Şiraz universitetində

Şiraz universitetində professor və müəllim heyətilə görüşdə sual-cavab

 

 

- Müxaliflərə münasibətdə güzəşt və mülayimlik

- Dində qiraətlərin çoxluğu

- Peyğəmbərə vəhy haqqında

- Bir tənqidə cavab

 

Rəhman və Rəhim Allahın adı ilə

 

Əziz dostlar, professor və müəllimlər suallarını hazırlayanadək mən müqəddimə ünvanında bir neçə söz demək istəyirəm.

Bu gün dünyada mədəniyyətlərin dialoqu mövzusu çox gündəmə gətirilir. Bu barədə əvvəllər də danışılıb. Amma hansısa səbəblərdən mövzu hazırda gündəmi daha çox tutub. İki mədəniyyət nümayəndələri bir yerdə əyləşib dialoqa başlayanda şübhəsiz ki, hər tərəf öz prinsipləri üzərində danışır. Başqa sözlə, mədəniyyətlərin hər birinin fərqli xüsusiyyətləri mövcuddur. Doğrudanmı İslam mədəniyyətini digər mədəniyyətlərdən üstün sayırıq? İslam mədəniyyətində hansı üstünlüklər var ki, başqa mədəniyyətlərdə bu üstünlükləri görmürük? Əksinə başqa mədəniyyətlərdə nə var ki, İslam mədəniyyəti ondan məhrumdur? Əgər bu imtiyazlar varsa, dialoq aparıb araşdırmalara yer verməklə mədəniyyətlərdəki üstün cəhətləri müəyyənləşdirmək olarmı?

Amma ümumiyyətlə iki mədəniyyət arasında fərqlər olmasa nədən danışmalıyıq? Yoxsa bütün mədəniyyətlər eyni bir bəşəri mədəniyyətdən qaynaqlandığı üçün onlar arasında fərq yoxdur? Əslində mədəniyyətlər arasında ziddiyyətlər var, amma bu ziddiyyətlər onlar arasında qara xətt çəkməyə icazə vermir. Əgər belə etsək, mədəniyyətlər arasında hansısa dialoqdan danışmağa dəyməz. Mədəniyyətlər arasında əslində həmin qara xəttin çəkilməsi üçün ziddiyyətlər yoxdur. Birinci baxışda deyilirdi ki, mədəniyyətlər arasında ziddiyyət var və ziddiyyətlər əsasında sərhədlər təyin olunmalıdır. Guya yalnız bu sərhədləri təyin etdikdən sonra hansı mədəniyyətin üstün olduğunu sübuta yetirmək olar.

Mədəniyyətlərin dialoqunda belə bir mövzu da var ki, qeyri-İslami mədəniyyətlərlə dialoqa qatılanlarımız öz mədəniyyətlərimizdən nə bilirlər? Hansı mədəniyyətin hansı səciyyəvi xüsusiyyətləri var? Mədəniyyətimizi İslam mədəniyyəti edən hansı xüsusiyyətlərdir? Biz mədəniyyətimizi bu səviyyədə tanıyırıqmı? Cavab mənfisə, mədəniyyətimizin üstün olduğunu iddia edə bilərikmi? Mədəniyyətimizdə istinad edəcəyimiz meyarlar varmı? Qarşı-qarşıya dayandığımız, mübarizə apardığımız Qərb mədəniyyətinin meyarları ilə tanışıqmı? Bütün bu sualları cavablandırmadan mədəniyyətlərin dialoqu meydanına çıxmaq olmaz. Təəssüflər olsun ki, bu günədək mütəfəkkirlər, yazıçılar bu mövzuya az vaxt ayırıblar. Hansı ki, gündəmdə olan mədəniyyətlərin dialoqu bizdən ideoloji əsaslarla yaxından tanışlıq tələb edir. Biz bu tanışlıq əhatəsində dialoq apara bilərik.

