راه‌شناسى (معارف قرآن 4)

راه‌شناسى (معارف قرآن 4)

وزیری، گالینگور، 236 صفحه، چاپ اول 1376، چاپ نهم 1392.

معارف قرآن مجموعه کتاب‌هایی است که در آن، حضرت استاد به دسته‌بندی موضوعی آیات قرآن کریم پرداخته‌اند که این مجموعه از جمله آثار ابتکاری و بدیع ایشان محسوب می‌شود. حضرت استاد در آغاز ضمن تأکید بر لزوم گنجاندن درس تفسیر در مجموعه دروس اصلى حوزه علمیه، از مرحوم علامه طباطبایى، در مقام پیشگام و پرچمدار تدریس و نگارش تفسیر در حوزه تقدیر می‌کنند و ارائه یك دوره كامل تفسیر را به منزله متن درسى، نامیسر می‌شمارند و همچنین انتخاب بخش هایى از تفسیر قرآن را نیز ناكافى و غیرمفید مى دانند، و دسته بندى موضوعى آیات را تنها راه ممكن و مفید مى بینند. البته این دسته بندى می‌‌باید با نظم منطقى و بیانى موجز و متناسب با كتاب درسى عرضه گردد.

در زمینه دسته‌بندى موضوعى آیات قرآن كریم نیز استاد طرحى بدیع و ابتكارى را پیشنهاد مى‌كنند كه در قیاس با طرح‌‌هاى سابق كه آیات را بر محور «عقاید، احكام و اخلاق» یا بر محور «انسان و ابعاد وجودى او» دسته‌بندى می‌‌كردند، امتیازات چشم‌‌گیرى دارد. در این طرح، موضوعات آیات مورد بحث، بر محور «اللّه» كه هستى‌‌بخش همه كائنات است، دسته‌‌بندى شده، و با الهام از آیه شریفه أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا...، بحث از نقطه معینى آغاز مى‌‌گردد و پس از تكمیل آن در هر مرحله، به ترتیب به مراحل پایین تر ـ كه در طول یكدیگرند ـ مى‌‌رسد، و در نتیجه ارتباط منطقى میانِ هر مبحث با مبحث قبل برقرار مى‌‌شود. بر این اساس موضوعات مورد بحث در دروس تفسیر موضوعى حضرت استاد به ترتیب ذیل است:

1. خداشناسى: این بخش با بحث در زمینه شناخت خداوند آغاز مى شود و به بحث درباره كلیات و تفاصیل افعال الهى خاتمه می‌یابد.

2. جهان‌‌شناسى: خلقت جهان هستى، یكى از افعال الهى است و از این جهت مباحث این بخش با بخش قبلى ارتباط مى‌‌یابد، و به اینجا مى‌‌رسد كه خلقت همه پدیده‌‌هاى جهان، مقدم بر خلقت «انسان» به منزله شریف‌‌ترین مخلوق خداوند بوده است.

3. انسان‌‌شناسى: در این بخش اثبات مى‌‌شود كه انسان موجودى تك‌‌بعدى نبوده، زندگى او در دنیا مقدمه زندگى اخروى است، و او در این سیر نیازمند راه و طریق وصول به كمال و جاودانگى است.

4. راه‌‌شناسى: در این بخش، سخن بر سر شناخت راه درست وصول به سعادت آدمى است. این موضوع به مباحث رسالت و نبوت و امامت تسرى مى‌‌یابد و به این ترتیب با بخش بعدى مرتبط مى‌‌شود.

5. راهنماشناسى: صفات و ویژگى‌‌هاى راهنمایان طریق هدایت و چگونگى هدایت آنان موضوع این مبحث است. حلقه اتصال این مبحث با مباحث بخش بعد، طرح بحث كتب آسمانى پیشین است كه به قرآن شناسى مى‌‌انجامد.

6. قرآن‌‌شناسى: این بخش قرآن را از زبان خود قرآن معرفى مى‌‌كند و از آنجا كه در این بخش از تزكیه و تعلیم، به منزله هدف قرآن سخن به میان آمده، زمینه بحث تزكیه و انسان‌‌سازى قرآن فراهم مى‌‌آید.

7. اخلاق یا انسان‌‌سازى قرآن: در این مقام دیدگاه‌‌هاى اخلاقى قرآن تبیین مى‌‌گردد و ثابت مى‌‌شود كه عبادت و بندگىِ خدا، تنها اكسیر انسان‌‌سازى است.

8. برنامه هاى عبادى قرآن: در این بحث به برنامه‌های عبادی قرآن اعم از برنامه هاى فردى و اجتماعى اشاره می‌شود.

9. احكام فردى قرآن

10. احكام اجتماعى قرآن: در مقدمه این بخش، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن مورد بحث قرار مى‌‌گیرد.

