كیهان‌شناسى (معارف قرآن2)

معارف قرآن2؛ كیهان‌شناسى

وزیری، گالینگور، 90 صفحه، چاپ اول 1386، چاپ هفتم 1393.

معارف قرآن مجموعه کتاب‌هایی است که در آن، حضرت استاد به دسته‌بندی موضوعی آیات قرآن کریم پرداخته‌اند که این مجموعه از جمله آثار ابتکاری و بدیع ایشان محسوب می‌شود.حضرت استاد در آغاز ضمن تأکید بر لزوم گنجاندن درس تفسیر در مجموعه دروس اصلى حوزه علمیه، از مرحوم علامه طباطبایى، در مقام پیشگام و پرچمدار تدریس و نگارش تفسیر در حوزه تقدیر می‌کنند و ارائه یك دوره كامل تفسیر را به منزله متن درسى، نامیسر می‌شمارند و همچنین انتخاب بخش هایى از تفسیر قرآن را نیز ناكافى و غیرمفید مى دانند، و دسته بندى موضوعى آیات را تنها راه ممكن و مفید مى بینند. البته این دسته بندى می‌‌باید با نظم منطقى و بیانى موجز و متناسب با كتاب درسى عرضه گردد.

در زمینه دسته‌بندى موضوعى آیات قرآن كریم نیز استاد طرحى بدیع و ابتكارى را پیشنهاد مى‌كنند كه در قیاس با طرح‌‌هاى سابق كه آیات را بر محور «عقاید، احكام و اخلاق» یا بر محور «انسان و ابعاد وجودى او» دسته‌بندى می‌‌كردند، امتیازات چشم‌‌گیرى دارد. در این طرح، موضوعات آیات مورد بحث، بر محور «اللّه» كه هستى‌‌بخش همه كائنات است، دسته‌‌بندى شده، و با الهام از آیه شریفه أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِیَةٌ بِقَدَرِهَا...،1 بحث از نقطه معینى آغاز مى‌‌گردد و پس از تكمیل آن در هر مرحله، به ترتیب به مراحل پایین تر ـ كه در طول یكدیگرند ـ مى‌‌رسد، و در نتیجه ارتباط منطقى میانِ هر مبحث با مبحث قبل برقرار مى‌‌شود. بر این اساس موضوعات مورد بحث در دروس تفسیر موضوعى حضرت استاد به ترتیب ذیل است:

1. خداشناسى: این بخش با بحث در زمینه شناخت خداوند آغاز مى شود و به بحث درباره كلیات و تفاصیل افعال الهى خاتمه می‌یابد.

2. جهان‌‌شناسى: خلقت جهان هستى، یكى از افعال الهى است و از این جهت مباحث این بخش با بخش قبلى ارتباط مى‌‌یابد، و به اینجا مى‌‌رسد كه خلقت همه پدیده‌‌هاى جهان، مقدم بر خلقت «انسان» به منزله شریف‌‌ترین مخلوق خداوند بوده است.

3. انسان‌‌شناسى: در این بخش اثبات مى‌‌شود كه انسان موجودى تك‌‌بعدى نبوده، زندگى او در دنیا مقدمه زندگى اخروى است، و او در این سیر نیازمند راه و طریق وصول به كمال و جاودانگى است.

4. راه‌‌شناسى: در این بخش، سخن بر سر شناخت راه درست وصول به سعادت آدمى است. این موضوع به مباحث رسالت و نبوت و امامت تسرى مى‌‌یابد و به این ترتیب با بخش بعدى مرتبط مى‌‌شود.

5. راهنماشناسى: صفات و ویژگى‌‌هاى راهنمایان طریق هدایت و چگونگى هدایت آنان موضوع این مبحث است. حلقه اتصال این مبحث با مباحث بخش بعد، طرح بحث كتب آسمانى پیشین است كه به قرآن شناسى مى‌‌انجامد.

6. قرآن‌‌شناسى: این بخش قرآن را از زبان خود قرآن معرفى مى‌‌كند و از آنجا كه در این بخش از تزكیه و تعلیم، به منزله هدف قرآن سخن به میان آمده، زمینه بحث تزكیه و انسان‌‌سازى قرآن فراهم مى‌‌آید.

7. اخلاق یا انسان‌‌سازى قرآن: در این مقام دیدگاه‌‌هاى اخلاقى قرآن تبیین مى‌‌گردد و ثابت مى‌‌شود كه عبادت و بندگىِ خدا، تنها اكسیر انسان‌‌سازى است.

8. برنامه هاى عبادى قرآن: در این بحث به برنامه‌های عبادی قرآن اعم از برنامه هاى فردى و اجتماعى اشاره می‌شود.

9. احكام فردى قرآن

10. احكام اجتماعى قرآن: در مقدمه این بخش، جامعه و تاریخ از دیدگاه قرآن مورد بحث قرار مى‌‌گیرد.

بنابراین، معارف قرآن از نقطه آغاز هستى شروع مى‌‌شود و به ترتیب مراحل خلق و تدبیر را با حفظ محوریت «اللّه» برمى‌‌رسد، و سرانجام با بیان ویژگى‌‌هاى جامعه آرمانى انسان ختم مى‌‌گردد.

نظر به اهمیت محتوایى و غناى درسى این مجموعه، سه بخش نخست آن به قلم آقاى محمد عبدالمنعم الخاقانى به عربى ترجمه شده است كه ناشران ترجمه عربى این كتاب، انتشارات دارالهادى قم و دارالاسلامیة لبنان، آن را بارها به چاپ رسانده اند.

همچنین، ترجمه انگلیسى بخش نخست این مجموعه، یعنی خداشناسى با عنوان The Learnings of the Glorious Quran (تعلیمات قرآن كریم) توسط آقاى م. ج. خلیلى صورت گرفته و در سال 1994 میلادى به کوشش سازمان تبلیغات اسلامى چاپ و منتشر گردیده است . در ضمن ترجمه اردوی بخش «انسان‌شناسی» توسط حجت‌الاسلام والمسلمین سید ولی‌الحسن رضوی در حال انجام است.

گفتنی است سه بخش نخست مجموعه معارف قرآن، یعنی «خداشناسی»، «کیهان‌شناسی» و «انسان‌شناسی»، و بخش هفتم، یعنی «اخلاق در قرآن» در مجموعه‌آثار حضرت استاد با عنوان «مشکات» نیز به چاپ رسیده است.

در بخش «جهان‌‌شناسى»كه دومین بخش از درس‌های تفسیر موضوعی قرآن كریم است و تعبیر «كیهان‌‌شناسى» در مورد آن صحیح تر است، مباحث زیر مورد بررسى قرار گرفته است:

آسمان‌‌ها و زمین: تعداد آسمان‌‌ها و زمین، زمان و كیفیت خلقت آنها؛

عرش و كرسى؛

پدیده‌‌هاى جهان: زمین، شب و روز، راه‌ها، بادها، رعد و برق و... ؛

پدیده‌‌هاى زمینى: كیفیت پیدایش ابر و باران، نهرها و چشمه‌‌ها و دریاها و... ؛

فرشتگان و افعال آنان؛

جن و شیطان و دار و دسته شیطان؛

شایان ذكر است بخش‌های خداشناسی، كیهان‌شناسی و انسان‌شناسی در یك مجلد به چاپ رسیده است.