Üçüncü dərs

Allahşünaslıq müqəddiməsi

Bismillahir-Rəhmanir-Rəhim

Allahşünaslıq müqəddiməsi

Allahşünaslıq mövzusuna başlamazdan öncə bir neçə nöqtəni nəzərdən keçirməyimiz yaxşı olar. Bir mövcudla tanışlıq, onun öyrənilməsi iki formada reallaşa bilər. Şəxsi tanışlıq və ümumi tanışlıq. Şəxsi tanışlıq insanın hissləri vasitəsilə əldə olunur. Qeyri-hissi tanışlıq yalnız hüzuri və şühudi elm sayəsində mümkündür. Ümumi tanışlıq isə əqli məfhumlar vasitəsilə hasil olur. Bu tanışlıq əslində mahiyyət və ümumi ünvanlarla tanışlıqdır. O fərdlərə, şəxslərə aid edilir.
Məsələn, insanın özündən agahlığı. “Mən” dərk edəndir. Bu idrak daxili qüvvələr, fellər və nəfsani-fitri (infial) yolla ilə gerçəkləşir. İradə, insanın məhəbbəti, şəxsi, hüzuri bir tanışlıqdır. İnsanın rənglər və səslərdən xəbərdarlığı şəxsi, hissi bir tanışlıqdır. İnsanları adları ilə tanımaq, yəni ağıl və sair qüdrətlərə malik canlı varlıqlardan agahlıq ümumi tanışlıq növündəndir. Bu mahiyyət tanışlığı şəxslərə aid edilir. Elektrik enejisi ilə tanışlıq da həmin tanışlıqdandır. Bu enerji işığa, istiliyə çevrilir. Bir çox fiziki hadisələrin baş verməsi səbəbi bu enerjidir. Bu da ümumi tanışlıq növündəndir, ümumi bir ünvana aid edilir.
Allaha münasibətdə də iki növ tanışlıq, təsəvvür mövcuddur. Bunlardan biri hüzuri tanışlıqdır. Bu zehni məfhumlar vasitəsilə baş verir. O biri isə ümumi tanışlıqdır və əqli məfhumlar vasitəsilə hasil olur. Bunun Allahın zatına birbaşa aidiyyatı yoxdur. Əqli dəlillər vasitəsilə əldə olunan tanışlıqlar – mərifətlər bütünlüklə ümumi, hüsuli mərifətlərdir və zehni məfhumlarla əldə olunur. Amma bir şəxs üçün şühudi və hüzuri mərifət hasil olsa, məlumlar zehni məfhumlarsız tanınır. Olsun ki, bəzi ayə və rəvayətlərdə işlədilən qəlblə görmə hadisəsi elə şühudi mərifətə aiddir. Olsun ki, nəzərdə tutulan budur ki, Allahı yaratdıqları ilə yox, Özü ilə tanımaq lazımdır. Bu barədə “Üsuli-kafi” (c. 1, “innəhu la yərifu illa bihi”) kitabında ətraflı yazılır. Bir çox rəvayətlərdə adı çəkilən bu hadisə başqa məziyyətlərə də malikdir.
Necə ki, imam Baqirdən (ə) nəql olunur:
كُلُّ ما مَیَّزْ تُمُوهُ بَاوْهامِكُمْ فی اَدَقِّ مَعْانِیه مَخْلُوقٌ مَصْنُوعٌ مِثْلُكُمْ مَرْدُودٌ اِلَیْكُم - محجّة البیضاء، ج 1، ص 219
İmam Sadiqdən (ə) nəql olunur:
وَ مَنْ زَعَمْ اَنَّهُ یَعْبُدُ بِالِّصفَة لا بِالادْراكِ فَقَدْ أَحالَ عَلَى غائِب... انّ معرفة عین الشاهد قبل صفته و معرفة صفة الغائب قبل عینه» تحف العقول ـ كلامه(ع) فى وصف المحبّة لاهل البیت(ع).
Bu nöqtəyə diqqət bizim düşüncəmizi Allahşünaslıq ayələrinə münasibətdə şəxsi və əsassız rəylərdən qoruyur. Bu ayələri əsassız olaraq ümumi və əqli mərifətə aid etmirik. Bəlkə də onlardan bəziləri qəlbin Allahla şühudi rabitəsindən yaranıb. Bilərəkdən və ya bilməyərəkdən reallaşan bu mərifət şəxsin şühudi, hüzuri mərifət növündəndir. Əlbəttə ki, hüzuri mərifət nə öyrədilir, nə də öyrənilir. Çünki öyrənmək və öyrətmək sözlər və məfhumlar vasitəsilə mümkündür. Bu işdə dinləyicinin zehni xüsusi mənalar tələb edir. Hüzuri elmdə zehni məna yoxdur. Burada məfhum nəql olunmur. Hətta Quran bəyanatları hüzuri və şühudi elmi bilavasitə ötürə bilməz. Amma bizə yol göstərə bilər. Nəticədə Allah-təalaya münasibətdə şühudi elm əldə edərik. Beləcə, bilmədən və ya tam olmayan biliklə agahlıq sərhəddinə çatarıq. Demək, diqqət etməliyik ki, Quran bizə Allah-təala, Onun adları və sifətləri haqqında ümumi tanışlıq vermək istəyirmi?! Bu filosoflar və kəlam alimlərinin yoludur, yoxsa daha yüksək hədəflər var? Görən qəlbimizi Allahla tanış etməklə bizi hüzuri, şühudi mərifətəmi aparmaq istəyir?
2. Allahın müxtəlif dillərdə işlənən adları iki qismdir. Onlardan bəziləri xüsusi adlardır və “şəxsi səciyyələr kimi işlədilir. Bəziləri isə ümumi adlar və sifətlərdir. Burada bir söz iki formada işlənə bilər: Bəzən xüsusi, bəzən ümumi surətdə. Bir növ sözlərdə müştərəklik olur. Məsələn, ərəb dilində Allah sözünün başqa dillərdə sinonimləri var. Necə ki ingilislər Allah sözü əvəzinə “God” sözünü işlədirlər.
