Dördüncü dərs

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə.

4

İnsani baxış və Allahı xatırlama


Qarşınızdakı yazı, Ayətullah Misbah Yəzdinin Ayətullah Xaməneinin dəftərxanasındakı çıxışından seçmələrdir. Çıxış 20.12.2006-cı ildə baş tutub. Ümid edirik ki, bu göstərişlərbizim hidayət və səadət yolumuza nur saçan çıraq olsun.
İmam Əli (ə) buyurub: “عِبَادَ اللَّهِ! إِنَّ مِنْ أَحَبِّ عِبَادِ اللَّهِ إِلَیْهِ عَبْداً أَعَانَهُ اللَّهُ عَلَی نَفْسِهِ فَاسْتَشْعَرَ الْحُزْنَ وَ تَجَلْبَبَ الْخَوْفَ فَزَهَرَ مِصْبَاحُ الْهُدَی فِی قَلْبِهِ وَ أَعَدَّ الْقِرَی لِیَوْمِهِ النَّازِلِ بِهِ فَقَرَّبَ عَلَى نَفْسِهِ الْبَعِیدَ وَهَوَّنَ الشَّدِیدَ؛ نَظَرَ فَأَبْصَرَ وَ ذَكَرَ فَاسْتَكْثَر.” [1]
Ötən söhbətlərdə bu xütbə barədə izahlar verdik və dedik: Allah yanında ən sevimli bəndələrdən biri o şəxsdir ki, Allah ona öz nəfsinə qələbə çalmağa yardım etsin. Nəticədə hüzn və qorxu libası geyinsin. Qəlbində hidayət çırağı yansın və onun qapısını döyəcək qonağın (ölümün) gəlişinə tədarük görsün. Xütbənin ardında Həzrət Əli (ə) buyurur: “فَقَرَّبَ عَلَى نَفْسِهِ الْبَعِید” (Uzaq olanı öz nəfsinə yaxın etsin) Allahın bəndələrində olan bu xüsusiyyətlər səbəb olur ki, başqalarının uzaq bildiyi şeyləri onlar özlərinə yaxın görürlər. Bəlkə nəzərdə tutulur ki, adi xalq ölüm və qiyaməti uzaq sayır. Lakin belə bir bəndə, başqalarının uzaq saydığı işi özünə yaxın bilir və həmişə onun baş tutacağını gözləyir. “وَهَوَّنَ الشَّدِیدَ” (Və çətin işləri asan edərlər.) Başqalarına çox çətin və ağır olan işləri özlərinə asan edərlər və rahatlıqla ibadətləri və saleh əməlləri yerinə yetirərlər.
“نَظَرَ فَأَبْصَرَ” Belə bir bəndə, baxar və onun arxasınca görər. Bu kəlam əvvəl təəccüblü nəzərə çarpır. Çünki hər baxan şəxs görür. Bu elə də xüsusi səciyyə deyil ki, yalnız Allahın sevimli bəndələrində olsun. Bu sözün cavabı öncə işarə etdiyimiz məsələyə qayıdır. Orada demişdik: Qurana görə, insanların zahiri göz və qulaqlarından başqa da göz və qulaqları var. Elə göz və qulaq ki, insanı heyvanlardan ayırır. Zahiri göz və qulaq heyvanlarda da var. Bəzi heyanlar bizdən daha yaxşı görürlər. Qartallar və ovçu quşlar çox uzaq məsafədən öz ovlarını görür və birbaşa onların üzərinə şığıyırlar. Hətta bəzi sürünənlərin də görmə qüvvəsi insanlardan qat-qat çoxdur. Deməli, bu göz insanlıq meyarı deyil.
Canlılar arasında elə həşəratlar var ki, səsləri insandan daha çox və daha yaxşı eşidirlər. Biz bəzən müəyyən bir mühitdə bir səsi eşitmirik. Amma bəzi həşəratlar var ki, bir çox zəif səsləri də eşidirlər. Deməli, bizimlə digər canlılar arasında - çox zaman onlar bizdən də yaxşı eşidirlər - ümumi olan eşitmə insanlıq meyarı deyil.
