İkinci dərs

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə.

2


İslamda sevinc və qəm
Qarşınızdakı yazı, Ayətullah Misbah Yəzdinin Ayətullah Xameneinin dəftərxanasındakı çıxışından seçmələrdir. Çıxış 06.12.2006-cı ildə baş tutub. Ümid edirik ki, bu göstərişlər bizim hidayət və səadət yolumuza nur saçan çıraq olsun.
İmam Əli (ə) buyurub: “إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَیْهِ عَبْداً أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَی نَفْسِهِ فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ” [1]
Ötən məclisdə “Nəhc əl-bəlağə” kitabından bir xütbə oxuduq və dedik: “Allahın sevimli bəndələrindən biri o şəxsdir ki, Allah, öz nəfsinə qələbə çalması üçün ona yardım etsin. Sonra isə Həzrət (ə) buyurur: Bu nəfsə qələbənin nəticəsi budur: “فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ” Yəni insan hüzn və qorxunu, iki alt və üst paltarı kimi geyinsin. Hüznü özünün alt paltarı, qorxunu isə üst paltarı etsin.
Bu kəlam göstərir ki, İmam Əlinin (ə) nəzərində hüzn və qorxu halı insan üçün bəyənilən haldır və Allahın sevdiyi bəndənin əlamətlərindəndir. Bir çox ayə və rəvayətlərdə də belə məfhmlar vardır. Quran mələklər haqqında buyurur: “یَخافُونَ رَبَّهُمْ” [2] Onlar öz Rəbblərində qorxarlar. Habelə, möminlər barədə buyurur: “یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصارُ” [3] (Onlar qəlblərin və gözlərin haldan-hala düşəcəyi bir gündən (qiyamət günüdən) qorxarlar.) Bəzi ayələrdə də Allah buyurur: “إِنَّما تُنْذِرُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ بِالْغَیْب” [4] (Sən ancaq Rəbbindən görmədikləri halda qorxanları xəbərdar edirsən.) Habelə, qorxunu alimlərin xüsusiyyəti sayır və buyurur: “اِنَّما یَخْشَی اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء” [5] (Allahdan Öz bəndələri içərisində ancaq alimlər qorxar.) Qurana ötəri baxmış şəxs Quranda qorxu və hüzn məfhumlarının az-çox yer almasını bilir. Əlbəttə, qorxu məfhumu Quranda daha çox yer alıb. Qorxu və hüzn, bu iki məfhumun tərifi haqqında çoxlu hədislərimiz var. Bir hədisdə deyilib ki, əgər cəmiyyətdə hüznlü bir şəxs olsa, Allah Öz rəhmətini o cəmiyyətə nazil edər.
Bu məqamda, xüsusilə də İslam və Quranın mədəni fəzasından kənarda olan şəxslər üçün belə bir sual meydana çıxır: İslam bir dəstə qorxaq, solğun, təravətsiz, sönük, bir küncə sığınmış adamlar yetişdirmək istəyir ki, qorxu və hüznü bu qədər tərifləyib? İnsanın təbii olaraq bəyənmədiyi, heç kəsin xoşu gəlməyən hallar İslamda nə üçün sitayiş olunmalıdır? Nə üçün camaatın meylli olduğu fərəh və şadlıq mədh olunmur, hətta məzəmmət olunur: “إِنَّ اللَّهَ لایُحِبُّ الْفَرِحِین” [6] (Şübhəsiz ki, Allah sevinənləri sevməz!) Əgər Allah şad insanları sevmirsə, bəs necə adamları sevir? Quran belə şəxsləri niyə tərifləmir? Halbuki əgər biz müasir mədəniyyətə, psixologiyaya, tərbiyəvi