Ərəb dilində ismi-cəlalə, “Əllah” adı xüsusi isimdir. “Ələm” sözü şəxsi yöndə işlədilir. “Ər-rəhman” Allaha məxsus olan sifətdir. Amma Allah-təalanın bir sıra adları və sifətləri belə deyil. Onlar Allahdan qeyriləri haqqında da işlənə bilir. Məsələn, rəbb – ərbab, xaliq – xaliqin, rəhim – rahimin və s. Məsələn, “Tövbə” surəsinin 128-ci ayəsində “rəuf” və “rəhim” sözləri Peyğəmbər (s) haqqında işlədilib. Yəni Peyğəmbər (s) möminlərə rəuf və rəhimdir.
3. Xüsusi isim öncədən müəyyən bir varlıq üçün nəzərdə tutula bilər. Onun sonradan elmi məna daşımaması mümkündür. Bir adın şəxsə aid edilməsindən öncə onun ümumi sifət kimi işlənməsi mümkün haldır. Necə ki, Məhəmməd və Əli adları əvvəllər sifət kimi işlədilib.
Buna görə də Allah adı xüsusi olduğundan yalnız Allahın müqəddəs zatına aiddir. Amma Allahın zatı şərh olunmadığından Allah sözünün mənasını ünvan kimi götürürük. Demək bu sözün necə yarandığını, kökünü araşdırmaqla onun xüsusi mənasını tapmaq olmaz.
4. Fars dilində “Xuda” sözü “Xud-a” sözünün bir forması kimi şərh olunsa da, əslində “Vacibul-Vücudun” sinonimidir. Amma bu sözün eyni kökdən olan başqa formalarına baxdıqda lüğət mənası olaraq “sahib”, “malik” mənalarını götürmək olar. Ürfdə, xalq arasında bu söz xaliq, yaradan mənasını bildirir.
Amma Qurani-kərimdə Allaha aid edilən ən məşhur təbirlər “iləh” və “rəbb” təbirləridir. Hətta tövhid şuarında (la ilahə illəllah) “iləh” sözündən istifadə olunmuşdur. Bu cəhətdən münasibdir ki, həmin iki söz şərh edilsin.
“İləh” sözü “fial” vəznində məful mənasını bildirir. Necə ki, “kitab” sözü “məktub” (yazılmış) mənasındadır. Bu baxımdan “iləh” lüğətdə məbud mənasını bildirir. Amma onun başqa mənaları da ola bilər. Bu sözü “pərəstiş ediləsi”, “pərəstişə layiq” kimi tərcümə etmək olar. Bu səbəbdən də ehtiyac yoxdur ki, “la ilahə illəllah” cümləsində həmin söz sifət və ya təqdirə aid söz kimi götürülsün.
“İləh” sözü “pərəstiş olmuş” mənasında götürülsə, “tövhid” sözü belə tərcümə olunar: “Allahdan qeyri pərəstiş olmuş yoxdur”. Hansı ki, həyatda bir çox şəxslər və əşyalara pərəstiş edilir. Ona görə də belə şərh edilir ki, haqq olaraq Allahdan qeyri pərəstiş olmuş yoxdur və olmayacaq. Amma “iləh” sözü pərəstişə layiq mənasında götürülsə və termin olaraq ləyaqət nəzərə alınsa, heç bir məhdudiyyət qalmır.
Burada belə bir sual ünvanlana bilər ki, əgər “iləh” “pərəstişə layiq” mənasındadırsa, nə üçün Quranda batil məbudlara da aid edilir? Məsələn, Samirinin buzovu haqqında danışılarkən, Fironun məbudları yada salınarkən həmin sözdən istifadə olunur.
Cavab budur ki, batil məbudlar müşriklərin dili ilə “iləh” adlandırılıb. Onlar da nəzərdə tutublar ki, pərəstişə layiq saydıqları mövcud elə “iləh”dir. Demək, burada sözün həqiqi mənası yox, müşriklərin yanaşması nəzərdə tutulmuşdur. “Rəbb” sözü farscaya “pərvərdigar” kimi tərcümə edilir. Bu söz “ixtiyar sahibi” mənasını bildirir. Onun işlənmə məqamlarından bu məna alınır. Amma sözün kökünə münasib olaraq başqa mənalar da çıxarıla bilər. Amma bu sözün mənası “mürəbbi” (tərbiyəçi) sözləri ilə eyni deyil. Bu səbəbdən də “rəbb” sözünün” “pərvərdigar” kimi tərcüməsi dəqiq sayılmır. Bu söz ona görə Allah-təalaya aid edilir ki, Allah öz məxluqunun ixtiyar sahibidir. O xalqın işinə müdiriyyət üçün xalqdan icazəyə ehtiyaclı deyil. Demək, birinin rübubiyyətini qəbul etmək onun heç bir icazəsiz, müstəqil şəkildə müdiriyyətini qəbul etməkdir. Tövhidi-rübubiyə etiqad bu mənadadır ki, yalnız Allah xalqdan icazəsiz onların işlərini idarə edə bilər.
“İləh” və “rəbb” sözlərinin mənalarına diqqət yetirdikdə aydın olur ki, onlardan biri o birini tələb edir. Çünki ibadət və bəndəlik ixtiyar sahibinin şənindədir. Yalnız “rəbb” insana xeyir və ziyan yetirə bilər.