 

- Müxaliflərə münasibətdə güzəşt və mülayimlik

 

Sual:

Əgər Peyğəmbərin (s) həyat yolunu müxaliflərlə münasibət baxımından şəri höccət olaraq nəzərdən keçirsək, hansı nöqtələrlə rastlaşarıq? Belə bir nöqtə qarşımıza çıxırmı ki, onlar müxaliflərlə daim güzəştlə keçiniblər? Nümunə olaraq yada salaq ki, Peyğəmbər (s) Məkkənin fəthindən sonra İslama qoşulanlarla mülayim və güzəştli rəftar etdi. Hansı ki, onların arasında İslamın qatı düşmənlərindən olan Əbu-Süfyan kimiləri var idi. Tarix göstərir ki, Məkkənin fəthindən sonra Peyğəmbər (s) bu adamlara qarşı sərt olmayıb. İndi sual olunur ki, biz də ideoloji düşmənlərimiz qarşısında eyni yolu tutmalıyıq, yoxsa başqa münasibət göstərməliyik?

 

Ustadın cavabı:

 

İstər müxalif olaraq, istərsə də, müxalif olmadan başqaları ilə rəftarda ağıl və şəriətin hökmünə əsasən, eləcə də, peyğəmbər və övliyaların nümunəsində rəftarlar təsirli olmalıdır. Dialoqların təsirlilik prinsipi nəzərə alındıqda psixoloji amillərə diqqət yetirmək lazım gəlir. Peyğəmbərlər və islahatçılar məhz bu yolu tutublar. Onlar elə rəftar ediblər ki, öz məqsədlərini həyata keçirə bilsinlər. Allah-Təala xüsusilə azğın insanlarla qarşı-qarşıya dayanmış peyğəmbərlərə tapşırır ki, qarşı tərəflər mülayim rəftar etsinlər. (“Taha”, 44) Peyğəmbərin (s) özünə şəxsən belə buyurulur: “Əgər sərt olsaydın, insanlar ətrafına toplanmazdı.” (“Ali-İmran”, 159) Bütün ağıllı insanlar məhz bu yolu seçir.

Demək, dialoqlarda mülayimlik prinsipi ən təsirlidir və başqa bir yol yoxdur. Amma maraqlıdır ki, başqa bir rəftarı zəruri edəcək hal yoxdur? Yəni insan elə adamlarla qarşıla bilməzmi ki, onlar məntiq dilini anlamır, əxlaqi prinsipləri gözləmir və belələrilə yalnız zor dilində danışmaq lazım gəlir?

Bizim əqidəmizcə həm tarixin təcrübəsində, həm də günümüzdə belə hallar olub. Hətta peyğəmbərlər və imamlar da açıq-aşkar doğru yola qarşı çıxanlarla sərt olublar. Tarix boyu məntiqə boyun əyməyən insanlar olub və yenə də var. Məsələn, bizim dövrümüzdə heç vəchlə məntiqə tabe olmayan İsrail kimi bir tərəf var. İsrail özü imzaladığı öhdəliklərə belə əməl etmir, onları ayaq altına alır. Şübhəsiz ki, belələrilə mehriban danışmaq faydasızdır. Bu, mehribanlıq prinsipinin gündəmdən çıxarıldığı nümunələrdən biri idi. Bir qədər aşağı ensək, cəmiyyətdəki qruplar arasında da məntiq dilini anlamayanların olduğunu görərik. Əgər cəmiyyətdə təkəbbürlü, azğın bir qrup meydan sulayırsa, onlarla mülayim rəftarın nə faydası?! Belələrilə yalnız sərt davranış fayda verir. Hansı ki, hər bir ağıllı insan başqalarını doğru yola dəvət edərkən özü üçün bəyəndiyi üsullardan istifadə edir. Qurani-kərimdə və rəvayətlərdə üzərində xeyli istinad olunmuş göstərişlərdən biri budur: “Özün üçün bəyəndiyini başqaları üçün də bəyən.” Bəli, insan xoşlamadığı bir rəftarla qarşı tərəfə üz tutmamalıdır.

Kiminsə bizimlə kobud rəftar etməsini istəmirik. Əgər beləsə, özümüz də kobud olmamalıyıq. Bu prinsip özünü doğrultmuş prinsipdir və heç bir şəkkə yer yoxdur. Amma xüsusi şəraitlərdə istisnalar ola bilər. Bəzən ağılsız, məntiqsiz adamlarla başqa şəkildə rəftar etmək lazım gəlir. Bunlar istisnadır. Hizbullahın İsrailə qarşı rəftarları bir nümunə ola bilər. Necə ki, bizim xalqımız inqilabın başlanğıcında münafiqlərlə rəftar etdi. Bu qruplar hələ də heç bir əsas olmadan terrora əl atır, aydın məqsəd izləmədən zor yolunu gedirlər. Əqidəmizə əsasən belələrinə güzəştə getmək olmaz. Əgər bəziləri bu əqidədədirsə ki, müəlayimlik prinsipində istisna yoxdur, bu zaman müzakirələrə ehtiyac yaranır.

