بسم الله الرحمن الرحیم

مبغوض‌‌‌ترین انسان‌‌ها نزد خداوند متعال(4)

روند تسلط شيطان بر انسان

آن چه پیش رو دارید گزیده‌‌ای از سخنان حضرت آیت اللّه مصباح یزدی(دامت بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1386/01/29 ایراد فرموده‌‌اند. باشد تا این رهنمودها چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

در جلسات قبل ضمن توضيح فرازهايي از خطبه هفدهم نهج‌البلاغه گفتيم كه از جمله مبغوض‏ترين بندگان خدا از ديدگاه امير مؤمنان(ع) كساني هستند كه كار خوب برايشان ناشناخته است و با آن ارتباطي ندارند، اما كار بد را دوست دارند بشناسند و آن را تحسين مي‏كنند. بخش ديگري از اوصاف اين گروه در خطبه هفتم ذكر شده كه به گفته بعضي از شارحين نهج‌البلاغه ادامه همان فرمايشات است. حضرت امير(ع) در اين فراز مي‌فرمايد:«؛ اتَّخَذُوا الشَّيْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلَاكاً وَ اتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاكاً فَبَاضَ وَ فَرَّخَ فِي صُدُورِهِمْ وَ دَبَّ وَ دَرَجَ فِي حُجُورِهِمْ فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِمْ فَرَكِبَ بِهِمُ الزَّلَلَ وَ زَيَّنَ لَهُمُ الْخَطَلَ فِعْلَ مَنْ قَدْ شَرِكَهُ الشَّيْطَانُ فِي سُلْطَانِهِ وَ نَطَقَ بِالْبَاطِلِ عَلَي لِسَانِه»¹؛ اين گروه كساني هستند كه «اتَّخَذُوا الشَّيْطَانَ لِأَمْرِهِمْ مِلَاكاً وَ اتَّخَذَهُمْ لَهُ أَشْرَاكا»؛ تكيه گاه خود را شيطان قرار داده‏اند. «فَبَاضَ وَ فَرَّخَ فِي صُدُورِهِم»؛ اين تعبير يك تعبير كنايي است. وقتي مي‏خواهند بگويند: كسي در جايي ثابت مانده، بيرون نمي‏رود مي‌گويند همانند پرنده است كه جايي لانه كرده و تخم گذاشته است تا جوجه‏هايش درآيد، و از تعبير «بَاضَ وَ فَرَّخ»؛ استفاده مي‏كنند. اين جمله كنايه از اين است كه شيطان در سينه‏هاي اين‏ها لانه و جا خوش كرده است.
«وَ دَبَّ وَ دَرَجَ فِي حُجُورِهِم»: وقتي بچه در دامن پدر و مادرش كم كم بزرگ مي‏شود و جنب و جوش پيدا مي‏كند، مي‏گويند: «دَبَّ وَ دَرَج»، حضرت مي‏فرمايد: اين‏ها كساني هستند كه بچه‏هاي شيطان در دامن اين‏ها پرورش پيدا مي‏كنند. اجمالاً شيطان دار و دسته‏اي دارد، اما اين كه زاد و ولدش به چه صورت است، آيا نظامي كه در تناسل و توالد جنّي‏ها حاكم است چگونه است، و آيا همان درباره ابليس نيز حاكم است يا نه، بحثي است كه ما در اين جا در صدد پرداختن به آن نيستم.
«فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِمْ وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِم»؛ شيطان با چشم اين‏ها نگاه مي‏كند و به زبان اين‏ها سخن مي‏گويد. وقتي اين‏ها حرف مي‏زنند، شما خيال مي‏كنيد كه خودشان حرف مي‏زنند. اين طور نيست و در واقع شيطان است كه از زبان اين‏ها سخن مي‏گويد. «فَرَكِبَ بِهِمُ الزَّلَل»؛ آن قدر شيطان در آن‏ها نفوذ مي‏كند كه دست و زبانشان را تسخير مي‏كند و آن‏ها را به لغزش وامي دارد. «وَ زَيَّنَ لَهُمُ الْخَطَل»؛ گناهان بزرگ و زشت را براي آن‏ها جلوه مي‏دهد و زينت مي‏كند تا بدان علاقه‏مند شوند و سراغش بروند. اين كار كسي است كه شيطان او را در قلمرو قدرت خود شريك كرده است و آن نقشي را كه بايد خودش ايفا كند به عهده اين‏ها مي‏گذارد. شايد تعبير «شَياطِينَ الْإِنْسِ وَ الْجِن»²؛ در روايات بر همين معنا منطبق شود. «شَياطِينَ الْإِنْس»؛ آن‏هايي هستند كه كار شيطان را انجام مي‏دهند گر چه آدميزاد هستند. «وَ نَطَقَ بِالْبَاطِلِ عَلَي لِسَانِه»؛ شيطان اين‏ها را شريك خود قرار داده است و به زبان آن‏ها سخنان باطل را جاري مي‏سازد.
