On birinci dərs

Allahın işləri

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə

Qarşınızdakı cənab Ayətullah Misbah Yəzdinin hicri-şəmsi 89.06.01 tarixində (hicri-qəməri 1431-ci il mübarək Ramazan ayının 13-cü gecəsi ilə eyni vaxtda) böyük rəhbərlik məqamının dəftərxanasında etdiyi çıxışın seçilmiş hissəsidir. Ümid edirik ki, bu tövsiyələr bəsirətimizi artıracaq və hidayət, səadət yolunda nurlu çıraq olacaq.

Allahı tanımağın mümkünlüyü

Yanlış bir gümanın aradan qaldırılması

... الممتنع عن الأبصار رؤیته و عن الأوهام كیفیته و عن الألسن صفته؛
(“Bəlağətun-nisa”, s.27; Biharul-ənvar, c.29, s.220)
Həzrət Zəhra (s) buyurdu ki, uca Allah tövhidlə tanışlığı və tövhidin əldə olunmuasını qəlblərdə əmanət qoymuşdur. Eyni zamanda tövhidin insanın zehnində, fikrində əqli şəkildə dərk olunmasını aşkar, aydın etmişdir. Bu iki cümlə insan zehnində belə bir fikir yaradır ki, Allahı tanımaq çox aşkar, işıqlı bir məsələdir. Bundan sonra güman oluna bilər ki, hər şəxs ilahi həqiqət barəsində açıq-aşkar idraka malik ola bilər. Bəlkə də bu gümanın aradan götürülməsi üçün həzrət Zəhra (s) sonrakı bir neçə cümləni artırır və buyurur: Doğrudur, Allah tövhidi əqli şəkildə dərk etməyi çox aydın etmişdir. Lakin hər insanın gözü Allahı görmək üçün, düşüncəsi Allahı təsəvvür etmək üçün, dili onu olduğu kimi vəsf etmək üçün acizdir.
Allahın necə tanınması və Allahla bağlı hansı növ mərifətlərin mümkünlüyü barəsində qədim zamanlardan kəlam alimləri arasında bir çox mövzular açıqlanmışdır. Daha çox zahirpərəst olanlar və dərindən düşünə bilməyənlər bəzi ayələr və rəvayətlərdən elə nəticə almışdılar ki, Allah görünəndir və adi gözlə onu görmək olar! Bəziləri isə belə deyirlər: Bu aləmdə Allahı gözlə görmək olmaz; lakin axirətdə Allah gözlə görünəcəkdir!
Əhli-sünnə alimlərindən olan böyüklər bu sözü qəbul etmişlər.
Həzrət Zəhra (s) öz cümlələri ilə bildirdi ki, Allah bəndələrinə lütf etmiş və onların ağlını Allahı dərk edəcək qədər güclü etmişdir. Onlar Allahı aşkar, aydın şəkildə dərk edə bilərlər. Lakin unutmamaq lazımdır ki, biz tanıdığımızı bir növ hisslərimizlə əlaqələndirməyə adət etmişik; hətta hansısa bir şeyi əqli şəkildə dərk etdikdə belə öncə onun hisslə olan nümunəsini öz zahiri, yaxud batini hisslərimizlə dərk edirik və daha sonra həmin cüzi dərki təcrid edir, ümumi, “məqul” bir anlayış əldə edirik. Demək, əqli idrak da bir növ hissə dayaqlanır; yəni öncə hisslərlə dərk etməli daha sonra onu təcrid edib, ümumiləşdirməklə əqli bir dərk əldə etməliyik. İndi أنار فی الفكر معقولها deyildikdə mümkündür ki, belə deyilsin: Əgər biz Allahı əqli şəkildə dərk ediriksə demək öncə Allah barəsində hissi, yaxud xəyallarla olan idrakımız olmuş və daha sonra təcridlə bu əqli idrakı əldə etmişik! Həzrət uyğun yanlış gümanı aradan qaldırmaq üçün buyurur: Uca Allah nə hisslərlə (hisslərin bariz nümunəsi gözdür), nə də təxəyyül qüvvəsi ilə dərk olunmur. Təxəyyül qüvvəsində məqsəd elə bir qüvvədir ki, insan bir şeyi dərk etdikdən sonra zehnində bir şəkil, surət yaranır. O şey ya zehndən xaricdə mövcuddur, ya da mövcud deyil; məsələn insan öz zehnində qanadlı bir at yarada bilər, lakin onun zehnindən xaricdə qanadlı at yoxdur; lakin təxəyyül qüvvəsi zehində belə bir surət yarada bilər. Uca Allahın hətta belə bir təxəyyüli surəti də yoxdur. Allah barəsində heç bir hissi və xəyalla olan idrakımız olmadığı üçün onu vəsf edə bilmərik. Biz insanların əksəri Allahın gözəgörünməz olduğunu eşitdikdə, məkan və zamanı xüsusiyyəti, hissələri olmadığını bildikdə yenə də onu düzgün dərk etməyə çalışırıq. Bütün aləmi əhatə etmiş bir ruh kimi, geniş aydın olmayan bir şey təsəvvür edirik, xüsusi ilə “Allah göylərin və yerin nurudur” (“Nur”, 35) ayəsini eşitdikdə zehnimizdə belə bir təsəvvür yaranır. Bu xəyal qüvvəmizlə təsəvvür etdiyimiz son şeydir. Bəlkə də biz bu kimi təsəvvürləri zehnimizdən uzaqlaşdıra bilmərik. Belə bir təsəvvür yarandıqda gərək sübhanəllah deyək və Allahı bundan pak bilək. Uyğun təsbih idrakımızda olan uyğun nöqsanı aradan qaldıraq.

Nə üçün gözlə görünmür?

Gözümüzün qarşısında olanı gözlə görmək olar; demək həmin şey məhdud olmalıdır. Gözlə görünən şeyin görünmək üçün bir səthi olmalıdır ki, həmin səthə işıq saçılsın, o işıq gözümüzdə əks olsun, nəticədə onun təsiri beynimizə yönəlsin və o görünsün. Əgər Allah gözlə görünmək istəsə bu işin zərurəti belədir ki, Allah bütövlükdə gözün önündə olmalıdır. Bu halda Allah bütövlükdə məhdudlaşır. Yaxud da ən azından Allahın bir hissəsi göz önündə olmalıdır. Bu halda da gərək Allahın müxtəlif hissələri olsun ki, bir hissə göz önündə zahir olsun; lakin Allahın vücudunda mürəkkəblik və məhdudluq mümkünsüzdür; demək biz gözlə görünməyin mənasını düzgün dərk etsək, bu zaman anlayacağıq ki, ümumiyyətlə belə bir şey Allah barəsində mümkünsüzdür.

Nə üçün xəyalasığmazdır?

Bu növ idrakda məqsəd həmin xəyali surətdirsə bilməliyik ki, belə bir idrak da hisslərlə, təcrübə yoluyla yaranan dərkdən qaynaqlanır. Qanadlı at zehindən xaricdə mövcud olmasa da, at və qanadı zehndən xaricdə görmüşük. Xəyal qüvvəsi hiss olunan uyğun iki şeyin surətinin, şəkilinin birləşməsindən qanadlı at surətini düzəldir. Əgər at və qanadlı quş görməsəydik qanadlı atı da təssəvvür edə bilməzdik. Bu kimi düzəlmiş idrakların mayası hisslə olan, təcrübə ilə olan idraklardan alınır; indi əgər hansısa bir məqamda təcrübi, hisslə olan idraklar mümkünsüzdürsə demək bu məqamda təxəyyüllə olan idraklar da mənasızdır.

Nə üçün vəsfolunmazdır?

Qeyd etdiklərimizdən sonra növbə dillə vəsfə çatır. Biz dilimizin köməyi ilə zehnimizdə təsəvvür etdiyimizi bildiririk. Əgər zehnimizdə nəyinsə barəsində düzgün təsəvvür yoxdursa, həmin şey barəsində düzgün bəyanımız da olmayacaqdır. Öz idrak vasitələrimiz ilə Allahı düzgün təsəvvür edə bilmədiyimiz üçün Onu doğru şəkildə vəsf də edə bilmərik. Onun üçün keyfiyyət, forma və s. bəyan edə bilmərik. Bütün bunlar hisslə, təcrübə ilə olan idraklardır. Allahı gözlə görmək mümkünsüz olduğu kimi “lamisə” hissi ilə də onu dərk etmək olmaz; çünki burada da əlimizin Ona toxunması Onunla ünsiyyət yarada bilməsi üçün gərək bir cism olsun və cism olmağın şərti məhdudluqdur.

