این كتاب، ادامه درس هاى تفسیر موضوعى قرآن كریم است كه به كوشش واحد مجموعه آثار مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(ره) گردآورى و ویرایش شده و چاپ اول آن در پاییز سال 1376 با تیراژ 3000 نسخه از سوى انتشارات مؤسسه مزبور منشتر شده است.
ترتب بحث راه و راهنماشناسى بر مباحث پیشین معارف قرآن، به خصوص بر بحث انسان شناسى در قرآن از آن رو است كه در بحث انسان شناسى ثابت مى شود انسان، اشرف مخلوقات است و هدف از خلقت او این است كه با اختیار خود راه سعادت حقیقى خویش را بپیماید، و اینجاست كه مى باید لزوم شناخت راه سعادت و راهنمایانى كه این راه را مى شناسانند مورد بحث قرار گیرد. از این رو نوبت به طرح موضوع راه و راهنماشناسى مى رسد.
در قسمت راه شناسى این مباحث عمده مطرح شده است:
ابزار شناخت راه: انسان نمى تواند راه حقیقى سعادت را با ابزارهاى بشرىِ شناخت از قبیل حس و عقل و تجربه، كاملاً بشناسد و لاجرم این راه مى باید با نور وحى به بشر نمایانده شود.
اهداف بعثت انبیا: این اهداف عبارتند از: هدایت تشریعى مردم، تعلیم مردم، اصلاح تحریف ها، رفع اختلافات دینى، قضاوت و حكومت، تذكر، انذار و تبشیر، و مبارزه با ظلم و فساد.
بشر بودن پیامبران: چرا پیامبران از جنس فرشتگان نیستند، و بشر بودن آنان به چه معناست و چه تأثیرى در هدایت آدمیان دارد؟
معجزه: ضرورت معجزه براى اثبات ادّعاى نبوت، حقیقت و ماهیت معجزه، اشاره به بحث اعجاز قرآن به منزله یكى از معجزات پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) و مهم ترین معجزه آن حضرت.
عصمت: دایره شمول عصمت (مراتب و اشخاص)، پاسخ به شبهاتى در زمینه عصمت انبیا(علیهم السلام).
اشتراك و تمایز ادیان: ادیان الهى در جزئیات احكام با هم اختلاف دارند; اما روح دعوت همه انبیا «اسلام» است. موضوع دیگرى كه در این مقام بررسى مى شود علل اختلاف در میان ادیان است، كه به طور كلى عبارتند از: الف) بغى و سركشى; ب) تحریف دین.
در قسمت راهنماشناسى نیز مهم ترین مباحث از این قرارند:
ـ تذكر این نكته كه قرآن محور تاریخ را معنویت مى داند، نه شئون مادى بشر از قبیل حكومت ها، مردم یا اقتصاد;
ـ محور داستان هاى تاریخى قرآن، توحید است، و پیامبران قهرمانان این داستان هایند;
ـ تأكید بر آموختن این نكته از قرآن كه انسانیت انسان، تنها در گرو جهات معنوى او است;
ـ تقسیم آیات مربوط به پیامبران در قرآن كریم به سه دسته:
1. آیات ناظر به خود پیامبران;
2. آیات ناظر به رابطه متقابل پیامبران با مردم;
3. آیات مربوط به اقوام پیامبران، تحولات زندگانى و فرجام آنان.
هر كدام از این سه دسته به دو جنبه خصوصى و جزئى، و عام و كلى تقسیم مى شوند كه در این كتاب به منظور رعایت اختصار، تنها به جنبه هاى عام و كلى هر بحث پرداخته شده است; براى نمونه در بحث از آیات مربوط به خود پیامبران، از حالات عمومى و مشترك میان همه پیامبران بحث شده، نه از احوال خاص هر نبى یا رسول. همچنین در بحث از رابطه متقابل پیامبران با مردم، به جاى بحث از رابطه هر پیامبر با قوم خود، روابط كلى اقوام با پیامبران، مورد بررسى قرار گرفته است.
بحث خاتمیت: تبیین معنا و اثبات خاتمیت و دفع شبهات این بحث.
مقامات پیامبر(صلى الله علیه وآله): تلقى و ابلاغ وحى، تفسیر وحى، قضاوت، حكومت.
مقامات امامان معصوم(علیهم السلام): تفسیر وحى، قضاوت، حكومت.
در این كتاب نیز همانند سایر كتاب هاى معارفى استاد، استفاده هاى بجا و زیبا از نكات آیات قرآن كریم، خواننده را شگفت زده كرده، او را به وجد مى آورد. در همه مباحث سعى شده است مطلب از دایره دلالت آیات خارج نشود، و حتى روایات ناظر به باب هاى مختلفِ مورد بحث، با محك دلالت آیات، مورد استناد و ارزیابى قرار گرفته اند. همچنین استدلال هاى عقلى در جهت دلالت معانى و مضامین آیات ارائه شده است.