علامه مصباح یزدی: غیردینی خواندن علم فلسفه كوته‌نظری است

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی دفتر آیت‌الله مصباح یزدی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) در ادامه سلسله جلسات علم دینی، در جمع اساتید دانشگاه‌های استان قم، ضمن تسلیت سالروز شهادت حضرت زهرا (س) گفت: همان‌گونه كه در جلسه گذشته اشاره شد، علم واژه‌‌ای ‌است كه حكم مشترك لفظی را داشته و معانی آن كاربردهای بسیار متفاوتی دارند، هرچند فی الجمله در همه آنها معنای آگاهی و كشف واقعیت مورد نظر قرار گرفته است.

وی با اشاره به این‌كه در یكی از این معانی، علم به مجموعه مسائلی گفته می‌شود كه حول یك محور طراحی شده است، ادامه داد: حتی در همین اصطلاح هم بحث است كه آیا همه این مسائل علم است و یا تنها مسائلی كه صحیح بوده و منطبق بر واقعیت است، مثلا در فیزیك این مسأله كه آیا قانون نیوتن درست است یا خیر؟ علم است و یا اینكه وقتی جواب صحیحی به این سؤال داده شود، آن علم خواهد بود.

علامه محمدتقی مصباح یزدی ادامه داد: بنا بر معنای دوم، اگر در زمانی براساس برخی تحقیقات پاسخ‌‌هایی به مسائلی داده شد و در زمان دیگر بطلان آن پاسخ‌ها مشخص شد، باید گفت كه آن گزاره‌ها اصلا جزء این علم نبوده، چون یافته‌هایش صحیح نبوده است. به عنوان نمونه در علم هیأت زمانی گمان می‌شد، زمین مركز است و بقیه ستاره‌ها و سیارات بر گرد آن می‌چرخند، اما بعد از آن مشخص شد چنین نیست، لذا طبق این معنا باید بگوییم، آنچه در سابق گفته شده، اصلا علم هیأت نبوده است، بلكه صرفا اوهام و خیالاتی اشتباه بوده است، یا مثلا در علم فقه، فقیهی نماز جمعه را واجب و دیگری نماز جمعه را حرام می‌داند، حال بعد از اینكه واقع مشخص شد، معلوم می‌شود كه یكی از آن دو نظر اصلا از علم فقه نبوده است.

وی با بیان اینكه مطابق معنای رایج، نفس مسائل، علم است، نه جواب صحیح به آنها، اظهار داشت: مطابق هریک از این دو معنا، باید قیدی اضافه شود كه کشف رابطه صحیح بین موضوع و محمول، یا هر نوع تلاشی كه برای کشف آن بشود، هرچند نتایج مختلفی داشته باشد، جزء علم قلمداد شود.

وی ادامه داد: سؤال دیگری در همین اصطلاح علم مطرح می‌شود كه اگر مجموعه مسائلی حول محوری واحد باشد، اما دو یا چند روش برای حل آنها وجود داشته باشد، آیا هركدام علم مستقلی محسوب می‌شود؟ مثلا بسیاری از مسایل اخلاقی، هم با روش نقلی و هم با روش عقلی اثبات می‌شود، آیا در این صورت دو علم وجود دارد یا یك علم؟ در صورتی كه روش و متد، مقوَم علم باشد، در خصوص اخلاق باید گفت دوعلم وجود دارد، یكی از آنها كه نقلی است علم دینی و دیگری علم غیردینی است و اگر روش و متد مقوَم علم نباشد، تنها یك علم اخلاق داریم.

استاد فلسفه حوزه علمیه ادامه داد: همچنین هر چه دقیق‌تر شویم، سؤالات دیگری نیز وجود دارد، مثلا آیا هدف، در علم تأثیری دارد یا خیر؟ بدین معنا که اگر مجموعه مسائلی با یك هدف مورد بحث قرار گیرد و همان مجموعه مسائل با هدف دیگری نیز مطرح شود، آیا دو علم وجود خواهد داشت یا خیر؟ بدین ترتیب، تنها در یكی از معانی علم، بحث‌های فراوانی وجود دارد، و از همین رو ابتدا باید مشخص كرد كه طبق چه معنا و مبنایی از علم بحث می‌شود تا پس از آن، در خصوص علم دینی و غیردینی بحث شود.

وی با اشاره به این‌كه شبیه این بحث‌ها و سؤالات درباره واژه دین هم مطرح می‌شود، ادامه داد: مثلا طبق اصطلاح رایج كه دین شامل سه بخش اعتقادات، احكام و اخلاق است، هر گونه پاسخی كه به این مسائل داده شود، دین است، یعنی اگر كسی به این سؤال كه آیا خدا وجود دارد، پاسخ منفی داد نیز دین است، و در نتیجه دین الحادی نیز وجود دارد و طبق این اصطلاح، دیگر بی‌دینی وجود نخواهد داشت.