Əqli anlayışların növləri

Burada belə bir sual açıqlanır: həzrət Zəhra )s): أنار فی الفكر معقولها -
“Allah zehnimizdə Onu əqli baxımdan aşkar şəkildə dərk etmək qüvvəsini qoydu” cümləsini dedi. Bəs bu əqli dərk necə yaranır? Yuxarıda işarə etdiyimiz analizə əsasən əqli idraklarımız hisslə, təcrübə ilə olan idraklardan qaynaqlanır; demək Allahı hisslə olan idrakla dərk etmək olmursa bu halda onu əqli idrakla necə dərk edə bilərik? Bu suala diqqət olunmalıdır. Mən cavab olaraq kiçik bir işarə edirəm; araşdırmaçılar isə bu məsələ haqqında araşdırma aparırlar. Bizim verdiyimiz cavab belədir: Əqllə olan idrak iki növdür: Birinci növ, dediyimiz kimi cüzilərin təcridi ilə onlardan əldə olunur. İkinci növ əqli idrak cüzi idrakların təcridi ilə əldə olunmur; əksinə, ağıl özü bir növ onları yaradır. Siz hansısa bir almanı müşahidə edəndə gözünüzlə rəngini görürsünüz, burnunuzla qoxusunu iyləyirsiniz, əlinizlə yumşaqlığını, soyuqluğunu yaxud istiliyini hiss edirsiniz və sair. Bunlar almaya münasibətdə olan idraklarınızdır və bunların vasitəsi ilə almanı taniyırsınız. Burada öncə həmin hissi, təcrübə ilə olan idrakların hər birini təcrid edirik və ümumi bir anlayış alırıq. Daha sonra bunları bir-birinə birləşdirir və onların toplusundan almaya qarşı əqli dərk əldə edirik. Bu növ dərk elmi termin kimi “mahiyyət dərki”yaxud “birinci anlayışlar” adlanır. Bu dərk əşyanın mahiyyətinə aid olur; lakin burada biz ayrı bir şeyi də dərk edirik. Almanı tanıdığımız zaman bəzən belə deyirik: “Alma mövcuddur.” Bəzən isə belə deyirik: “Alma yoxdur.” Bu ibarələrdə alma anlayışından başqa onun kənarında digər bir anlayış da görürük. Bu anlayış “var” və “vücud” anlayışlarıdır. Bu anlayışı necə əldə edirik? Biz bu iki anlayışı birləşdirməyənədək uyğun anlayışlar bizim almanın olmasını bilməyimizi çatdırmır. Əgər almanın xaric mövcudluğunu təsdiq etmək istəsək gərək alma anlayışından əlavə digər bir anlayışa da malik olaq. Bu anlayış vücud yaxud mövcud anlayışıdır. Fərz edək ki, əgər biz yalnız Allah barəsində idraka malik olsaq mümkündür ki, kimsə desin: Allah yoxdur.” Bu dərk tənhalıqda, Allaha əqidəni göstərmir. “Allah var” deməyənədək əqidəmiz açıqlanmır. Demək bu yerdə də digər bir anlayış var və bu anlayış “vücud” anlayışıdır. Həmin vücud anlayışı sinifindən olan digər anlayışlar da mövcuddur. Bu anlayışlar alma, sarı, qırmızı, şirin, yumru və sair bu kimi anlayışlar qəbilindən deyil; misal üçün səbəb, nəticə, mümkün, hadis, qədim və sair bu kimi anlayışlar. Bu kimi anlayışlar “fəlsəfi sani (ikinci) məqullar (anlayışlar)” adlanır. Bu anlayışları ağıl özü yaradır; əlbəttə, bu o demək deyil ki, ağıl xariclə əlaqə saxlamadan bu anlayışları yaradır. Xariclə əlaqə var; amma elə bir formada deyil ki, öncə cüzi onu ümumiləşdirsin; bizim vücud adlı bir şey barəsində hissi, təcrübi idrakımız yoxdur ki, nəticədə deyək: Bunu gözlə gördüm, yaxud digər bir hisslə dərk etdim, sonra ondan vücudun ümumi anlayışını əldə etdim; əksinə, nəyi isə hazır olan (hüzuri) elmlə tapır və onun üçün bir anlayış düzəldirik. Günün mərifətşünaslıq termini ilə desək, simvolik yönü var; yəni hazır olan elmlə dərk oluna bilən həqiqətə bir işarə edir.
Bu anlayış qırmızı anlayışı kimi deyil ki, xaricdəki qırmızılığı göstərsin və onun müqabilində gözlə görünən bir şey olsun. Burada çox geniş, dərin fəlsəfi bir mövzu var. Bu mövzu ümumiyyətlə bizim vücud anlayışını necə anlamağımızdır. Səbəb anlayışı da belədir; məsələn “od istiliyin səbəbidir” dedikdə biz atəşin, alovun istiliyini “lamisə” qüvvəsi ilə dərk edir və alovun şöləsini gözlə görürük; lakin alovun səbəb olmasını necə dərk edirik? Səbəb anlayışı hansı hisslə dərk olunur ki, nəticədə onun barəsində əqli idrakımız olsun? Bu çox dəqiq bir məsələdir və mən kitablarda bu məsələ üçün aşkar və qənaətbəxş cavab tapmadım. Ümumi olaraq deyilir: “Bu növ dərklər mahiyyətlə bağlı cəhətləri yox, vücudla bağlı cəhətləri açıqlayır. Bu anlayışları ikinci anlayışlar və mahiyyət anlayışlarını birinci anlayışlar adlandırırlar. İkinci məqullar (ağılla dərk olunanlar) ağla aid olan başqa bir növ dərkdir və simvolik şəkildə xaricdə (zehndən xaricdə) mövcud olan vücuddan və onun xüsusiyyətlərindən danışır. Bu dərk elə bir formadadır ki, zehnimiz onu ümumiləşdirə bilir; elə bir şəkildə ki, onun üçün sonsuz nümunələr, ünvanlar sübut edir və bu səbəbin sonsuz bir mövcuda aid olduğunu dərk etməyi bacarır; yəni mümkündür elə bir səbəb, illət olsun ki, onun vücudu sonsuz olsun. Bu, bu növ əqli idrakın xüsusiyyətidir. Mahiyyət idrakları bu xüsusiyyətə malik deyillər. Allah ağlımıza elə bir qüvvə verib ki, o xarici həqiqətlərə münasibətdə simvolik yönü olan bir anlayış düzəltməyi bacarır. Elm əhlinin dediyi kimi onun anlayışı “etibari”dir (etibari yəni qeyri həqiqi); lakin aşkar (eyni) həqiqətlərdən danışır. Bu anlayışlar qeyrı-maddi varlıqlara hətta Allahın varlığına da aid olur; çünki xüsusi mahiyyəti bildirmir və yalnız vücudun necəliyini anladır.