دو مطلب در اين‏جا قابل بررسي است: يكي اين كه شيطان چگونه با انسان ارتباط برقرار مي‏كند و چطور بر او تأثير مي‏گذارد؟ رابطه شيطان با آدميزاد چه طور است؟ شيطان ناگهان سوار كسي نمي‏شود و افسارش را در دست نمي‏گيرد. اين كار نظام و سير خاصي دارد. ما درست نمي‏دانيم كه شيطان چگونه با انسان رابطه برقرار مي‏كند و چه اندازه مي‏تواند بر او تسلط پيدا كند. براي شناخت اين معنا بايد گفت: انسان‏ها چند دسته هستند: يك دسته معصومين‏عليهم‏السلام كه «عِبادَ اللَّهِ الُْمخْلَصِين»³؛ هستند و شيطان از اول هم طمعي در گمراه كردن آن‏ها نداشته است. وجود آنان دربست مال خدا است و شيطان هيچ طمعي در آن‏ها ندارد،با آن‏ها هم نمي‏تواند كاري داشته باشد و به همين جهت، معصوم هستند. همان طور كه بعضي چيزها براي ما آن قدر زشتي‏اش روشن است كه هيچ وقت فكر هم نمي‏كنيم كه آن را انجام دهيم. حضرات معصومين‏عليهم‏السلام هم آن قدر زشتي گناه برايشان روشن است كه اصلاً فكر گناه را هم نمي‏كنند.
پيروان ائمه‏عليهم‏السلام داراي مراتبي هستند. در يك مرتبه كساني هستند كه در دستگاه انبيا تربيت شده‏اند، دستورات آن‏ها را درست عمل مي‏كنند و مي‏خواهند زندگيشان شبيه معصومين‏عليهم‏السلام باشد. اين‏ها در لسان قرآن «متقين»؛ نام دارند. شيطان در اين‏ها طمع دارد، ولي اين طور نيست كه شيطان بر آن‏ها مسلط باشد و همه كارهايشان را تحت نظر داشته باشد و بتواند در آن‏ها دخالت كند. تعبير قرآن درباره اينان اين است كه شيطان‏هاي دوره‏گردي هر از گاهي با آن‏ها تماس پيدا مي‏كنند. «إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذا مَسَّهُمْ طائِفٌ مِنَ الشَّيْطانِ تذكّروا»⁴؛ اين‏ها شيطان‏؛ ثابت ندارند و شياطيني كه دوره‏گرد هستند و اين طرف و آن طرف مي‏گردند تا طعمه‏اي پيدا كنند، گاهي ممكن است به «متقين»؛ هم برخورد پيدا كنند و بخواهند آن‏ها را گمراه كنند. ولي «متقين»؛ فوراً متوجه آن‏ها مي‏شوند، به خدا پناه مي‏برند و خدا آنان را نجات مي‏دهد. البته تقوا هم مراتبي دارد. اين طور نيست با تقوايان همه مثل سلمان و ابوذر باشند.
دسته ديگر كساني هستند كه لغزش‏هاي كوچكي پيدا مي‏كنند و اين‏ها كم كم ادامه پيدا مي‏كند و حالت نسبتاً ثابتي در آن‏ها پيدا مي‏كند كه باعث مي‏شود تمايل به گناه پيدا كنند و كما بيش مبتلا مي‏شوند. اين‏ها شيطان ثابت دارند. «وَ مَنْ يَعْشُ عَنْ ذِكْرِ الرَّحْمنِ نُقَيِّضْ لَهُ شَيْطاناً فَهُوَ لَهُ قَرِين»⁵؛ در جاي ديگر قرآن مي‏فرمايد «وَ قَيَّضْنا لَهُمْ‏؛ قُرَناء»⁶؛ واژه قُرَناءَ جمع قرين است، يعني كسي كه از ياد خدا رو بگرداند ما يك شيطاني را قرين او قرار مي‏دهيم. اين طور نيست كه شيطان گتره‏اي و تصادفي يقه كسي را بگيرد و بگويد: تو نوكر من هستي. آن چه باعث مي‏شود شيطان بتواند ارتباط پيدا كند و با انسان رفيق شود، فراموشي خدا است. خدا اين دستگاه را قرار داده كه شيطان بتواند با اهل فسق