علامه مصباح یزدی ادامه داد: البته وقتی در نظام اسلامی گفته می‌شود، علوم انسانی و دانشگاه‌ها و… باید اسلامی باشد، منظور دین صحیح اسلام است، نه هر برداشتی که هركسی از دین و اسلام داشته باشد.

وی با اشاره به اینكه در رابطه با دین نیز سؤالات بسیاری را می‌توان مطرح نمود، ادامه داد: مثلا در خصوص قلمرو دین و این که آیا دین فقط رابطه انسان با خداست، گرایش‌های سكولار سعی در محصور كردن دین در محدوده خاصی دارند و آن را فاقد جنبه علمی می‌دانند، بلكه برای آن جنبه ذوقی و سلیقه‌ای قائل هستند و لذا در غرب، انسان می‌تواند بسیار راحت و صرفاً برای تنوع، دینش را عوض كند، چرا كه اصلا جنبه علمی ندارد.

آیت‌الله مصباح یزدی با بیان نمونه‌هایی ادامه داد: در مقابل این گرایش، گرایش دیگری نیز وجود دارد كه تمام امور زندگی انسان، از فردی و اجتماعی، و مادی و معنوی را جزء قلمرو دین می‌داند و بر آن است که همه شئون زندگی انسان از آن جهت كه در سعادت و شقاوت انسان نقش دارد در دایره دین قرار می‌گیرد.

وی با بیان این‌كه باید معانی و تحلیل‌های دو واژه دین و علم را در نظر بگیریم، تا در دام مغالطه نیفتیم، اظهار داشت: باید دید علم چه نسبتی با دین می‌تواند داشته باشد و این نسبت فقط از یك جهت ممکن است یا از چند جهت؟

آیت‌الله مصباح یزدی با اشاره به اینكه ادنی مناسبت برای نسبت دادن دین به علم كافی است، ادامه داد: یكی از نسبت‌های علم و دین می‌تواند این باشد كه همه مسائل مطرح شده در علم، در دین نیز مطرح باشد، به عنوان نمونه در مسأله توحید، هم متد نقلی وجود دارد و هم عقلی. اگر متد را جزء مقوّم علم ندانیم، یك علم داریم كه كاملا مسائلش بر دین منطبق است. یعنی یك علم خداشناسی داریم كه با دو روش قابل اثبات است.

وی ادامه داد: گاهی نیز ممكن است، از آنجایی كه متد علم تنها نقلی و وحیانی است، به آن علم دینی گفته شود، یعنی چیزی كه در غیر دین وجود ندارد، مانند نماز صبح در علم فقه كه بدون نقل قابل اثبات نیست.

علامه مصباح یزدی افزود: گاهی نیز به علمی كه برای اثبات مسائل دینی مورد نیاز باشد، علم دینی اطلاق می‌شود، كه بدون آنها مسائل دینی قابل اثبات نیست، مثلا ادبیات عربی و فصاحت و بلاغت كه بدون آنها نمی‌توان معنای درست آیات و روایات را فهمید و همچنین فقاهت و اصول فقه و مباحث فلسفه كه برای اثبات خدا به كار می‌رود، در این اصطلاح، علم دینی نامیده می‌شوند.

وی با اشاره به اینكه فلسفه نیز علم دینی است، ادامه داد: اثبات برخی از مسائل خداشناسی مانند توحید، نیاز به بحث‌های فلسفی دارد، لذا بسیار كوتاه نظری است كه فلسفه علمی غیردینی یا ضد دین عنوان شود.

علامه مصباح یزدی با اشاره به برخی مناسبت‌های دیگر که به موجب آنها، می‌توان علمی را دینی نامید، ادامه داد: برخی بزرگان، دینی یا غیردینی بودن علم را به انگیزه عالم و متعلم منوط می‌كنند، به گونه‌ای كه اگر باعلمی چنان برخورد شود كه ما را با خدا آشنا كند، به آن علم دینی می‌گویند ولو اینكه با روش تجربی اثبات شود، و در غیر این صورت، به آن، علم غیردینی می‌گویند. اما در استعمالات شایع معمولا چنین معنایی اراده نمی‌شود، بلكه خود همین مسائل مراد است كه گاهی متد هم در آن لحاظ میشود و گاهی خیر.

وی ادامه داد: آنچه تاكنون درباره علم و دین گفته شد، در واقع مبادی تصوری بحث است كه مسأله اسلامی كردن دانشگاه‌ها و علوم انسانی و… بدون شناخت دقیق این مبادی تصوری قابل حل نیست.

گفتنی است این مراسم دومین جلسه از سلسله جلسات علم دینی بود كه پنجشنبه هفتم اردیبهشت ماه در تالارهمایش‌های مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد.