اخلاق در قرآن (معارف قرآن 7) جلد سوم

اخلاق در قرآن (معارف قرآن 7) جلد سوم

وزیری، گالینگور، 368 صفحه، چاپ اول 1384، چاپ هشتم 1394

این كتاب بخش هفتم از سلسله دروس تفسیر موضوعى قرآن كریم است، كه در 3 مجلد، به قلم حجة الاسلام محمدحسین اسكندرى تحقیق و نگارش یافته است. انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله) در بهار 1376 این كتاب را با تیراژ 5000 نسخه به چاپ رسانده است.

همان گونه كه گذشت، مباحث بخش ششم ناظر به قرآن شناسى بود. در آن مقام ثابت شد كه والاترین هدف قرآن كریم، تزكیه و تعالى اخلاقى انسان است. اینك در بخش هفتم به تفصیل، به این امر پرداخته مى شود.

استاد در مباحث اخلاقى قرآن نیز طرحى نو براى دسته بندى موضوعى آیات دارند. بر این اساس، پس از طرح مباحث مقدماتى و فلسفى در باب اخلاق، اخلاق انسانىِ مورد نظرِ قرآن را در سه بخش اخلاق الهى، اخلاق فردى و اخلاق اجتماعى به بحث مى گذارند. به این ترتیب، مجموع مباحث اخلاق در قرآن، در چهار بخش تدوین یافته است: بخش اول به مفاهیم و كلیات اخلاق ـ كه همان مباحث مقدماتى است ـ مى پردازد; بخش دوم اخلاق الهى را برمى رسد;1 بخش سوم درباره اخلاق فردى است كه در جلد دوم گرد آمده; و بخش چهارم اخلاق اجتماعى را پژوهیده، كه جلد سوم را به خود اختصاص داده است.

در بخش مفاهیم و كلیات، این مباحث مطرح شده است: اصول موضوعه در علم اخلاق (اصولى مانند اختیار و تأثیرپذیرى انسان); ویژگى هاى مفاهیم اخلاقى; مفاهیم عام اخلاقى در قرآن; تفاوت نظام اخلاقى اسلام با دیگر نظام هاى اخلاقى; اساس ارزش اخلاقى در اسلام; عوامل كلى سقوط (هواى نفس، دنیا و شیطان).

در بخش اخلاق الهى مباحث زیبا و پرتأثیرى درباره رابطه انسان با خدا، ارزش معرفت خدا و راه كسب آن، موانع معرفت (حس گرایى، تقلید، اعتماد به ظن، و علاقه افراط آمیز به مادیات)، و آثار روانى و رفتارى معرفت خداوند طرح شده است.

در بخش اخلاق فردى (جلد دوم كتاب) مباحثى ارزنده همراه با نظریاتى بدیع به چشم مى خورد:

معناى رابطه انسان با خود: استاد در این قسمت، ابتدا به بررسى و نقد نظرات متفكران اسلامى در این باره مى پردازند; براى نمونه نظراتى كه این رابطه را به «رابطه روح با بدن» یا «رابطه من سفلى با من علوى» یا «رابطه من فردى با من اجتماعى» معنا مى كنند. ایشان سپس نظر خود را كه ایده تازه اى به شمار مى رود طرح مى فرمایند. در نظر استاد مقصود از رابطه انسان با خود، رابطه شئون و ابعاد نفس انسانى با یكدیگر است.

گرایش هاى اصلى نفس انسانى: چون اندیشمندان مسلمان یا غیر مسلمان در این باره نظر قاطعى ابراز نكرده اند، استاد طرحى ابتكارى و تازه ارائه مى دهند كه بر اساس آن، نفس به یك هرم سه بعدى تشبیه شده است. این ابعاد عبارتند از: بعد آگاهى و شناخت، بعد قدرت و توانایى (اراده)، و بعد محبت (دست كم حب نفس). البته ممكن است بعدها ابعاد دیگرى كشف شود و به این سه بعد افزوده گردد.

هركدام از این سه بعد با نفس انسانى و نیز با خداوند متعال نسبتى دارند; یعنى یك حالت جذب نفس به مبدأ هستى در آنها نهفته است كه در صورت تكامل نفس، این حالت بیشتر درك مى شود. این ابعاد سه گانه بر همدیگر نیز تأثیر و تأثر دارند.

در بخش اخلاق اجتماعى (جلد سوم كتاب) مهم ترین بحث ها از این قرارند:

كلیات بحث: نظر قرآن درباره جامعه گرایى و جامعه گریزى.

ملاك هاى كلى در اخلاق اجتماعى: مهم ترین این ملاك ها عبارتند از: عدل، احسان، تقدم مصالح معنوى بر منافع مادى.

خانواده: رابطه انسان با همسر و فرزندان و اعضاى خانواده.

جامعه: در ضمن این بحث درباره مفهوم ولایت از نظر قرآن، مصادیق ممنوع ولایت از منظر قرآن، حضرت ابراهیم(علیه السلام) به منزله الگوى زیباى ولایت از نگاه قرآن گفتوگو مى شود.

عدالت و ظلم: نقد نظریه هاى حقوق طبیعى و قرارداد اجتماعى در باب عدالت و ظلم، و ارائه و اثبات نظریه قرآن كریم در این باب.

مباحثى در باب اصلاح و افساد: معنا و مقصود از اصلاحات در قرآن.

آداب معاشرت اسلامى در قرآن.

بحث اخلاق بین المللى: مباحثى از قبیل احسان به غیر محارب، حق دفاع از خویشتن فردى و دینى، جهاد ابتدایى و شرایط و اهداف آن، با نظر به شبهات مطرح در این زمینه ها و پاسخگویى به آنها.

از جمله ویژگى هاى این كتاب آن است كه بر ادله مورد اتفاق فریقین (شیعه و سنى) تأكید مىورزد، و مدعاهاى خود را با این ادله مشترك و مقبول میان همه مسلمانان اثبات مى كند.

گفتنی است، این بخش از مجموعه معارف قرآن به همت حجت‌الاسلام والمسلمین كاظم فقیه صالحی به زبان عربی ترجمه شده، و در سه جلد با عنوان «الأخلاق فی القرآن الكریم» توسط انتشارات دارالتعارف للمطبوعات به چاپ رسیده است.
 

1. این دو بخش در جلد اول این كتاب تدوین شده است.