Nə tam tərk, nə də oxşatma, əksinə “bivəch” mərifət

Fəlsəfi sani (ikinci) anlayışları Allah barəsində də işlətmək olar; lakin burada da zehnimiz dərhal onları hissi, təcrübi işlərlə müqayisə etdiyindən, qiyas, oxşatma səhvinə düçar olmamağımız üçün gərək deyək: “Lakin başqa şeylər kimi yox.” Bizə göstəriş verilib ki, uca Allahı vəsf edərkən deyək: “Allah alimdir; lakin bizim elmimiz kimi yox və ....” Rəvayətlərdə bu üslub tətil və təşbih (oxşatma) arasındakı yol kimi adlanmışdır. Buyurulur ki, Allahın vəsfi ilə bağlı belə deməməlisiniz: “Allahı heç bir şəkildə tanımırıq.” Həmçinin belə də deməməlisiniz: “Allahı da başqa varlıqları tanıdığımız kimi taniyırıq.”
İlahi sifətləri dərk etmək bir növ qaranlıq dərkdir; O sonsuz bir mövcuddur; biz sonsuzu təsəvvür edə bilərikmi? Sonsuz olmasına, hətta iki hissəsi belə olmamasına baxmayaraq sifətlərinin hər birinin olmasını dəlillərlə sübut edirik; lakin zehnimizdə onları təsəvvür edə bilmirik. Allahın vücudu özü elmin, qüdrətin, həyatın özüdür. Zehnimiz bunu dərk edə bilmir; çünki xəyalla, hisslə və təcrübəylə olan dərk cüzi və məhduda aid olur; hisslə, təcrübəylə olan idrakdan əldə olunan həmin əqli idraklar da uyğun məhdud nümunələrdən danışır; lakin sani (ikinci) məqullar (dərk olunanlar) vasitəsi ilə dərk olunanlar uca Allahın insan ağlına verdiyi qüvvə səbəbindəndir. İnsan ağlı elə bir anlayış düzəldə bilir ki, onun ünvanı, nümunəsi hədsiz, sonsuz mövcud olsun. bu Allahın xüsusi bir lütfüdür ki, o insan ağlına elə bir qüvvə verib ki, insan ağlı belə anlayışlar düzəldə bilir və bu qayda ilə Allahın həqiqi vücuduna işarə edir. Əlbəttə Onun zatını göstərmədən! Bu növ dərkə “bivəch mərifət” deyilir. Yəni biz uca Allahla bağlı bir əqli cəhət dərk edirik. lakin bunun mənası belə deyil ki, biz Allahın zatını dərk etmişik, yaxud zehnimizdə Allahın surətin yaratmışıq. Demək, أنار فی الفكر معقولها cümləsi bu məsələyə işarə ola bilər: Uca Allah insan ağlına elə bir qüvvə verib ki, bəzi anlayışları dərk etsin, bu anlayışlar bir növ Allaha aid olur. Deyirik: Allah mövcuddur, alimdir, diridir və sair.
Biz anlamalıyıq ki, Allahı tanımaq olar və Onu tanımalıyıq. Əgər deyilirsə Allahı tanımaq lazımdır, lakin onu tanımaq olmaz, bu necə tanımaqdır?! Bu yəni mümkünsüzə vəzifəli olmaq! Əgər Allahı tanımaq mümkünsüzdürsə, nə üçün dualarda Allahdan istəyirik ki, “ilahi bizə öz mərifətini əta et”? Təəssüf ki, bəziləri Allahı tanımağın mümkünsüzlüyünü demişlər; bəziləri deyirlər ki, hətta Allaha mövcud sözünü də aid etmək olmaz və Allah üçün sübut etdiyimiz hər bir şey inkar mənasını daşıyır. Allah mövcuddur, yəni yox deyil və ... (mövcuddur deməklə yoxluğu Allahdan inkar etdik) Bunların qarşısında deməliyik: Biz alim mənasını dərk etmədikdə Allahın cahil olmadığını deyə bilərikmi? O zaman “cahil deyil” deyə bilərik ki, cahilliyin elmsizlik olduğunu bilək. Uyğun fikrə yönələn aşkar bir sual belədir: Allahın təkrar-təkrar xatırlatdığı sifətlər nə üçündür?
Uyğun meyl, fikir zövqsüzlükdəndir. Məsələn, həqiqət belədir ki, ağıl uyğun anlayışları dərk edir, lakin bizə münasibətdə uyğun anlayışların ünvanı, nümunəsi məhdud, naqis Allaha münasibətdə isə sonsuzdur; lakin ən azından bunu bilirik ki, bizim elmimiz elmdir, cəhl, məlumatsızlıq deyil. Allahın da elmi elmdir. Allah insan ağlına elə bir qüvvə verib ki, o həm zəif və naqis, həm də sonsuz nümunəsi olan anlayışı dərk edə bilir. Əgər bizdə elə bir qüvvə olmadığını desək, əslində nemətlərə küfr etmiş oluruq. Allaha aid etdiyimiz həmin zat sözü və “Allahın zatı” deməyimiz də bir anlayışdır və ağlımız bu anlayışı dərk edir. Bu o demək deyil ki, biz Allahın zatını dərk etmişik. Bu həmin “bivəch mərifət”dir. Bu mərifəti əldə etmək üçün Allah bütün insanlara qüvvə vermişdir. Əlbəttə bu dərklərin fövqündə olan ayrı bir dərk də var. Onun bir mərtəbəsi bütün insanların fitrətində mövcuddur və o hazır olan, müşahidə olunan dərkdir. Ümid edirik ki, biz də həmin dərkin bir mərtəbəsinə nail olaq. İnşaallah.