və mədəni məsələlərə, universitetlərə, medianın çox təkidlə vurğuladığı məsələlərə baxsaq, görərik ki, sevinc və şənlik mədh olunur. Şənlik vasitələri hazırlanır, onun reallaşması üçün festivallar və məclislər təşkil olunur. Digər tərəfdən isə, nigərançılıq və qorxu qeyri-təbii hal kimi təlqin edilir və mübarizə aparılması lazım olan bir növ xəstəlik hesab edilir. Belə olan halda, müasir elmdə zərəri isbat olunmuş, dünya mədəniyyətinin qəbul etmədiyi, insanın fitri olaraq bəyənmədiyi qəm, qüssə, qorxu və iztirabı İslamın mədh və tərif etməsi necə izah olunur? Şənlik üçün lazım olan gülüşdür, qüssə və qorxuya lazım olan isə ağlamaq və yalvarmaqdır. Necə olur ki, Quranda ağlama və yalvarma barədə çox tərif deyilib, gülüş və şənlik məzəmmət olunub? Bir Qüdsi hədisdə, Allah Musa ibn İmrana (ə) buyurur: “یابن عمران، هب لی من قلبك الخشوع و من بدنك الخضوع و من عینك الدموع” [7] (Ey İmranın oğlu! Mənə öz qəlbindən xüşu, bədənindən xüzu və gözlərindən yaş hədiyyə et.) Əgər Mənə bir hədiyyə göndərmək istəyirsənsə, göz yaşı göndər. Habelə, Həzrət İsaya (ə) buyurur: “یا عیسی اكْحُل عینك بمیل الحزن اذا ضحك البطّالون” [8] (Ey İsa! Elə ki, gördün dünya və tüfeyli həyat əhli gülərkən, sən gözlərinə hüzn sürməsi çək!) Hər yerdə söhbət hüzn, kədər, qəm, qüssə, ağlamaq və qorxudan gedir. Halbuki, bunlar nə insanın təbiətilə uyğundur, nə elm bunları təsdiqləyir, nə də ki, beynəlxalq mədəniyyət bunları bəyənir.
Bu sualın cavabında iki ziddiyyətli mövqe nəzərə çarpır. Bir dəstə qəti olaraq hüzn, kədər və yalvarışı pisləyirlər. Özləri də bu şeylərdən pəhriz edirlər və bunları xəstəlik və qeyri-təbii hal kimi dəyərləndirirlər. İnsanlara da qəm, qüssə, qorxu və iztirabdan uzaq olmağı tövsiyə edirlər. Onlar deyirlər: Əlbəttə, həyatda xəstəlik kimi bəzi məsələlər qarşıya çıxır ki, əlacsız olaraq kədər ya qorxuya səbəb olur və bununla mütləq mübarizə aparılmalıdır. Bu bir həqiqətdir ki, insan həyatda ya qorxur, ya kədərlənir. Amma bunlarla mübarizə etməlidir. İnsan gərək həmişə şad və sevincli olsun. O öz şənliyi üçün işlər görməlidir.
Qarşı tərəfdə də bir mövqe var ki, guşənişinlik, qəm, qüssə və kədər yolunu gedir. Bu mövqe bəzi sufi təriqətlərinə məxsusdur. Bu iki mövqenin heç biri İslamın qəbul etiyi ilə mütləq ziddiyyət təşkil etmir. Avropalılar və xaricilər biz müsəlmanların, xüsusilə də şiələrin bəzi halını, məsələn əzadarlıq, sinə vurmaq və ağlamağı televizorda gördükdə yaxud eşitdikdə, belə deyirlər: Bunlarda bir növ mazoxizm var. Yəni, əzab çəkməkdən xoşları gəlir. Bunu sadizm kimi ruhi xəstəlik də adlandırırlar. Bu fərqlə ki, sadizmdə başqalarına əziyyət vermək bir şəxsin xoşuna gəlir. Onlar belə fikirləşirlər ki, sinə vurmaq və ağlamaq özünü döymək növündən olan bir növ xəstəlikdir! Bəs həqiqət nədir? Bu şübhələrə necə cavab verək və İslamın məqsədini necə başa düşək?
