، 166، 205، 217.................................
ابوحمزة ثمالی، 43، 319، 365..............................................
ابوذر غفاری، 125، 187، 188، 189، 365.......................
ابوسعید خدری، 121................................................................
ابوطالب(علیه السلام)، 467..........................................................................
ابوعبیده، 237................................................................................
احمدبنمحمدبنابینصر، 336.................................................
اسحاقبنعمار، 237...................................................................
الیاس(علیه السلام)، 450...............................................................................
امام باقر(علیه السلام)، 42، 45، 118، 141، 158، 166، 205، 219، 237، 239، 248، 264، 358، 365، 376، 438، 463...
امام حسن عسکری(علیه السلام)، 127......................................................
امام حسن(علیه السلام)، 121.......................................................................
امام حسین(علیه السلام)، 121، 271، 290، 337، 361.....................
امام سجاد(علیه السلام)، 17، 18، 21، 26، 27، 30، 31، 34، 39، 43، 47، 51، 53، 54، 55، 56، 59، 63، 67، 69، 70، 72، 73، 76، 81، 95، 107، 112، 113، 117، 124، 125، 135، 136، 137، 146، 147، 148، 153، 157، 159، 165، 167، 169، 171، 174، 175، 176، 177، 178، 181، 182، 188، 199، 200، 213، 221، 230، 235، 236، 245، 248، 249، 251، 252، 253، 254، 255، 259، 273، 279، 288، 289، 290، 295، 297، 298، 308، 311، 312، 318، 319، 320، 325، 337، 355، 365، 375، 376، 378، 383، 394، 397، 398، 410، 422، 429، 431، 433، 437، 440، 445، 446، 447، 448، 451، 452، 459، 463................
امام صادق(علیه السلام)، 57، 83، 120، 125، 127، 128، 141، 177، 186، 187، 188، 190، 191، 192، 193، 205، 217، 218، 219، 226، 237، 238، 240، 241، 248، 281، 336، 357، 361، 379، 387، 388، 439، 453، 454، 463..........................
امام عصرعجل الله تعالی فرجه الشریف، 124، 126، 131، 193، 215، 216، 228، 470.........................................................................................................
امام علی(علیه السلام)، 43، 57، 91، 96، 98، 100، 121، 125، 156، 158، 159، 160، 175، 176، 177، 184، 214، 230، 245، 246، 247، 248، 255، 268، 272، 282، 291، 365، 385، 387، 388، 392، 393، 467....................................
امام کاظم(علیه السلام)، 120........................................................................
امام هادی(علیه السلام)، 463.......................................................................
انسبنمحمد، 177، 248..........................................................
آدم(علیه السلام)، 121، 122، 387، 391، 463، 466، 467............
آزر، 333.........................................................................................
آلوسی بغدادی، شهابالدین محمود، 121..........................
آمدی تمیمی، عبدالواحد، 57...................................................
بلال حبشی، 385.........................................................................
بلعم باعورا، 101، 299..............................................................
بنیاسرائیل، 267، 268، 338، 339، 340، 341، 342، 449.....................................................
بهاءالدینی، رضا، 362.................................................................
پیامبر اکرم(صلى الله علیه وآله)، 17، 18، 21، 27، 30، 56، 68، 69، 70، 73، 77، 78، 82، 85، 86، 87، 91، 92، 95، 96، 97، 98، 99، 100، 109، 110، 111، 112، 118، 119، 120، 121، 122، 123، 125، 126، 127، 128، 135، 136، 140، 158، 161، 165، 167، 169، 170، 171، 174، 177، 183، 184، 188، 189، 193، 200، 204، 205، 214، 226، 229، 230، 235، 239، 240، 245، 246، 248، 250، 252، 255، 263، 266، 268، 269، 270، 271، 272، 279، 282، 284، 287، 291، 295، 311، 318، 329، 336، 338، 341، 342، 346، 350، 355، 361، 365، 375، 376، 384، 385، 390، 409، 436، 449، 451، 452، 459، 460، 461، 462، 463، 464، 466، 467، 469، 471
ثمود (قوم)، 52، 268................................................................
جابربنیزید جعفی، 238، 239، 358، 365، 376............
جبرئیل(علیه السلام)، 85، 86، 110، 120، 121، 159، 215، 324، 325، 357، 358....................................
جنگ خندق، 244.......................................................................
حائری، شیخعبدالکریم، 129....................................................
حائری، شیخمرتضی، 89، 229................................................
حداد عادل، غلامعلی، 28، 29.................................................
حر عاملی، محمدبنحسن، 83، 137، 140، 166، 177، 187، 219، 237، 239، 240، 282، 361، 365........
حسنبنحماد بصری، 467.......................................................
حسینبنابیالعلاء، 379.............................................................
حسینبنزید، 240.......................................................................
حسینبنعلوان، 454...................................................................
