عبادت و بندگی؛ عامل اصلی تکامل انسان
عامل اصلی تکامل که موجب لیاقت انسان برای دریافت عالي‌ترین رحمت‌ها و فیوضات الهی مي‌شود، همان است که در لسان شرع «عبادت» نامیده شده است؛ یعنی انسان بیابد که از خود چیزی ندارد و از خود چیزی نمي‌تواند داشته باشد و هر خیری به او مي‌رسد، از خدای متعال است؛
[1]. نساء، 165.
حقیقتی که در مسیری بسیار طولانی امکان تحقق دارد و طیف گسترده‌ای از مراحل را، هم از لحاظ عرضی و هم از لحاظ طولی، دربر مي‌گیرد.
از جمله لوازم بندگی این است که آنچه را عقل موجب تنزل و سقوط انسان مي‌داند ترک کنیم و آنچه را عقل موجب صعود و ترقی مي‌داند انجام دهیم. البته وقتی با وحی هم فهمیدیم که چیزی موجب ترقی و تکامل ما مي‌شود باید آن را دوست بداریم و در حفظ و نگهداري‌اش بکوشیم، و بالعکس، کاری را که موجب از دست رفتن نعمت و زمینه‌های تکامل مي‌شود ترک کنیم. در مورد نعمت‌هایی که خدا در جسم و روح ما قرار داده، مانند چشم و گوش و دست و پا و عقل و شعور و امیال فطری، و نیز چیزهایی که با کار و تلاش خودمان به‌دست آورده‌ایم، مثل علم و ایمان، باید سعی کنیم اولاً شکرگزار باشیم؛ ثانیاً این درک و شناخت را حفظ کنیم تا از بین نرود؛ ثالثاً بکوشیم به لوازم عملی آن ملتزم شویم. اگر در هر مرحله‌ای کوتاهی کنیم، در واقع قدمی در راه تنزل برداشته‌ایم.
از سوی دیگر، وقتی به این نکته توجه مي‌کنیم که ارادۀ الهی فقط برای شخص من نیست و همۀ کسانی که بتوانند با ارادۀ خودشان تکامل یابند، خدای متعال خواهان کمال آنهاست، پس هر نعمتی به هرکس دیگری هم داده باشد، حق نداریم آن را تضییع کنیم؛ چه رسد به اینکه آن را از بین ببریم؛ و وقتی توجه پیدا کنیم که نعمت‌های دیگران ممکن است در آینده برای ما هم منشأ کمالی شود و ما مثلاً از مال یا علم ایشان بهره‌مند شویم، نعمتی روی نعمت برای ما تحقق مي‌یابد.
پس هم حفظ اصل نعمت، هم شکر نعمت، هم استفاده از نعمت، هم
تلاش برای رشد آن، همه خیرند و وظیفۀ عملی ما محسوب مي‌شوند، و هرچه در جهت ضد اینها باشد متصف به شر مي‌شود. همان‌طور که شرور غیر اختیاری ابتدایی، زمینه را برای اختیار خوب یا بد انسان فراهم مي‌کنند، شرور اختیاری نیز مي‌توانند زمینه را برای انتخاب‌های مطلوب یا نامطلوب ما فراهم سازند. دربارۀ این موضوع، مسائل زیادی هست که بنده مجموعۀ کامل و منظمی از آن را در جایی سراغ ندارم ـ چه‌بسا از ضعف و کمبود مطالعات بنده است ـ ولی به‌هرحال در آیات قرآنی، مباحث زیادی در این زمینه‌ها مطرح شده است که بسیار قابل توجه و آموزنده‌اند و متأسفانه ما از این نعمت‌های قرآنی درست استفاده نمي‌کنیم و زمینۀ محرومیت را برای خودمان و برای دیگران فراهم مي‌کنیم.