حقوق و سیاست در قرآن (معارف قرآن 9)

حقوق و سیاست در قرآن (معارف قرآن 9)

وزیری، گالینگور، 320 صفحه، چاپ اول سال 1377.

این كتاب ادامه دروس تفسیر موضوعى قرآن است كه در سال هاى 66ـ1365 در مؤسسه در راه حق ارائه گردیده و به دست جانباز شهید، حجت‌ الاسلام والمسلیمن محمد شهرابى تدوین و نگارش یافته است. انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى(رحمه الله) در زمستان 1377 جلد اول این كتاب را با شمارگان 5000 جلد به چاپ رسانیده و قرار است جلد دوم آن نیز تدوین و چاپ شود.

مباحث ارزشمند این كتاب در یك مقدمه و هفت فصل گنجانده شده كه مهم ترین مباحث آن از این قرار است:

در مقدمه، این مباحث بنیادین و مقدماتى به چشم مى خورد: عدم جدایى دین از سیاست; تعریف قانون و حقوق; تفاوت اخلاق و حقوق; حق و مفاهیم مشابه آن (شامل حق و ملك، حق و تكلیف، حق و حكم); اشاره به دو معنا از معانى اصطلاحى حقوق (1. نظام حاكم بر رفتار اجتماعى شهروندان یك جامعه; 2. جمع حق); نسبت میان این دو معنا; واژه حق در قرآن و روایات.

فصل اول، با عنوان «خاستگاه حق» مشتمل بر مباحث ذیل است:

خاستگاه حق و هدف حقوقى جامعه از دیدگاه اسلام: در این مبحث ثابت مى شود كه از منظر اسلام، خاستگاه حق، یك سلسله امور حقیقى است كه از سویى با مبدأ و از سوى دیگر با معاد در ارتباط اند، و هدف حقوقى جامعه نیز تأمین مصالح اجتماعى انسان هاست; اما این هدف به نوبه خود هدف متوسط، و وسیله اى است براى نیل به هدف نهایى اخلاق، كه استكمال نفس انسان و تقرب او به درگاه الهى مى باشد.

خاستگاه حق از دیدگاه مكاتب غیر الهى: از این منظر، خاستگاه حق عبارت است از كار و تلاش فردى. این دیدگاه كانون انتقاداتى جدى واقع شده است.

همچنین ضرورت وجود حقوق و قواعد حقوقى در جامعه، قواى سه گانه، حقوق اساسى و اقسام حقوق، منابع حقوق در اسلام، مبانى حقوق یا ملاك هاى احكام حقوقى، از دیگر بحث هاى مطرح شده در این فصل اند.

فصل دوم از اعتبار و ارزش قانون بحث مى كند و عناوین زیر را در بر دارد:

منشأ اعتبار و ارزش قانون: دو دیدگاه افراطى و تفریطى در این باره مورد نقد قرار مى گیرد و پس از آن دیدگاهى معتدل ارائه مى شود.

خاستگاه اعتبار و مشروعیت قانون: نظریه قرارداد اجتماعى و آراى مردم و نظریه حقوق طبیعى یا عقلى ارزیابى و ایرادهاى هر یك از این دو نظریه بیان مى گردد و آن گاه نظریه قرآنى تبیین مى شود.

فصل سوم در زمینه قانون و قانون گذارى از دیدگاه قرآن سخن مى گوید. جامعیت و فراگیرى دین اسلام، تلازم ربوبیت تشریعى با ربوبیت تكوینى، و دلیل معتبر بودن احكام و قوانین الهى، در این فصل بررسى مى شود. همچنین چند شبهه در اعتبار قوانین الهى پاسخ مى گیرد. پس از آن درباره زندگى اجتماعى و هدف از آن، و راه تحقق این هدف بحث مى شود.

فصل چهارم در ادامه بحث قانون و قانون گذارى از دیدگاه قرآن، بحث هایى درباره ملاك قانون گذارى خداوند، لزوم وضع مقررات و احكام از جانب مقامى برتر از انسان، تقسیم احكام به دایمى و غیردایمى، شرایط قانون گذار (مجلس شورا یا مشاوران حاكم) در عصر غیبت به تفصیل مطرح شده، در پایان، نُه دلیل براى اثبات لزوم الهى بودن قانون مورد بررسى قرار مى گیرد، و دلیل نهم دلیل قطعى و نهایى شناخته مى شود.

فصل پنجم درباره موضوع حكومت، مشتمل است بر مطالبى تحت عناوین نیاز جامعه به حكومت، وظایف حكومت، امتیاز جامعه الهى، ضرورت حكومت از دیدگاه اسلام، شرایط حاكم و زمامدار در قرآن و نقد نظریه عدم نیاز به حكومت. در ادامه انواع حكومت مطرح مى شود كه عبارتند از: 1. حكومت زورمدارى (دیكتاتورى); 2. حكومت مستقیم همه مردم; 3. دموكراسى جدید (حكومت نمایندگان اكثریت); 4. حكومت اسلامى.

سرانجام سه نوع اول مورد ارزیابى قرار گرفته، ایرادهایشان ذكر مى گردد، و بحث درباره ارزیابى حكومت اسلامى و مقایسه آن با سایر انواع حكومت به فصل بعد موكول مى شود.

فصل ششم به نوع چهارم حكومت، یعنى حكومت اسلامى مى پردازد، كه این نوع، بهترین شكل حكومت تلقى مى گردد. سپس نحوه حكومت اسلام در عصر غیبت تبیین شده، ضمن آن استاد طرحى نو در زمینه تعیین حاكم و دیگر مسئولان حكومت پیشنهاد مى كنند كه در نتیجه اجراى آن، آحاد مردم تنها در حیطه تخصص و آگاهى و شناخت خود رأى خواهند داد. در خاتمه بیان این طرح، پانزده وجه امتیاز براى آن شمرده مى شود.

تمركز یا تجزیه قدرت، بحث مهم دیگرى است كه در این فصل مطرح مى شود. در این بحث ابتدا ادله طرفداران تجزیه قدرت و نیز ادله طرفداران تمركز قدرت مورد بررسى و نقد قرار مى گیرد و بعد دیدگاه اسلام درباره تمركز یا تجزیه قدرت بیان مى گردد. سپس به مناسبت همین بحث، راه هاى پیش گیرى از سوء استفاده مسئولان و چگونگى نظارت بر اعمال مقام رهبرى تشریح مى شود.

بحث از مراحل تصویب قانون و نیز بحث وحدت یا تعدد حكومت هاى اسلامى از دیگر مباحث این فصل است.

فصل هفتم موضوع شورا و بیعت را مى پژوهد، و از شورا و مردم سالارى، جایگاه شورا در نظام سیاسى اسلام، فواید مشورت پیامبر(صلى الله علیه وآله) با وجود مقام عصمت در ایشان و نیز از بیعت و اهداف آن بحث مى كند.

شایان ذکر است، این بخش از مجموعه معارف قرآن به همت فاضل ارجمند حجت‌الاسلام والمسلمین محمد عبدالمنعم الخاقانی به زبان عربی ترجمه شده، و با عنوان «الحقوق و السیاسة فی القرآن» توسط انتشارات دارالولاء به چاپ رسیده است.
 

گفتنی است این کتاب از سال 1384 در قالب مجموعه آثار حضرت استاد با عنوان «مشکات» چاپ و منتشر می‌شود.