این كتاب خلاصه اى از سخنرانى هاى استاد با عنوان «موقعیت توحید در نظام عقیدتى و نظام ارزشى اسلام» است. این سخنرانى ها در سال هاى 66ـ1365 قبل از خطبه هاى نماز جمعه تهران ایراد گردیده است. انتشارات شفق این كتاب را در چهار نوبت، و در آخرین نوبت با شمارگان 4000 نسخه، به چاپ رسانده است.
این اثر در دو بخش تنظیم شده كه در بخش نخستِ آن توحید در نظام عقیدتى اسلام، و در بخش دوم آن، توحید در نظام ارزشى اسلام بررسى مى شود.
مهم ترین موضوعات مورد بحث دربخش اول از این قرارند:
ضرورت بحث توحید: در این باره به روایاتى همچون حدیث سلسلة الذهب و بیان امیرمؤمنان(علیه السلام) در جنگ جمل استناد شده، ضرورت بحث توحید با توجه به اینكه این اصل، ریشه همه اعتقادات اسلامى است، به اثبات رسیده است. همچنین با عنایت به ارتباط دو نظام اعتقادى و ارزشى اسلام، توحید به منزله محور نظام ارزشى مطرح گردیده و از این نظر نیز ضرورت بحث درباره آن اثبات شده است.
درجات توحید: توحید در خالقیت; توحید ربوبى، كه هم در ربوبیت تكوینى و هم در ربوبیت تشریعى تجلى مى یابد; توحید در عبودیت.
توهمات غلط در معناى توحید: در این قسمت، برخى از این توهمات، مانند قول به حركت مكانیكى و دینامیكى عالَم، دفع مى شود، و در نتیجه توحید در ربوبیت تكوینىِ لحظه به لحظه و آن به آنِ عالَم به اثبات مى رسد. شبهه مزبور مى گوید خداوند، تنها در خلقت و ایجاد عالم نقش داشته است، نه در ادامه حیات آن.
توحید در رازقیت: تنها خداوند است كه به بندگانش روزى مى دهد. به مناسبت این موضوع، مباحثى از قبیل تقدیر خدا در روزى انسان ها، علل و اسباب تغییر روزى، روزى رساندن از راه غیرطبیعى مطرح مى شود.
حكمت الهى: در پایان این بخش، به مناسبت مباحث پیشین، حكیمانه بودن تمام تدبیرهاى الهى مورد بررسى و اثبات قرار مى گیرد و در این زمینه، از حكمتِ تحمل سختى ها سخن به میان مى آید، و در نهایت، بحث قضا و قدر الهى و تبیین صحیح آن مطرح مى شود.
در بخش دوم (توحید در نظام ارزشى اسلام) نیز اصلى ترین مباحث از این قرارند:
مفهوم ارزش مطلق و ارزش اخلاقى: ارزش مطلق به معناى مطلوبیت، و ارزش اخلاقى به معناى مطلوبیتى است كه از نتیجه افعال اختیارى انسان عاید مى شود. سپس درباره معیار ارزش اخلاقى از نظر اسلام سخن به میان مى آید و ثابت مى شود كه به طور كلى، حقیقت و ملاك ارزش ها از دیدگاه اسلام و در نظام ارزشى اسلام، آن كمالى است كه در روح انسان پدید مى آید و انسان را به سوى خداپرستى و قرب الهى راه مى نماید.
بررسى برخى مفاهیم ارزشى از نظر اسلام: در این بحث مفاهیمى مانند آزادى، تعهد و وظیفه شناسى، تقوا و مراتب آن و ارتباط آن با توحید، و مفهوم عبادت بررسى شده است.
نصاب ارزش اخلاقى در اسلام: در این بحث ثابت مى شود كه كار فرد، گروه یا جامعه، از نظر اسلام زمانى ارزش دارد كه عنوان تقوا و پرستش خدا بر آن منطبق گردد، و این نصاب ارزش اخلاقى در اسلام است. حتى اگر كارى بر مبناى نظام هاى ارزشى دیگر پسندیده و شایسته باشد، اما این دو عنوان بر آن منطبق نشود، در دستگاه ارزشى اسلام به حدنصاب لازم براى ارزشمندى نمى رسد. آن گاه به مناسبت این بحث برخى نظریات غربى نقد مى شود، و سپس بحث ملاك خوب و بد از نظر اسلام مطرح مى گردد.