On ikinci dərs

Allahın işləri

Rəhman və rəhim Allahın adı ilə

Qarşınızdakı cənab Ayətullah Misbah yəzdinin hicri-şəmsi 89.06.02 tarixində (hicri-qəməri 1431-ci il mübarək Ramazan ayının 14-cü ge cəsi ilə eyni vaxtda) böyük rəhbərlik məqamının dəftərxanasında etdiyi söhbətlərin seçilmiş hissəsidir. Ümid edirik ki, bu tövsiyələr bəsirətimizi artıracaq və hidayət, səadət yolunda nurlu çıraq olacaq.

Allahın işləri

Yoxdan yaranış

... ابْتَدَعَ الْأَشْیَاءَ لَا مِنْ شَیْ‏ءٍ كَانَ قَبْلَهَا، وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا، كَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ، وَ ذَرَأَهَا بِمَشِیَّتِه؛
(“Bəlağətun-nisa”, s.27; “Biharul-ənvar”, c.29, s.220)
Həzrət Zəhra (s) Allahın təkliyinə şəhadət verib, bəndələrə böyük nemət olaraq ilahi mərifətə sahib olmaq imkanı yaradılmasına işarə etdikdən sonra buyurur: “Lakin Allahın zatının və sifətlərinin həqiqəti hamı üçün tanınmazdır. Başqa sözlə, Allahın zatına və sifətlərinə elmi əhatə mümkünsüzdür; hətta belə də demək olar: Allahın işlərinin həqiqətini də düzgün dərk etmirik. Allahın bətndəki hələ formalaşmamış körpəyə ruh üfürməsini, ona can verməsini yaxud qiyamətdə ölüləri diriltməsini və sair bu kimi işlər görməsini bilirik. Bu kimi digər sözlər də işlədirik; lakin onların həqiqətini dərk etmirik. Bəlkə uca Allah bəzi övliyalarını öz işlərinin müəyyən mərtəbələrindən agah edir; misal üçün mərhum Əllamə Təbatəbai (Allah ondan razı olsun) belə deyirdi: “İbrahim hansısa ölünün dirilməsini görmək istəmirdi; İbrahimin istədiyi dirilmənin mahiyyətini dərk etmək idi. Uca Allah həzrət İbrahimin öz əli ilə quşları diriltməklə mümkün olanı ona göstərdi.” Bəlkə də peyğəmbərlərin möcüzələri həqiqətdə onların vasitəsi ilə görülən ilahi işlər idi və onlar Allahın işlərinin həqiqətini dərk edirdilər; lakin başqaları adi şəraitdə Allahın felinin, işinin həqiqətini dərk edə bilməzlər. Allahın necə yaratmasını, necə öldürməsini və sair işlərini necə görməsini dərk edə bilməzlər. Biz Allahın işlərinə yalnız müəyyən anlayışları aid edirik. Məsələn deyirik: “O dirildir.” Bu anlayışı dərk edirik. Bu anlayışlar (zehndən) xaricdəki həqiqətlər üçün simvolik məna daşıyan “ikinci anlayışlar” (məqulati-sani) qəbilindəndir.
Həzrət Zəhra (s) yaranış barəsində buyurur: “İbtədəəl-əşyaə la min şəyin kanə qəbləha”; Allah aləmdəki hər bir şeyi yaratdı, lakin onları yaratmaq üçün ilkin maddəyə möhtac deyildi. Çünki əgər elə bir maddə olsaydı o da həmin yaranmışlardan biri olmalıydı. Həzrət buyurur: Allah aləmi digər bir maddədən yaratmayıb. Əgər aləmdəki bu məcmuə ilkin maddəyə ehtiyaclı olursa o halda “təsəlsül” (silsiləlik) yaranır. Əgər zehni təsəvvürümüzə görə, Allahı bir tərəfdə və aləmi digər bir tərəfdə görsək bu aləmin yaranması üçün Allahın iradəsindən savayı digər bir şeyə ehtiyac yoxdur.
Quranda bəzi əşyaların digər bəzi əşyalardan yarandığı söylənilir. Məsələn “Ənbiya” surəsinin 30-cu ayəsində buyrulur: “Biz hər canlı varlığı sudan yaratdıq.” Bu ayələrin həzrət Zəhranın (s) buyuruqları ilə heç bir ziddiyyəti yoxdur. Çünki həzrətin “Allah bütün əşyaları ilkin maddədən yaratmayıb” deməsinin bəzi əşyaların digər bəzi əşyalardan yaranması ilə ziddiyyəti yoxdur. Allahın aləmdəki məcmuəni yaratmaq üçün üzərində işləmək üçün hansısa ilkin maddəyə ehtiyacı yoxdur. Bu barədə yaranan şübhənin qaynağı əksər hallarda bizim “sən” صنع hətta xəlq və yaratmaq mənalarından olan anlayışlarımızdır. Bizim uyğun kəlmələrdən başa düşdüyümüz budur ki, gərək nəsə olsun ki, onun üzərində müəyyən dəyişikliklər yaransın və nəticədə digər bir şeyə çevrilsin; məsələn üzük yaratmaq üçün əvvəlcə qızıl olmalıdır ki, zərgər onu əridib qəlibə töksün və onun üzərində lazım olan digər işləri görsün. Bu halda deyirik: “Sənəəl-xatəm; üzüyü düzəltdi.” “Allah aləmin sanesidir, yəni düzəldənidir” deyildikdə belə güman olunur ki, gərək öncə bir maddə olsun və Allah onun üzərində işləyib, aləmi xəlq etsin; lakin əgər heç bir maddə olmasa Allah aləmi necə xəlq edəcək?! Bunlar səhv və xam fikirlərdir. Özümüzə aid işlərlə olan ünsiyyətimiz səbəb olur ki, biz hansısa bir şeyin məhz yoxluqdan yaranmasını düzgün dərk edə bilməyək. Bu qeyri-adi bir iş deyil; çünki biz Allahın öz həqiqətini dərk edə bilmirik. Əgər həqiqətini dərk edə bilmədiyimiz hər şeyi inkar etməli olsaq bu halda gərək həmin maddi aləmdə bir çox şeyləri inkar edək.

Nümunəsiz yaranış

Digər bir nöqtə budur ki, insan əməli olaraq nümunəsiz nə isə bir iş görə bilməz; bu səbəbdən elə güman edirik ki, Allah bir şeyi yaratmaq istədikdə əzəli və əbədi bir surət, rəsm olmalıdır ki, Allah da həmin surətin, təsvirin əsasında başqa hər bir şeyi yaratsın! Lakin bilməliyik ki, Allahın yaratması başqa bir nümunə üzərindən nümunə götürməklə olmur. Allahı bir tərəfdə, və bütün aləmi digər bir tərəfdə fərz etsək bu halda Allahla aləmdən başqa digər bir şey yoxdur ki, həmin şeyin yaranış nümunəsi olmasını deyə bilək. Əgər zehni təsvirlərin, surətlərin yaranışın nümunəsi olduğu deyilsə, bu halda belə deyirik: Bu təsvirlər, surətlər məxluqdurlar yoxsa xaliq? Əgər məxluqdurlarsa demək aləmin bir hissəsidirlər. Yox əgər məxluq deyillərsə demək Allahın özü olmalıdırlar, əks halda Allahın zatında say yaranır və Allahın zatında heç bir say, çoxluq yoxdur. Demək, yaranışdan öncə heç bir mövcudun yaranması üçün heç bir nümunə yoxdur; buna görə həzrəti Zəhra (s) buyurur: وَ أَنْشَأَهَا بِلَا احْتِذَاءِ أَمْثِلَةٍ امْتَثَلَهَا، كَوَّنَهَا بِقُدْرَتِهِ؛
“Allah hansısa misallardan nümunə götürüb onların əsasında yaratmayıb; aləmin yaranışında təsirli olan yeganə şey Allahın qüdrətidir.” Ötən söhbətlərdə də qeyd etdik ki, Allahın qüdrəti zatından ayrı deyil, zatının özüdür. Demək yalnız Allahın müqəddəs zatı olub və onun iradəsi ilə bütün aləm yaranıb.