حفصبنغیاث، 82......................................................................
حقی، اسماعیلبنمصطفی، 325..............................................
حمادبنبشیر، 128، 361...........................................................
حمادبنعمرو، 248.....................................................................
حمران، 118..................................................................................
خزعلی، ابوالقاسم، 90.................................................................
خضر(علیه السلام)، 125، 365، 392........................................................
خمینی(رحمه الله)، سیدروحالله، 383.....................................................
داود(علیه السلام)، 159..................................................................................
داودبنالحصین، 336..................................................................
دیلمی، حسنبنابیالحسن، 205، 237، 282....................
راغب اصفهانی، حسینبنمحمد، 23، 54، 73...................
زراره، 118.....................................................................................
زکریا(علیه السلام)، 155، 159، 450........................................................
سپهری، محمد، 325...................................................................
سكونی، 226.................................................................................
سلمان فارسی، 125، 126، 187، 188، 189.....................
سلیمان اعمش، 463....................................................................
سماعه، 219، 220.......................................................................
سید بحرالعلوم، 215، 216.......................................................
سید رضی، محمدبنحسین، 246، 248...............................
سیدبنطاووس، علیبنموسی، 119، 123، 245، 387، 470......................................................
سیف تمار، 125...........................................................................
سیوطی، جلالالدین عبدالرحمانبنابیبکر، 76..................
شعیب(علیه السلام)، 159، 379..................................................................
شیعی سبزواری، حسنبنحسین، 325..................................
صالح(علیه السلام)، 268................................................................................
طباطبایی، سیدمحمدحسین، 76، 86، 87، 88، 102، 112، 121، 158، 169، 312، 379، 380...................
طبرسی، فضلبنحسن، 54.......................................................
طریحی، فخرالدین، 22..............................................................
طوسی، محمدبنحسن (شیخ طوسی)، 297، 388...........
عاملی، بهاءالدین (شیخ بهایی)، 385، 451.........................
عاملی، سیدجواد، 215، 216...................................................
عایشه، 158....................................................................................
عبداللهبنسنان، 119، 124.........................................................
عبداللهبنعبدالمطلب(علیه السلام)، 467..................................................
عبداللهبنعمر، 337......................................................................
عبداللهبنیونس، 248...................................................................
عبدالمطلب(علیه السلام)، 467....................................................................
عثمانبنحنیف، 175..................................................................
عكبری بغدادی، محمدبنمحمدبننعمان (شیخ مفید)، 205.........................................................
علیبنابراهیم، 226......................................................................
علیبنفضال، 119، 123............................................................
عماربنابیالاحوص، 187.........................................................
عمروبنابینصر، 337..................................................................
عمروبنعبدود، 245....................................................................
عیسی(علیه السلام)، 160، 182، 242، 439، 440، 450، 452.......
فاطمة زهرا(علیها السلام)، 31، 91، 282، 462......................................
فخر رازی، محمدبنعمر، 155................................................
فراتبناحنف، 219....................................................................
فرعون، 339، 341.......................................................................
فضل البقباق، 336.......................................................................
فضیلبنیسار، 264......................................................................
قارون، 44، 284...........................................................................
قاضی طباطبایی، سیدعلی، 129، 168...................................
قرائتی، محسن، 391...................................................................
کاشانی، محمد (آخوند کاشی)، 161......................................
کربلاییکاظم، 88، 89، 90، 101، 126................................
کلینی، محمدبنیعقوب، 83، 102، 109، 118، 120، 121، 125، 126، 128، 141، 158، 167، 187، 188، 192، 205، 218، 226، 236، 238، 239، 243، 248، 272، 336، 357، 358، 361، 371، 376، 387، 388، 414، 440، 454، 470..
مارکس، کارل، 303.....................................................................
مجلسی، محمدباقر، 43، 45، 68، 74، 83، 119، 120، 121، 122، 124، 126، 127، 128، 156، 159، 170، 205، 220، 236، 240، 245، 246، 247، 272، 282، 283، 319، 337، 338، 342، 346، 365، 379، 385، 387، 388، 392، 393، 438، 439، 453، 462، 463، 466، 467، 468.........................
محمدبنفرات، 205....................................................................
محمدبنمروان، 219...................................................................
محمدبنمسلم، 118....................................................................
مسعدةبنصدقة، 188..................................................................
مطهری، مرتضی، 325................................................................
معصومه(علیها السلام)، 470.........................................................................
معلیبنخنیس، 190، 191........................................................
مفضلبنعمر، 192......................................................................
موسی(علیه السلام)، 125، 159، 160، 339، 340، 341، 379، 412، 438، 439، 452.........................................
میکائیل(علیه السلام)، 120............................................................................
نواب صفوی، 89..........................................................................
نوری طبرسی، میرزاحسین، 57، 120، 124، 127، 158، 205، 219، 220، 384.................................