Bizim etiqadımıza görə, Allahın insana verdiyi, bədən, zehin, ruh, təfəkkür qüvvəsi, hissiyyat və ülfət qüvvələrində heç bir əsassızlıq və mənasızlıq yoxdur. İnsanın varlığında qərar verilmiş hər bir şey, onun təkamülü üçün bir vasitədir və müəyyən bir yerdə ondan istifadə olunmalıdır. Onların heç biri əsassız və zərərli deyil ki, onu kökündən məhv etməli olaq. Qəzəb və şəhvət kimi qüvvələr də mənasız deyil. Bəzi yerlərdə qəzəblənmək lazımdır. Şəhvət də belədir. Cinsi qərizə də bu qəbildəndir. Heç biri mənasız deyil. Əsas budur ki, onları harada istifadə etməyimizi bilək. Əgər bir yerdə onu istifadə etməklə bir eyb qarşıya çıxırsa, buna görədir ki, yersiz istifadə olunur. Xristianlıqda bəzi azğın məzhəblər var və onların fikrincə cinsi meyli doyurmaq tamamilə pisdir. Olur ki, bəzi şəxslər özlərini eybli vəziyyətə salırlar ki, bu qərizə heç vaxt onlarda baş qaldırmasın və ya doymaq istəyi yaranmasın. Əsas etibarilə bu qüvvəni pis və şeytana aid iş bilirlər və heç vaxt bundan istifadə edilməməsinin tərəfdarıdırlar. Əlbəttə, bu yanaşma səhvdir. İnsanın ruh və cismində olan hal və vasitələrin mövcudluğu və tam şər sayılmaması ümumi qaydadır. Bu Allahın hikmətinə ziddir. Allah mənasız iş görməz. Buna əsasən, gülüş, şənlik, ağlamaq, qəm, qüssə, qorxu və iztirabın hər biri insanın səadətə çatmasında təsirli ola bilər. Mühüm olan budur ki, harada sevinmək, harada qəmlənmək, nə üçün sevinmək və nə üçün kədərlənməyi bilək. Tam şadlıq insan üçün bəyənilmir. Belə ki, heç bir qəm-qüssəsi olmasın. Düşüncəsiz şəkildə, hər şeyə gülsün, hər şeyi oyuncaq saysın və heç bir şeyə görə narahat olmasın.
Bizim Quranda qorxu və hüzn haqqında təriflərimiz olduğu kimi, şənlik, sevinmə, xüsusilə də başqalarını sevindirmə haqqında çox hədislərimiz var. Hədisdə var ki, “bir mömini sevindirən şəxsə Allah çox mükafatlar verər, onun hacətlərini rəva edər, itaətini qəbul edər və xəzan yarpağının ağacdan tökülməsi kimi onun günahlarını bağışlayar və məhv edər”. Əgər şadlanmaq pisdirsə, onda mömini şad etməyin nə üçün bu qədər savabı var? Bir hədisdə deyilir: “İmam Əli (ə) gecə ibadəti üçün hazırlaşarkən sevincli olması üçün qüsl edirmiş”. Yəni öz bədənini yuyurmuş ki, şad olsun. Əgər şadlıq pisdirsə, nə üçün Həzrət (ə) bu işi görürdü? Sevincin bəyənilən olması, fitri məsələdir. Tənbəllik, süstlük və əzginliklə nə dünya təmin olur, nə də axirət. Sevincsiz, əzginliklə insanın nə dərs oxumağa, nə dünya və axirəti üçün işləməyə halı qalır, nə də ailəsi ilə düzgün rəftar edir. Necə ola bilər ki, bir fitri din sevinclə təzadda olsun? Amma söz burdadır ki, biz təbii olaraq maddi və dünyəvi işlərdən qarşımıza çıxan şadlıq və ləzzətlərin arxasıncayıq. Bunlarla ünsiyyətdə olduqca mənəvi və axirətə aid olan ləzzətləri tamamilə unuduruq. Şadlıqdan söhbət düşdükdə yemək, yatmaq və dünyanın digər ləzzətləri müzakirəyə çıxarılır. Qəmdən söhbət düşdükdə insanlar əllərindən çıxmış dünya nemətinə görə narahat olduqlarını yada salır və təsəvvür edirlər ki, qəm bu deməkdir! Bu məsələ, peyğəmbərlərin üslubu və insanın düzgün tərbiyəsinin əksinədir. Dünya, axirətə nisbətdə kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müqayisəyə gəlməz. Bu ləzzətlər axirət ləzzətləri qarşısında bir şey sayılmır. Əzabları da axirət əzabları qarşısında bir şey sayılmır. İnsanın dünya ləzzətlərinə aludə olaraq axirət ləzzətlərini unutması və onların arxasınca getməsinə mane olması həqiqəti, dini tərbiyənin insanlarda olan bu heyvani və təbii hallarla mübarizə aparması üçün mərkəzləşməsinə səbəb olmuşdur. Quran buyurur: “Bu sizin əlinizdən çıxana kədərlənməməyiniz üçündür.