Allahın istəyi (məşiyyəti)
و ذرأها بمشیت؛
Ərəb dilində aləmin yaranması ilə bağlı müxtəlif ibarələr işlənir; “icad”, “xəlq”, “ibda”, “inşa”, “zərəə” və ... Burada isə “zərəəha” sözündən istifadə olunmuşdur. Bu söz Quranda da işlənmişdir:
َلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِیرًا مِّنَ الْجِنِّ وَالإِنسِ (“Əraf”, 179)
Bəzi alimlər bu sözlərin hər biri üçün xüsusi termin müəyyənləşdirmiş və sözlərin hər birini müəyyən mövcudlara aid etmişlər. Termin işlətməklə daha artıq izahlara ehtiyac qalmadığı üçün termin düzəltmək yaxşı işdir. Lakin unutmamalıyıq ki, bu terminlər ayə və rəvayətlərdə işlənmiş mənalarla, həmçinin kütlə arasında başa düşülən mənalarla tam uyğun deyil. Odur ki, hər termini öz fəzasında işlətməliyik və ümumi fəzaya daxil olduqda sözün lüğətdəki mənasını nəzərə almalıyıq. Allahın istəyi, məşiyyəti və aləmi Öz istəyi ilə yaratması barəsində çox söhbətlər olunmuşdur. Mən yalnız bu söhbətə işarə edəcəyəm ki, elm əhli olan dostlar istəsələr bu barədə araşdırmalar aparıb risalələr yazarlar.
Birinci sual budur ki, məşiyyətin, istəyin iradə ilə fərqi nədir? İkinci sual məşiyyət, istək və iradənin zati yoxsa feli sifətlərdən olmasındadır. Üçüncü sual isə Allahın isimlərinin onun zatı ilə hansı rabitəsi olmasındadır.
Bəzi kəlam alimləri, xüsusi ilə əşərilərdən olan kəlam alimləri iradəni zati sifətlərdən və “səkkiz qədim”lərdən bilmişlər. Onlar belə deyirdilər: Allahın iradəsi qədimdir, elm və zatından ayrı bir şeydir. Bəziləri isə “xələqəllahul-məşiətə binəfsiha summə xələqəl-əşyaə bil-məşiəh” (“Biharul-ənvar”, c.4, s.145) kimi rəvayətlərə istinad edərək deyirdilər: Buradan məlum olur ki, məşiyyət, istək məxluqdur.
Bəzi rəvayətlərdə deyilir ki, Allah özü üçün isimlər yaratmışdır və Öz zatında bir isim xəlq etmişdir ki, bu isim onun Öz zatından xaric olmur. Diqqət etməliyik ki, burada xəlq etmək sözü nə kütlə arasında istifadə olunan mənasındadır, nə də fəlsəfi termindir. Bu sözün mənası belə deyil ki, Allahın özü üçün qərar verdiyi bu isim elə bir məxluqdur ki, Allah ona dedi: “Ey isim mövcud ol!” Əgər belə olsa bu halda soruşulacaq ki, həmin ismi nə ilə yaratdı? Bəlkə də daha münasib olar ki, Allahın zatına məxsus olan həmin isim barəsində xəlq etmək sözü “cilvə” mənasındadır.
Aləmin yaranışı barəsində də bəzi qədim alimlər tərəfindən səhv bir fikir irəli sürülmüşdür. Həmin alimlər belə deyirdilər: “Aləmin Allah tərəfindən yaranması bir növ məcburilikdir; yəni Allah yaratmaya bilməzdi. Allahın zatı yaratmağı, xəlq etməyi tələb edir, istək-iradənin burada heç bir rolu yoxdur.” Yəni aləmin uca Allahın zatı tərəfindən mövcud olması (Allaha pənah) məcburən olub. Bu səhv düşüncənin qarşısında bir sıra ayə və rəvayətlər hər şeyin Allahın istəyinə bağlı olmasını təkid edir. Peyğəmbərə öyrədilir ki, hansısa bir işi görmək istədikdə “inşaallah” (əgər Allah istəsə) de. “Və heç bir şey barəsində «mən sabah onu mütləq yerinə yetirəcəyəm» demə.