نوفلی، 226....................................................................................
همّام، 248......................................................................................
همدانی، آقا سیدیوسف، 90......................................................
همدانی، ملاعلی، 90...................................................................
یحیی(علیه السلام)، 159، 450...................................................................
یسوعیان، 28..................................................................................
یعقوب(علیه السلام)، 338، 339................................................................
یوسف(علیه السلام)، 314، 317، 338.....................................................
ارشاد القلوب الی الصواب، 205، 282.................................
اعلام الدین، 237.........................................................................
اقبال الاعمال، 245.......................................................................
الامالی (شیخ صدوق)، 439، 463..........................................
الامالی (شیخ مفید)، 205...........................................................
الخصال، 467................................................................................
الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، 76......................................
العروة الوثقی، 137......................................................................
الکافی، 83، 102، 109، 118، 120، 121، 124، 125، 126، 128، 141، 158، 167، 187، 188، 190، 192، 205، 218، 226، 236، 238، 239، 243، 248، 272، 336، 357، 358، 361، 371، 376، 387، 388، 414، 440، 454، 470..............
المضمار، 119، 123...................................................................
المفردات فی غریب القرآن، 23، 54، 73.............................
المیزان فی تفسیر القرآن، 76، 86، 87، 88، 121، 158، 380.................................................................
الهدآیه، 219...................................................................................
انجیل، 97.......................................................................................
بحار الانوار، 43، 45، 68، 74، 83، 102، 119، 120، 121، 122، 124، 126، 127، 128، 156، 159، 170، 205، 220، 236، 240، 245، 246، 247، 272، 282، 283، 319، 337، 338، 342، 346، 365، 379، 385، 387، 388، 392، 393، 438، 439، 453، 462، 463، 466، 467، 468.........................
تحف العقول، 236......................................................................
تفسیر القمی، 379........................................................................
تفسیر آلوسی، 121......................................................................
تفسیر حقی (روح البیان)، 325................................................
توحید، 301...................................................................................
تورات، 29.....................................................................................
جواهر الکلام، 89.........................................................................
شرح نهج البلاغه، 246، 379...................................................
صحیفة سجادیه، 17، 18، 236، 459...................................
علل الشرایع، 319........................................................................
غرر الحکم ودرر الکلم، 57.......................................................
فضائل الشیعة، 121.....................................................................
قاموس قرآن، 54..........................................................................
کتاب الصیام، 119، 123............................................................
لسان العرب، 23، 55...................................................................
مجمع البحرین، 22.....................................................................
مجموعه آثار (آشنایی با قرآن)، 325......................................
مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، 57، 120، 124، 127، 158، 205، 219، 220، 384..................
مصابیح القلوب، 325..................................................................
مصباح الشریعة، 57، 127.........................................................
مصباح المتهجد، 297، 388....................................................
مفاتیح الجنان، 283، 297، 361، 363، 365، 392، 393.....................................................
مفتاح الفلاح، 385، 451...........................................................
مفتاح الکرامه، 215......................................................................
مکارم الاخلاق، 236...................................................................
من لا یحضره الفقیه، 75، 215، 240، 248، 265، 387، 388، 438، 463........................................
مهج الدعوات، 387.....................................................................
نهجالبلاغه، 44، 96، 159، 175، 184، 236، 246، 248، 255، 268..................................
وسائل الشیعة، 83، 137، 140، 166، 177، 187، 219، 237، 239، 240، 282، 361، 365.................
اصفهان، 161.................................................................................
افریقا، 346.....................................................................................
امریکا، 28.......................................................................................
آرژانتین، 97...................................................................................
آمریکای جنوبی، 97....................................................................
برزیل، 97.......................................................................................
بصره، 337.....................................................................................
بیتالمعمور، 82، 83.................................................................
بیتالمقدس، 42..........................................................................
جبلعامل لبنان، 215..................................................................
حجاز، 99.......................................................................................
دانشگاه تهران، 99........................................................................
ریودوژانیرو، 97...........................................................................
قبرستاننو، 88................................................................................
قم، 88، 300، 301، 305، 470..............................................
کعبه، 82..........................................................................................
کنعان، 339، 341.........................................................................
کوفه، 230، 241..........................................................................
کوه طور، 412..............................................................................
مدرسة علمیه صدر، 161...........................................................
مدرسة فیضیه، 300.....................................................................
مدین، 159، 379.........................................................................
مدینه، 196.....................................................................................
مسجدالاقصی، 42........................................................................
مسجدالحرام، 42، 68، 387.....................................................
مشهد، 301....................................................................................
مصر، 89، 159، 338، 339، 379.........................................
مکه، 42، 82، 98، 186، 246.................................................
نجف، 215، 286، 305............................................................
همدان، 90......................................................................................
هندوستان، 315.............................................................................