“لِكَیْلا تَأْسَوْا عَلی‏ ما فاتَكُمْ” (9)
Allah möminin əlindən bir nemət çıxdıqda narahat olmamasını istəyir. Çünki, bu Allahın verdiyi bir əmanət idi və indi də bir imtahan üçün bunu geri aldı. Qarşı tərəfdən isə, əgər Allah bir şəxsə dünya neməti verdisə, çox da sevinməməlidir: “و لا تَفْرَحُوا بِما آتاكُمْ” [10] (Və sizə də verilənə sevinib qürrələnməməyiniz üçündür.) İnsan ləzzət alma səbəbi olan yaxşı ev, yaxşı ailə və yaxşı dünya həyatına çox bel bağlamamalıdır. Bunlar insanın ümid yeri olacaq şeylər deyil.
Ayələrdə qeyd olunur ki, Allah axirətdə sizə elə bağlar verəcək ki, onlarda çaylar axır. Sizə elə yeməli və içməli şeylər verəcək, elə ailələr verəcək və s. Bütün bunlar ləzzət sayılmırmı? Əgər ləzzət pisdirsə, axirət ləzzətinin yaxşı, amma dünya ləzzətinin pis olması necə olur? Ləzzətin bəyənilən və insan fitrətinə uyğun olması şübhəsizdir? Məhdud ləzzətlərin uzun müddətli ləzzətlərə mane olması, əlbəttə pisdir. İnsanın yerinə yetirdiyi günahların ləzzəti nə qədər çəkir? İnsan bu məhdud ləzzətlərlə cəhənnəm odunu özü üçün qazanmağa razıdır? Bu ağılsızlıq deyilmi? Quran və hədislərdə gələn məzəmmətlər bizim yanlış hesablamalarımıza görədir. Bizim sonsuz ləzzətlərə çatmağımıza mane olan məhdud ləzzətlərə aludə olmağımız məzəmmət olunur. Peyğəmbərlərin (ə) tərbiyəçi olaraq vəzifəsi budur ki, insanların diqqətini dünya nemətlərinin bel bağlanılası bir şey olmadığına yönəltsinlər. Bunlar uşaq ləzzətləridir. Belə şeylərə bel bağlamaq insanın şənində deyil. Bizim ləzzətlərimizə oxşar və bəlkə də ondan daha güclüsü heyvanlarda görünməkdədir. İnsan, bu ləzzətlərlə insan olmur ki. Deməli ləzzət, ləzzət olduğu üçün (öz-özlüyündə) pis deyil. Əksinə, əbədi ləzzətlərə mane olduğuna görə məzəmmət olunub. Yoxsa Quranda müsbət ləzzətlər qeyd edilib və bəyənilən sayılmışdır. Quran cənnəti tərifləyir və belə buyurur: Cənnətdə elə mənzərələr var ki, göz onları görür və ləzzət alır: “تَلَذُّ الْأَعْیُنُ” [11] (Gözləri oxşayan). Orada ləzzətli içəcəklər var: “لَذَّةٍ لِلشَّارِبِینَ” [12] (İçənlərə ləzzət verən) Deməli, ləzzətlərdən istifadə etmək lazımdır. Lakin dünya ləzzətlərini məzəmmət edirsə, əbədi axirət ləzzətlərinə maneə olduğuna görədir: “وَ الْآخِرَةُ خَیْرٌ وَ أَبْقی” [13] (Halbuki axirət daha xeyirli və daha əbədidir) Ehtiyatlı olun, görün mübadilədə nə edirsiniz? Şadlıq pis deyil. Lakin ehtiyatlı olun ki, dünyanın bəzi şadlıqları axirətin şadlıqlarından məhrum olmağa bais olur. Çünki, sizin qafil olmanıza səbəb olur. Siz öz mövqeyinizi və varlığınızın dəyərini unudur və məstliyə oxşar bir hala düşürsünüz. Belə şadlıq pisdir. Əgər belə olmasa, şadlığın özü pis deyil. Haldan çıxaran şadlıq insanı qafil edir. O, harada olduğunu, nə etdiyini bilmir. Bəzən də yüngül hərəkətlər edir ki, bu da məzəmmət olunub. Əgər sevinc ağılla, Allahın nemətlərini dərk etməyə söykənən və Onun razılığı üçün olsa niyə pis olmalıdır?