و فجور رفيق شود. اين‏ها ذكر و فكرشان همان تمايلات شيطاني است. اين حالت وقتي شدّت پيدا مي‏كند، نه تنها شيطان رفيق و قرين انسان مي‏شود، بلكه كم كم بر او مسلط مي‏شود و گويا شخص مطيع شيطان مي‏شود. شدت گناه به جايي مي‏رسد كه خداي متعال انسان را به اين صورت مجازات مي‏كند كه ديگر اصلاً ميلي به شنيدن حرف خوب و عمل كردن به آن پيدا نمي‏كند: «خَتَمَ اللَّهُ عَلي‏؛ قُلُوبِهِم»⁷. چيزي كه مانع مي‏شود شيطان بر انسان تسلط پيدا كند، ايمان و توكل است: «إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَي الَّذِينَ آمَنُوا وَ عَلي‏؛ رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ إِنَّما سُلْطانُهُ عَلَي الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُمْ بِهِ مُشْرِكُون»⁸. اگر انسان ايمانش را حفظ كند و بر خدا توكل داشته باشد،شيطان بر او تسلط پيدا نمي‏كند. ممكن است شيطان گاهي با او تماس بگيرد برخوردي كند و هجومي داشته باشد، اما بر او تسلط پيدا نمي‏كند. بعضي از اين گروه‏هاي سياسي منحرف در ولايت‏پذيري از شيطان به جايي رسيدند كه مي‏گفتند: اگر ما نخواهيم بهشت برويم بايد چه كسي را ببينيم؟! ما مي‏گوييم: هيچ كس را نمي‏خواهد ببينيد. شما همان ولايت شيطان را كه پذيرفتيد، كافي است. با اين پذيرش كارتان به جايي مي‏رسد كه گاهي شنيدن اسم خدا برايتان سخت است: «وَ إِذا ذُكِرَ اللَّهُ وَحْدَهُ اشْمَأَزَّتْ قُلُوبُ الَّذِينَ لا يُؤْمِنُونَ‏بِالْآخِرَة»؛ اگر انسان با اختيار خودش سراغ شيطان رفت و ولايت شيطان را پذيرفت، به حكم قانون الهي شيطان بر او مسلط مي‏شود و نجات پيدا كردن از دست شيطان برايش خيلي مشكل مي‏شود. اين يك جريان تكاملي دارد. از يك نقطه‏اي شروع مي‏شود و به يك نقطه‏اي ختم مي‏شود. در نقطه اول هيچ تسلطي براي شيطان نيست. انسان به فطرت خود خدا، سعادت، راست گويي، درست كرداري را دوست دارد و اهل خيانت، دروغ و كلك نيست، اما كم كم، بر اثر معاشرت با رفيق بد، به بعضي از خلاف‏ها تمايل پيدا مي‏كند تا آنجايي كه شيطان همنشين دائمي انسان مي‏شود و كارش به جايي مي‏رسد كه شيطان بر او تسلط پيدا مي‏كند.
نه تنها شيطان با آن‏ها رفيق مي‏شود، بلكه به زبان آن‏ها حرف مي‏زند! روايتي است كه شيخ بهايي در كتاب اربعين خود شرح داده است كه خداوند مي‏فرمايد: «لايزال العبد يتقرّب الي بالنوافل و العبادات حتي احبّه فاذا احببته كنت سمعه الذي يسمع به و بصره الذي يبصر به و يده التي يبطش بها و رجله التي يمشي بها»⁹: بنده وقتي در مقام بندگي‏؛ بر مي‏آيد، به واجبات اكتفا نمي‏كند و سعي مي‏كند هر چه مي‏تواند مستحبات را نيز انجام دهد، و آن قدر به من نزديك مي‏شود كه من چشم، گوش، و دست و پاي او مي‏شوم. در مقابل نيز انسان خطاكار به جايي مي‏رسد كه شيطان گوش، چشم و دست انسان مي‏شود. «فَنَظَرَ بِأَعْيُنِهِم»؛ «وَ نَطَقَ بِأَلْسِنَتِهِم»؛ شيطان مي‏بيند و سخن مي‏گويد، اما به زبان و چشم اين‏ها! اين هم يك دسته از انسان‏ها هستند كه دربست در خدمت شيطان هستند.

1. نهج البلاغه(صبحي صالح)، خطبه 7، ص 53.

2. كافي، ج‏4، ص 402.

3. اشاره به آيات 39 و 40 از سوره فجر.

4. اعراف، 201.

5. زخرف، 36.

6. فصلت، 25.

7. بقره، 7.

8. نحل 99 –؛ 100.

9. عوالي اللآلي، ج‏4، ص‏؛ 103.