این كتاب شامل ادامه سخنرانى هاى قبل از خطبه هاى نماز جمعه تهران است كه پس از كتاب نظریه سیاسى اسلام به قلم آقایان محمدمهدى نادرى قمى و مهدى كریمى نیا نگارش یافته و چاپ دوم آن در تابستان 1380 به سعى انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله) صورت پذیرفته است.
ویژگى این كتاب، بیان مطالب حقوقى، در پرتو آیات نورانى قرآن كریم و روایات معصومان(علیهم السلام) است.
در جلسات اول تا چهارم، مفردات مبادى تصورى بحث، تعریف و مطرح شده است: مبادى و مباحثى نظیر: بیان مفهوم حق با توجه به شبهات مطرح در سطح جامعه در مورد نفى حقیقت واحد، شك گرایى و نیست انگارى و نهیلیسم و نسبیت گرایى، تفكیك میان دو معناى تكوینى و ارزشى (اعتبارىِ) حق در قرآن، تلازم مفهوم اعتبارىِ حق با تكلیف، و تفاوت حقوق با اخلاق.
از جلسه پنجم به بعد وارد مباحث اصلى كتاب مى شویم. در جلسه پنجم بحث خاستگاه و منشأ حقوق مطرح شده و دو مكتب حقوق طبیعى ـ كه منشأ حقوق را طبیعت یا عقل بشر مى داند ـ و پوزیتویسم حقوقى ـ كه منشأ حقوق را توافق و قرارداد اجتماعى مى داند ـ نقد شده است.
در جلسه ششم به منظور طرح دیدگاه اسلام درباره منشأ حقوق، تقسیمات حقوق بیان شده است.
در جلسه هفتم دیدگاه اسلام درباره منشأ حقوق مطرح مى شود. استاد ثابت مى كنند كه همه حقوق از حق خداوند نشأت مى گیرد، و آن گاه به بیان برخى شبهاتى مى پردازند كه براى انسان، حقى در مقابل خداوند قایل مى شود.
در جلسه هشتم به اشكالات بحث جلسه هفتم پاسخ گفته مى شود، و ثابت مى گردد كه همه حقوق، اولا و بالذات، براى خداوند است.
در جلسه نهم با استناد به بیانى از حضرت على(علیه السلام) بر بازگشت همه حقوق به حق خداوند تأكید مى شود و در ادامه بر فرع بودن سایر حقوق بر حق خداوند، برهان عقلى اقامه مى شود و وجود مصلحت و حكمت در جعل حق از سوى خداوند به اثبات مى رسد.
جلسه دهم در ادامه بحث از وجود مصلحت و حكمت در جعل حق از ناحیه خداوند به بحث از قدرت و مصلحت به منزله شرایط تكلیف مى پردازد.
جلسه یازدهم با بحث از رابطه حق و تكلیف، به نقد تفكراتى از قبیل «مطالبه حقوق و نفى تكلیف» مى پردازد.
در جلسه دوازدهم از طریق رابطه فاعلیت با ثبوت حق، ثابت مى شود كه چون فاعلیت اصلى در جهان از آنِ خداوند است، همه حقوق نیز براى او ثابت است.
جلسه سیزدهم درباره «انسان و طلبكارى حقوق از خداوند» است و با استناد به آیات و حكایات قرآنى ثابت مى شود كه انسان وامدار خداست نه طلبكار او.
در جلسه چهاردهم، ذیل عنوان «عبودیت و بردگى»، تفاوت مالكیت خداوند بر بنده خود، با مالكیت ارباب بر برده، تبیین مى گردد.
جلسه پانزدهم به بحث از رحمت الهى در قالب اوامر و نواهى مى پردازد.
در جلسه شانزدهم لزوم تعیین مصلحت در قوانین حقوقى به اثبات رسیده و با توجه به مشكل تشخیص مصلحت، نیاز به وحى براى حل این مشكل ثابت شده است.
در جلسه هفدهم در ادامه بحث تعیین مصلحت، ملاحظاتى در تدوین نظام حقوقى مطرح مى شود.
در جلسات هیجدهم و نوزدهم حق كرامت انسان از منظر اعلامیه حقوق بشر و از دیدگاه اسلام تبیین مى شود.
جلسات بیستم و بیستویكم بحث در زمینه حق آزادى و حدود و مبانى آن است.
در جلسه بیستودوم بحث اسلام و حق حاكمیت انسان بر انسان طرح مى شود. در این زمینه حق حاكمیت پیامبر و ائمه اطهار(علیهم السلام) و اولى الامر نیز بررسى مى شود.
در جلسه بیستوسوم در ادامه نقد حق آزادى انسان، ایده هاى لیبرالیسم و پوزیتویسم اخلاقى به نقد كشیده مى شود.
در جلسه بیست و چهارم از آزادى عقیده و بیان سخن به میان مى آید و جلسه بیستوپنجم آزادى بیان و مطبوعات را برمى رسد.
در مجلد دوم این كتاب كه در پاییز سال 1382 منتشر شد، در ادامه مباحث جلد نخست، به بحث درباره رابطه میان حكومت و مردم پرداخته شده است. در جلسات بیست و ششم و بیست و هفتم موضوع حكومت و حاكم از دیدگاه اسلام بررسى شده است.
در جلسه بیست و هشتم مشخصات حكومت اسلامى از نگاه امیرالمؤمنین(ع) و در جلسه بیست و نهم دین مدارى و ارزش گرایى حكومت اسلامى تبیین شده است. در جلسه سى ام موضوع ولایت فقیه و حق قانونى گذارى و در جلسه سى و یكم مسأله ثبات و تغییر در نظام حقوقى توضیح و شرح داده است. مباحثى همچون توّجه انقلاب اسلامى ایران به مسأله فلسطین، انحراف حاكمان و كارگزاران در حكومت اسلامى، و قرائت هاى مختلف از دین محور اصلى مباحث جلسات سى و دوم تا سى و هشتم هستند. حقوق متقابل مردم و حكومت، دیدگاه دینى سكولاریستى به حكومت، مالكیت در حكومت اسلامى، دفاع و امنیت، وظیفه حكومت، مهم ترین وظایف دفاعى حكومت، در تدارك دفاع در جامعه اسلامى، شهید مطهرى و مسأله دفاع، عاشورا تبلور دفاع از دین و ارزش ها، امام خمینى (ره) مدافع دین و ارزش ها، استقرار حكومت و ولایت فقیه در ایران، و وعده تخلف ناپذیر خداوند به ترتیب عناوین جلسات سى و نهم تا پنجاهم را تشكیل مى دهند.