Bu gözlə görmək, bu qulaqla eşitmək heyvani görmək və eşitməkdir. Necə ki, bizim zahiri həyatımızla nəfəs alırıq, hərəkət edirik, yemək yeyirik, belə desək yaşayırıq, heyvanların həyatı ilə eynidir. Lakin Quran yer üzərində yeriyən, nəfəs alan, düşünən, plan cızan, təfriqə salan, dünyada fitnə yaradan adamları ölü kimi tanıtdırır. Bu göstərir ki, onların sahib olduqları həyat heyvani həyatdır. Bəzi heyvanlar da, bu məkr və hiylədən faydalanırlar. Hərəkət və nəsil artırma mənşəyindən ibarət olan həyat, insani həyat deyil. İnsanın bir başqa həyatı da var. Belə deyək, iki ayaqlı insanlara Allah onu vermişdir. Amma başqaları bu həyatdan məhrumdurlar və insani həyata malik deyillər. Yəni insani baxımdan ölü, heyvani baxımdan diridirlər.
Quran açıq-aşkar buyurur: Bu insanlar arasında bəziləri var ki, gözləri var, amma görmürlər. Qulaqları var, amma eşitmirlər: “وَ لَقَدْ ذَرَأْنا لِجَهَنَّمَ كَثِیراً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لایَفْقَهُونَ بِها وَ لَهُمْ أَعْیُنٌ لایُبْصِرُونَ بِها وَ لَهُمْ آذانٌ لایَسْمَعُونَ بِها أُولئِكَ كَالاَنعامِ بَل هُم اَضَلّ اولئِكَ هُمُ الْغافِلُونَ” [2] (Biz cinlərdən və insanlardan bir çoxunu cəhənnəm üçün yaratdıq. Onların qəlbləri var, lakin onunla anlamazlar. Onların gözləri var, lakin onunla görməzlər. Onların qulaqları var, lakin onunla eşitməzlər. Onlar heyvan kimidirlər, bəlkə də, daha çox zəlalətdədirlər. Qafil olanlar da məhz onlardır!) Bunlar dördayaqlılar kimidir. Öz insanlıqlarından qəflətdədirlər. Diqqət yetirməli olduqları şeyə diqqətsizdirlər. Bunlar elə şeyləri başa düşürlər ki, heyvanlar da başa düşür. Amma bundan artığını başa düşmürlər. “أَوَ مَنْ كانَ مَیْتاً فَأَحْیَیْناهُ وَ جَعَلْنا لَهُ نُوراً یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ كَمَن مَثَلُهُ فِى الظُّلُماتِ لَیسَ بِخارِجٍ مِنه” [3] (Heç (küfrlə) ölü olub diriltdiyimiz, sonra insanlar arasında gəzmək üçün özünə bir nur (İslam dini) verdiyimiz kəs zülmət içində qalıb oradan çıxa bilməyən kimsə kimi ola bilərmi?)
İnsani həyat budur ki, Allah insanın qəlbində həqiqətləri görmək üçün nur qoysun. Bunun nəticəsində necə rəftar edəcəyini bilsin. Peyğəmbərin (s) hidayətindən o şəxslər bəhrələnə bilərlər ki, belə bir həyata sahib olsunlar. “اِن هُوَ اِلاّ ذِكرٌ وَ قُرآنٌ مُبینٌ لِیُنْذِرَ مَنْ كانَ حَیًّا” [4] (Ona vəhy olunan ancaq öyüd-nəsihət və açıq-aşkar Qurandır ki, onunla diri olanları qorxutsun.) Həyata malik olan şəxs Qurandan bəhrələnə bilər. Başqaları ondan bəhrələnə bilmirlər. Başqa yerdə Quran buyurur: “أرَأَیْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلهَهُ هَواهُ أَفَأَنْتَ تَكُونُ عَلَیْهِ وَكِیلاً أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ كَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلا” [5] (Nəfsini özünə tanrı edəni gördünmü? Onun vəkili (zamini) sənmi olacaqsan? Yoxsa elə güman edirsən ki, onların əksəriyyəti (sən deyən sözü) eşidəcək və ya (ağıllı-başlı) fikirləşəcək? Onlar heyvan kimi, bəlkə, ondan daha çox zəlalət yolundadırlar.)
Əgər Quran deyirsə, filankəs kordur, bu anlamda deyil ki, onun zahiri gözü görmür. “فَإِنَّها لاتَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِی فِی الصُّدُور” [6] (Həqiqətən, gözlər kor olmaz, lakin sinələrindəki ürəklər (qəlb gözü) kor olar.) Bəzi şəxslərin bizim göz və qulaqlarımızdan və onunla maddi şeyləri görüb eşitdiyimizdən fərqli elə göz və qulaqları var ki, daha dərin görürlər. Sanki bizim qarşımızda bir pərdə var ki, onlar pərdənin arxasını görürlər.
Nadir insanlar var ki, baxışları ilə insanların bədəninin daxilini görürlər. Bəzən, radiologiya və skaynerə getmiş şəxslər arxayın olmaq üçün bu cür şəxslərin yanına gedirlər ki, müayinənin düzgün və ya səhv olduğunu bilsinlər. Halbu i, peyğəmbər və imam deyillər. Nüfuzlu gözləri var və bədənin daxilini görürlər. Əlbəttə, bunlar onların mənəvi kamilliyinə heç bir dəlil sayılmır. Bu işlərin arxasınca bəzi şəxslərin düşməsi də gözlənilmir. Lakin Allah intizardadır ki, bəndələr peyğəmbərlərin (ə) hidayəti və onların göstərişlərinə riayət etməklə öz insani göz və qulaqlarını açsınlar və nəticədə mənəvi pərdələrin arxasını görsünlər.
Bizim görmək üçün, gözdən əlavə aydınlıq və işığa da ehtiyacımız var. Qaranlıqda bir şey görmürük. Bundan əlavə sağlam gözümüz olmalıdır. Gözlər xəstə olmamalıdır. Allah istəyir ki, peyğəmbərlərin (ə) verdiyi tərbiyə və onların göstərişlərinə itaət etməklə insanların batin gözləri kor olmsaın. Əksinə, daha yaxşı görsün. Daha dəqiq desək, dərrakəli olsun. Görməyə mane olan pərdə onun üzərinə düşməsin. Bundan əlavə ona bir nur saçsın ki, o nurun sayəsində görmə baş tutsun. Deməli, belə deyil ki, hər baxan insani baxış əldə edir. Bir çoxları baxırlar, amma görmürlər. Əgər bir şəxs həqiqəti olduğu kimi görsə, dörd ayaqlıların səthindən yüksəyə qalxar. Bu məqam, insani görüşün ən aşağı pilləsidir. Yuxarı məqamda varlığı görmələr var ki, bu ilahi övliyalara məxsusdur. Onlar keçmiş və gələcəyi də görürlər.
Allah öz Peyğəmbərinə (s) buyurur: Yalnız bu dünyanı görən şəxsləri boşla. Onların elmi dərəcəsi heyvanlar qədərdir. Onlara bir ümid yoxdur. “فَأَعْرِضْ عَنْ مَنْ تَوَلَّى عَن ذِكرِنا وَ لَم یُرِد اِلاّ الحَیاةَ الدُّنیا ذلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْم” [7] (Artıq (ya Peyğəmbər!) Bizim Quranımızdan üz çevirib dünya həyatından başqa bir şey istəməyənlərdən üz döndər! Onların bildiyi elə bu qədərdir.)
Allahın sevimlisi olan bəndənin işi buradan başlayır ki, heyvanlığa qayıtmasın, fitrətini sönməyə qoymasın və gözünə həqiqətləri görmək icazəsi versin. İnsani baxış əşyaların yalnız səthini görmür. Onun aləmə baxışı bir heyvanın baxışı kimi deyil. Əksinə, onun dərinliklərini də görür. Deməli, biz bu məsələyə ciddi yanaşmalıyıq. Bilməliyik ki, bizim bir gözümüz var və onunla pərdənin arxasını görə bilərik. Amma bəzən öz əlimizlə onun üzərinə pərdə çəkirik. Gözün üzərinə düşən və həqiqətləri görməyə mane olan pərdə, “nəfsin istəkləri”dir. Onlar öz istəklərinin arxasıncadırlar. Meylləri istəyənin dalıyca gedirlər. Sanki, otlaqda hansı otdan xoşu gəlirsə, ondan yeyən bir heyvan kimi.
İnsanların heyvanlardan aşağı olmasının səbəblərindən biri də bu ola bilər ki, adətən heyvanlar özlərinə zərərli olan otu yemirlər və özləri üçün dadlı, faydalı şeyləri tanıyırlar. Lakin bəzi insanlar özlərinə zərərli olan şeyləri tanıya, seçə bilmirlər. Hətta tanısalar belə, öz seçimlərinə əməl etmirlər.
Yəzd şəhərində Mərhum Hacı Şeyx Qulamriza adlı bir şəxs var idi. Çox təqvalı insan idi. Bəzən elə şeyləri təmsil və dastan dili ilə deyirdi ki, zahiri çox da bəyənilən deyildi, amma mənası çox dərin idi. O nəql edirdi ki, məni bir məhəlləyə bir neçə gecəlik məclisə dəvət etmişdilər. Gecələrin birində yağış və qar yağmışdı. Mən ulaqla gedirdim ki, birdən heyvanın ayağı palçığa batdı. Mən də yerə yıxıldım. Paltarlarım tam palçığa bulaşdı. Qonşular vəziyyətimdən xəbərdar oldular və geyinmək üçün mənə bir paltar verdilər. Məclis baş tutdu. Axır ki, məclis qurtarandan sonra, mən evə qayıtdım. Gələn il, yenə məni ora dəvət etdilər. Mən söz verdim ki, gələcəyəm. Həmin ulağa minib getdim. Ötən il palçıq olan yerə çatdıqda heyvan daha getmədi! Macəradan bir il keçmişdi. Lakin o heyvan ayağının palçığa batmasından əldə etdiyi təcrübəyə görə irəli getməkdən imtina etdi. Mən onun qarşıya getməsi üçün nə qədər səy etdimsə, irəli getmədi. Heyvanın irəli getməməsi məni heyrətə gətirdi. Bir müddət sonra, heyvanın ayağının həmin yerdə palçığa batdığını xatırladım!
İndi bu ulaq doğru yolu yaxşı tanıyır, yoxsa... Bəziləri on dəfələrlə bir yolu gedirlər, aldanırlar və zərərini də görürlər, amma bir neçə gün sonra qafil olurlar və yenidən o yolu gedirlər. Quran bu şəxslər barədə Peyğəmbərə (s) buyurur: “ذَرْهُمْ یَأْكُلُوا وَ یَتَمَتَّعُوا وَ یُلْهِهِمُ الْأَمَلُ فَسَوْفَ یَعْلَمُونَ” [8] ((Ya Rəsulum!) Qoy (kafirlər) hələ (istədikləri kimi) yeyib-içsinlər, (dünyadan) ləzzət alsınlar, arzuları-ümidləri başlarını qatsın. (Düçar olacaqları müsibəti) sonra biləcəklər!) Bunları boşla. Qoy otlasınlar. Ürəkləri istəyəni yesinlər. İstədikləri ləzzəti alsınlar və arzularının arxasınca getsinlər. Bu arzular onları qafil edib. Qoy getsinlər, başları daşa dəysin. Onda başa düşəcəklər ki, nə qələt ediblər. Sən hər nə desən, onlar başa düşməyəcəklər. “وَ الَّذِینَ كَفَرُوا یَتَمَتَّعُونَ وَ یَأْكُلُونَ كَما تَأْكُلُ الْأَنْعامُ وَ النَّارُ مَثْوىً لَهُمْ” [9] (Kafirlər isə (dünyada) səfa sürər, heyvan kimi yeyib-içərlər. (Öləndən sonra) cəhənnəm odu onların məskəni olacaq!) O şəxslər ki, iman nurundan bəhrələnmirlər, gözləri yalnız maddiyyatı görür, qulaqları yalnız bunları eşidir, ləzzət almaları heyvanların aldığı ləzzət kimidir, onların bəhrələnməyi heyvanlar kimidir və aqibətləri də oddur.
Buna əsasən, əgər biz heyvanlıq sərhədindən keçmək istəyiriksə, öz insani göz və qulağımızın aradan getməsinə imkan verməməliyik. Onların aradan getməsi, səbəb olur ki, insan nəfs istəklərinin arxasınca getsin və ürəyi istədiyini etsin. Gözləri açıq olan şəxslər, hər bir hadisədən dərs alırlar. Xilqətin qəribəlikləri və sirləri haqqında düşünürlər. Əgər pis bir iş görmüş olsalar, onu bir də təkrarlamamağa çalışırlar.