Yalnız Allah istəsə.” (“Kəhf”, 23, 24) Bizim dini qaydalarımızdan biri də budur ki, hər iş zamanı inşaallah (əgər Allah istəsə) deyək və qəlbimizdə heç bir işin Allahın istəyi olmadan gerçəkləşmədiyini bilək; hətta Quranda daha dəqiq bir məna işlədilmişdir: “Allah istəməsə, siz istəməzsiniz.” (“İnsan”, 30; “Təkvir”, 29) Yəni Allahın istəyi olmadan hətta sizin istəməyiniz də mümkünsüzdür. Allah çox təkidlə istəyir ki, biz aləmdə onun istəyi və iradəsi olmadan heç nəyin və heç bir işin gerçəkləşmədiyini bilək.
İstək və iradə sözləri bir yerdə işləndikdə bəlkə də fərqli mənalara malikdirlər, lakin bir-birlərinin yerinə işlədildikdə eyni mənanı bildirirlər. Hər halda “şaə” (istədi) sözünün üzərində çox təkid olunmuşdur. Quran bizi Allahı heç bir halda əli-qolu bağlı bilməməyə təkidlə çağırır. Biz hansısa bir işin qəti olaraq gerçəkləşəcəyini və bütün səbəblərin olduğunu güman etdiyimiz halda hər bir işin gerçəkləşməsi üçün digər bir səbəbin yəni Allahın istəyinin zəruriliyini unuduruq; Əgər o istəsə işin gerçəkləşməsi üçün yaranmış bütün illətlər, səbəblər məhv olar. Heç bir zaman Allahın əl-qolunun bağlandığını və daha Allahın heç nə edə bilməyəcəyini düşünməməliyik! Əli-qolu bağlanmış Allah Allah deyil ki? Allahın istəyinə olan bu bağlılıq bütün məxluqlara aiddir, istər qədim olsun, istər hadis, istər mücərrəd olsun, istər maddi. Hər bir məxluqun varlığı Allahın iradəsinə bağlıdır və bir mənada Allahın iradəsinin təzahürüdür.
Quranda buyrulur: Bir şeyin vücuda gəlməsi əmrini verəndə, ona yalnız «ol!» deyər, dərhal olar.” (“Bəqərə”, 117; “Ali-imran”, 47; “Məryəm”, 35; “Ğafir”, 68) sözün zahirində qalmaq səbəb olur ki, belə deyək: Əvvəl hansısa bir iş olmalıdır ki, qəza həmin işə aid olsun (qəza sözü qəza və qədərdəki qəzadır). Allahın da öncə elmi olmalıdır, sonra izni, sonra istəyi, sonra iradəsi, sonra qədər (təqdir) və sonda qəza. Qəzaya çatanda iş başa çatmış olur. Qəza yəni işi başa çatdırdı. İşi başa çatdırdıqda, ona deyir: “Ol.” O da olur. Allah Onun qəzasına şamil olan mövcuda deyir: ”Ol!” O da olur. Allah nəyi isə yaratmaq istəyəndə ona deməlidir: “Ol!” Demək Allah tərəfindən bir söz deyilməlidir; Bu şərtlər bir yerə toplandıqda o iş mövcud olur. Demək Allahın zatından savayı bu işlər də olmalıdır. Bu halda sual olunur: Bunlar Allahdır ya Allahdan başqası? Allah ki, söz deyil; Allah deyir: “Ol!” Və bu söz Allahın deməsi ilə mövcud olur. Əgər bu söz Allah idisə hadis (sonradan yaranmış deyildi; əksinə həmişə var imiş. Əgər məxluqdursa, yaranmışdırsa “ol” sözü bu məxluqa aid olur. Allah bu sözü yaratmaq istədikdə gərək bu sözə də “ol” desin. Beləliklə “həlumm cərrən” və “təsəlsül” (sıralılıqda sonsuzluq) yaranır. Yəni bir şeyin yaranması üçün Allah sonsuza qədər “ol” deməlidir. Bu, sözün zahirində qalmağın, yalnız zahiri mənasına fikir verməyin nəticəsidir. Lakin diqqət etdikdə görürük ki, Allah bu bəyanla belə demək istəyir: Allahın olması və bu işin gerçəkləşməsini istəməsindən başqa şeyə ehtiyac yoxdur; Quranda buyrulur ki, Quran Allahın izni ilə hidayət edir. “Onların Rəbblərinin izni ilə Əziz və Həmid olanın yoluna (hidayət edir).” (“İbrahim”, 1) Ayənin mənası budur ki, Allah öz izni ilə hidayət edir; Ayənin mənası Allahın öncə bir icazə, izin yaradıb daha sonra həmin icazənin vasitəsi ilə hidayət etməsidirmi? Yoxsa ayə Allahın kimsənin icazəsinə ehtiyacı olmadığını demək istəyir? Məsələn, bir şəxsə “bu işi kimin icazəsi ilə gördün” deyə sual verdikdə, o cavab olaraq deyir: “Öz icazəmlə!” Öz icazəmlə yəni başqasının icazəsinə ehtiyacım yoxdur; bu söz şəxsin öz icazəsinə ehtiyacı olduğunu demir! Bu kimi ibarələr ümumi kütlə arasında, həm də elmi fəzada işlənir. Allahın öz izni ilə hidayət etməsi, Allahın başqasının icazəsinə, izninə ehtiyacsız olması deməkdir.
Rəvayətdə “Allah əşyaları istəyi ilə xəlq edir; lakin istəyi (istəyin) özü ilə xəlq edir” deyilməsindən məqsəd nədir? Yəni istəyin vücuda gəlməsinin xəlqə, yaranışa ehtiyacı yoxdur. Allahın aləmi öz izni ilə yaratması yaxud hidayət etməsi bu demək deyil ki, gərək Allah öncə bir izin, icazə yaratsın və daha sonra həmin icazə vasitəsilə işlərini görsün! Bu sözdə məqsəd (bizim anlaya biləcəyimiz həddə) istəyin yaranması üçün vasitəyə ehtiyacın olmamasıdır.
Digər bir sual budur ki, məşiyyət (istək) və iradə zatın özüdürlər yoxsa zatdan xaricdədirlər? Əgər iradə və istəyi məhəbbət mənasına çevirsək bu halda zatın özündən olurlar. Zati sifətlər kəlam kitablarında qeyd olunan sifətlərlə məhdudlaşmır. Əgər bir şəxs Allahın məhəbbətinin Öz zatına münasibətdə, həmçinin zatının əsərlərinə, təsirlərinə münasibətdə Allahın zatının özü olmasını iddia etsə və iradə, istək məhəbbət mənasında olsa bu halda iradə və istək də zati sifətlərdən olur. Quranda da iradə məhəbbət mənasında işlədilmişdir: “turidunə ərəzəd-dunya vəllahu yuridul-axirəh” (“Ənfal”, 67) Həzrət Zəhra (s) bu cümlədə iki məsələyə təkid edir: Birincisi budur ki, aləmdəki məcmuənin yaranışı ilkin maddədən istifadə olunmaqla yaranmayıb (yoxluqdan yaradılıb) və aləmin yaranışı zamanı heç bir nümunədən istifadə olunmayıb; yəni “xələqəha əla nəhvil-ibda” (əlbəttə terminoloji mənasında yox). İkinci təkid olunan nöqtə budur ki, Allah heç bir halda qolubağlı deyil və həmişə öz istəyi ilə iş görür. Yaratdığı hər bir şey, istər ömrü qısa olsun, istərsə sonsuz və əbədi, yenə də onun istəyinə bağlıdır.
Məhəmməd və onun ailəsinə salam olsun