Nəticə budur ki, qorxu və hüznü mədh edən ayələr, Allahdan qorxmağa aiddir. Bu qorxunun insanın öz vəzifəsinə daha yaxşı əməl etməsi, başqalarına qarşı mehriban olması, xalqa xidmət etməsi, Allah qarşısında təvazökar olması, Allaha yaxınlaşması və saleh əməllər etməsi kimi yaxşı təsirləri vardır. İnsanı bu işlərdən məhrum edən və Allahdan qafil edən şadlıq məzəmmət olunub. Habelə bir kağız pulun itirilməsinə görə kədərlənmək. Bəzən bəzi insanları o qədər təsir altına alır ki, nə dərs oxuya bilir, nə başqa dünya, axirət işlərilə məşğul ola bilirlər. Bu hüzn və kədər çox məzəmmət olunub. İnsanın daha üstün və dəyərli nemətlərdən məhrum olmasına bais olacaq hüzn və kədər tərifəlayiq deyil. Əldən çıxmış dünya nemətlərinə görə kədərlənmək, yaxşı kədər deyil. Qorxu da belədir. Biz ömrümüzü mənasız şeylərlə keçirdiyimizə görə qüssəli olmalıyıq. Lakin eyni halda qəm və kədərin təsiri altına elə də düşməməliyik ki, xəstələnək ya işdən düşək, ibadət etməyə də hövsələmiz olmasın. O qorxu və hüzn yaxşıdır ki, islahedici olsun. “رِجالٌ لا تُلْهِیهِمْ تِجارَةٌ وَ لا بَیْعٌ عَنْ ذِكْرِ اللَّهِ... یَخافُونَ یَوْماً تَتَقَلَّبُ فِیهِ الْقُلُوبُ وَ الْأَبْصار” 14 (O kəslər ki, nə ticarət, nə alış-veriş onları Allahı zikr etməkdən, namaz qılmaqdan və zəkat verməkdən yayındırmaz. Onlar qəlblərin və gözlərin haldan-hala düşəcəyi (dəhşətdən ürəklərin duymaqdan, gözlərin görməkdən qalacağı) bir gündən (qiyamət günündən) qorxarlar.) Elə bir qorxu ki, göz və qəlblərin alt-üst olmasını vücuda gətirir. İnsanların həmişə Allahı yad etməsinə səbəb olur. Bu qorxu çox islahedicidir. Lakin insanı süst edən, heç bir işə hövsələ qoymayan, yaxud qüssədən öldürən qorxunun heç bir faydası yoxdur. Bəli, təbii olaraq insan qorxanda ya kədərlənəndə bir qədər təsir altına düşür və işə olan rəğbəti azalır. Amma, qorxu islahedici olduqda, təcili olaraq yerini doldurur. Əgər bir şəxs həqiqətən də cavanlığını boş yerə əldən verməsinə görə təsirlənsə, yerdə qalan anları qənimət sayar və tövbə edər. Bu, ruhun tərəqqisi və insanın mənəvi təkamülünə səbəb olur.
Deməli, ümumi cavab belədir: İnsan üçün həm sevinc yaxşıdır, həm də hüzn. Lakin nə tam şadlıq, nə də tam hüzn. İnsanın təkamül yollarına çatmaqda istifadə etməsi üçün Allahın verdiyi bir nemətə görə sevinmək yaxşıdır. Amma, nəticəsi hər bir şeydən qəflət və məhrumluq olan sevinc pisdir. Küfr mədəniyyətində olan və hamını mütləq şadlığa və istənilən hüzn və kədərdən uzaqlaşmağa səsləyən təsəvvür düzgün deyil. İnsan üçün sevinc və kədərin hər biri faydalıdır. Əgər insan dünya və xəstəliyin zərərlərindən qorxmasa, təmizliyə riayət etməz və xəstələnər. Qorxu qarınqululuq və ifratçılığın qarşısını alır. Deməli, yerində olan qorxu dünya həyatı üçün zəruri və axirət həyatı üçün isə daha zəruridir.
Qeydlər:
1. “Nəhc əl-bəlağə”, s-118, 87-ci xütbə.
2. “Nəhl” surəsi, 50-ci ayə.
3. “Nur” surəsi, 37-ci ayə.
4. “Fatir” surəsi, 18-ci ayə.
5. “Fatir” surəsi, 28-ci ayə.
6. “Qəsəs” surəsi, 76-cı ayə.
7. “Vəsail əş-şiə”, c-7, s-77.
8. “Kafi”, c-8, s-131.
9. “Hədid” surəsi, 23-cü ayə.
10. Yenə orda.
11. “Zuxruf” surəsi, 71-ci ayə.
12. “Muhəmməd (s)” surəsi, 15-ci ayə.
13. “Əl-Ə`la” surəsi, 17-ci ayə.
14. “Nur” surəsi, 37-ci ayə.