Zahiri baxışdan üstün və düşüncə ilə yanaşı olan baxış o insana məxsusdur ki, təkamül mərhələlərində addım atır və heyvanlıq sərhədindən yüksəlir. İnsani baxışın nəticəsi budur ki, insan Allahı və əbədi aləmi xatırlasın. “إِنَّ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیْلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِأُولِی الْأَلْبابِ الَّذِینَ ... وَ یَتَفَكَّرُونَ فِی خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ رَبَّنا ما خَلَقْتَ هذا باطِلا سُبحانَكَ فَقِنا عَذابَ النَّار” [10] (Həqiqətən, göylərin və yerin yaradılmasında, gecə ilə gündüzün bir-birini əvəz etməsində (bir-birinin ardınca gəlib-getməsində) ağıl sahibləri üçün (Allahın varlığını, qüdrətini, kamalını və əzəmətini sübut edən açıq) dəlillər vardır… Onlar göylərin və yerin yaradılması haqqında düşünər (və deyərlər): "Ey Rəbbimiz! Sən bunları boş yerə yaratmamısan! Sən pak və müqəddəssən! Bizi cəhənnəm odunun əzabından (Özün) qoru!)
İnsanların çoxu üçün, az-çox bu sual mövcuddur ki, bu aləm nə üçündür? Niyə bir dəstə zülm edir, digər dəstə isə məzluma çevrilir? Nə üçün bir dəstə o qədər yeyir ki, o biri dəstə acından ölür? Bəzən də sel və zəlzələ kimi bəlalar nazil olur. Bu nə vəziyyətdir? Bəzən də Allahdan gileylənirlər. Bir çox allahsızlar da bu vəziyyətləri varlıq aləmində Allahın olmamasına dəlil sayırlar. Lakin gözləri açıq olan və aləmin həqiqətləri haqqında fikirləşən şəxslər, baxdıqları hər şeydə Xaliqin hikmətli olduğunu görürlər.
Qurani-kərimdə xüsusilə “zikr”in çox və ardıcıl olması tövsiyə edilir. “یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا اللَّهَ ذِكْراً كَثِیراً” [11] (Ey iman gətirənlər! Allahı çox zikr edin!) Allahı bir dəfə yad etmək bir dərdə çarə etmir. Çünki insan yenidən qəflətə mübtəla olur. Səy etməliyik ki, daim Allahı xatırlayaq. Buna görə, Allahın ən yaxşı bəndələri sözü gedən baxışla Allaha diqqət edir, qəflətdən xaric olur, bu miqdarla kifayətlənmir və Allahı çox xatırlayırlar. “و ذَكَرَ فَاسْتَكْثَر” (Zikr edər və zikrini artırar.) Allaha diqqəti həmişə öz qəlbində diri saxlayar. Şərait olan hər bir vaxt, dili ilə də zikr deyər. Belə şəxslər susuzluqlarının yatması üçün şirin və ləziz su içirlər. Bizim fitrətimiz həqiqətdə susayıb. Biz adətən təşnəyik. Lakin özümüz diqqətli deyilik. Aldadılmışıq. Yalnız özümüzün heyvani susuzluğumuzu dərk edirik. Amma, insani və ilahi baxış əldə edən şəxslər, özlərinin fitri təşnəliklərini dərk edirlər, öz susuzluqlarını görürlər.
Qeydlər:
1. “Nəhc əl-bəlağə”, s-118, 87-ci xütbə.
2. “Ə`raf” surəsi, 179-cu ayə.
3. “Ən`am” surəsi, 122-ci ayə.
4. “Yasin” surəsi, 69, 70-ci ayələr.
5. “Furqan” surəsi, 43, 44-cü ayələr.
6. “Həcc” surəsi, 46-cı ayə.
7. “Nəcm” surəsi, 29, 30-cu ayələr.
8. “Hicr” surəsi, 3-cü ayə.
9. “Muhəmməd (s)” surəsi, 12-ci ayə.
10. “Ali-İmran” surəsi, 190, 191-ci ayələr.
11. “Əhzab” surəsi, 41-ci ayə.