بنابراین، معارف قرآن از نقطه آغاز هستى شروع مى‌‌شود و به ترتیب مراحل خلق و تدبیر را با حفظ محوریت «اللّه» برمى‌‌رسد، و سرانجام با بیان ویژگى‌‌هاى جامعه آرمانى انسان ختم مى‌‌گردد.

نظر به اهمیت محتوایى و غناى درسى این مجموعه، سه بخش نخست آن به قلم آقاى محمد عبدالمنعم الخاقانى به عربى ترجمه شده است كه ناشران ترجمه عربى این كتاب، انتشارات دارالهادى قم و دارالاسلامیة لبنان، آن را بارها به چاپ رسانده اند.

همچنین، ترجمه انگلیسى بخش نخست این مجموعه، یعنی خداشناسى با عنوان The Learnings of the Glorious Quran (تعلیمات قرآن كریم) توسط آقاى م. ج. خلیلى صورت گرفته و در سال 1994 میلادى به کوشش سازمان تبلیغات اسلامى چاپ و منتشر گردیده است. در ضمن ترجمه اردوی بخش «انسان‌شناسی» توسط حجت‌الاسلام والمسلمین سید ولی‌الحسن رضوی در حال انجام است.

گفتنی است سه بخش نخست مجموعه معارف قرآن، یعنی «خداشناسی»، «کیهان‌شناسی» و «انسان‌شناسی»، و بخش هفتم، یعنی «اخلاق در قرآن» در مجموعه‌آثار حضرت استاد با عنوان «مشکات» نیز به چاپ رسیده است.

ترتب بحث راه و راهنماشناسى بر مباحث پیشین معارف قرآن، به خصوص بر بحث انسان‌‌شناسى در قرآن از آن رو است كه در این بحث ثابت مى‌‌شود انسان، اشرف مخلوقات است و هدف از خلقت او این است كه با اختیار خود راه سعادت حقیقى خویش را بپیماید، و این‌جاست كه باید لزوم شناخت راه سعادت و راهنمایانى كه این راه را مى‌‌شناسانند مورد بحث قرار گیرد. از این رو نوبت به طرح موضوع راه و راهنماشناسى مى‌‌رسد.

در بخش راه‌‌شناسى این مباحث عمده مطرح شده است:

ابزار شناخت راه: انسان نمى‌‌تواند راه حقیقى سعادت را با ابزارهاى بشرىِ شناخت از قبیل حس و عقل و تجربه، به طور كامل بشناسد و ناگزیر، این راه سعادت مى‌‌بایست با نور وحى به بشر نمایانده شود؛

اهداف بعثت انبیا: این اهداف عبارتند از: هدایت تشریعى مردم، تعلیم مردم، اصلاح تحریف‌‌ها، رفع اختلافات دینى، قضاوت و حكومت، تذكر، انذار و تبشیر، و مبارزه با ظلم و فساد؛

بشر بودن پیامبران: چرا پیامبران از جنس فرشتگان نیستند، و بشر بودن آنان به چه معناست و چه تأثیرى در هدایت آدمیان دارد؟

معجزه: ضرورت معجزه براى اثبات ادّعاى نبوت، حقیقت و ماهیت معجزه، اشاره به بحث اعجاز قرآن به منزله یكى از معجزات پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و مهم ترین معجزه آن حضرت؛

عصمت: دایره شمول عصمت (مراتب و اشخاص)، پاسخ به شبهاتى در زمینه عصمت انبیا (علیهم السلام).

اشتراك و تمایز ادیان: ادیان الهى در جزئیات احكام با هم اختلاف دارند؛ اما روح دعوت همه انبیا «اسلام» است. موضوع دیگرى كه در این مقام بررسى مى‌‌شود علل اختلاف در میان ادیان است كه به طور كلى عبارتند از: الف) بغى و سركشى؛ ب) تحریف دین.

گفتنی است در همه مباحث این کتاب سعى شده است که مطالب از دایره دلالت آیات خارج نشود، و حتى روایات ناظر به باب‌‌هاى مختلفِ مورد بحث، با محك دلالت آیات، مورد استناد و ارزیابى قرار گرفته‌‌اند. همچنین استدلال هاى عقلى در جهت دلالت معانى و مضامین آیات ارائه شده است.

لازم به ذکر است بخش‌های «راه و راهنماشناسی» از مجموعه معارف قرآن توسط حجت‌الاسلام سید ضرغام حیدر نقوی به زبان اردو ترجمه و جهت نشر به کشور هندوستان ارسال شده است. هم‌چنین این دو بخش به همت حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعبدالمنعم الخاقانی به زبان عربی ترجمه شده و توسط انتشارات نشر الفقاهه با عنوان «النبوة فی القرآن» به چاپ رسیده است.

شایان ذكر است بخش‌های راه‌شناسی و راهنما‌شناسی در یك مجلد به چاپ رسیده است.