 

Dində qiraətlərin (fikirlərin) çoxluğu

 

Sual:

Nə üçün bizim müxtəlif qiraətlər (fikirlər)  nəzəriyyəmizə müxalifdirlər? Məgər dində qiraətlər müxtəlifliyi yoxdur?

 

Ustadın cavabı:

 

Bu sual əslində bir tərəfdən plüralizm, digər tərəfdən hermenevtikaya aiddir. Şübhəsiz, mütəxəssislərin yekdil fikirdə olduğu məqamlar var. Bütün elm sahələrində belə hallar var. Əlbəttə ki, bəzilərində nadirdir, bəzilərində geniş. Məsələn, riyaziyyatda fikir müxtəlifliyi azdır. Çünki bu fənndə mübahisələrin həlli üçün riyazi metodlar çoxdur. Amma bəzi sahələrin təbiətində qeyri-sabitlik mövcuddur. Onlarda bir fikir zaman və məkanca fərqlənir. Şərait dəyişdikcə cavab da dəyişir. Belə ki, hər hansı bir qeydin əlavə olunması ilə əvvəlki cavab da qaneedici olmur. Bir çox humanitar sahələr belədir. Məsələn, psixologiyada nəzəriyyələr çoxdur. Hansı ki, bu sahəni təcrübi elmlərə aid etmək istəyənlər var. İddia edənlər var ki, psixologiyada məsələlərin həlli üçün dəqiq üsullardan istifadə etmək olar. Bununla belə həmin sahədə kifayət qədər ziddiyyətlər mövcuddur. Hazırkı dövrdə psixologiyada mövcud olan məktəblər həmin ziddiyyətləri ortaya qoyur. Siyasi, hüquqi və digər məsələlərdə yetərincə ziddiyyət var.

Bu əsasla bir şəxs hər hansı sahədə fərqli baxışın qəbul olmadığını desə, bu söz məqbul sayılmır. Ağıl və təcrübə belə bir münasibəti rədd edir. Amma belə bir sual var ki, baxışlardakı fərq hansı həddə qəbul oluna bilər? İstənilən bir sahədə adi adamın dediyi söz mütəxəssisin sözü kimi dəyərli sayıla bilərmi? Yoxsa, yalnız müəyyən şərtlər ödənməklə açıqlanan baxışın dəyəri var və onu araşdırmaq mümkündür?

Digər bir sual budur ki, hansısa sahələrdə ixtilafla qarşılanmayan mövzular varmı? Qeyd etməliyik ki, xüsusilə humanitar sahələrdə ixtilaflı mövzular kifayət qədərdir. Bu o demək deyil ki, bəzi elm sahələrində ixtilaf yoxdur. Məsələn, riyaziyyatda yalnız mütəxəssis dəlillər əsasında cavab verə bilər. Görən humanitar sahələrdə dəlillərlə eyni bir nəticəyə gedib çatmaq olarmı? Yoxsa, humanitar elmlərdə riyaziyyatdakı kimi vahid cavab almaq mümkünsüzdür?

Şübhəsiz ki, bəzi mövzularda ixtilaflar inkaredilməzdir. Əgər savadsız bir adamdan din alimlərinin fitvaları arasında fərq olduğunu soruşsaq, müsbət cavab alarıq. Demək, dinin mərifətlə bağlı sahələrində də müxtəlif fikirlər – “qiraətlər” ola bilər. Bu mövzu ilə bağlı mübahisəyə yer yoxdur. Söhbət belə bir nöqtə ilə bağlıdır ki, düzgün metodla yanaşdıqda eyni bir cavabı olan dini məsələ varmı? Yoxsa bütün dini məsələlər ixtilaflıdır və müxtəlif qiraətlərə malikdir? Kimsə iddia edə bilməz ki, hər hansı mövzunun yeganə düzgün cavabı var. Kimsə öz cavabını düzgün, başqalarının cavabını yanlış saya bilməz.

Bəziləri fəqihlərin fitvaları arasındakı fərqi nümunə göstərərək belə bir nəticə çıxarıblar ki, heç bir qiraət – baxış başqa qiraətdən üstün ola bilməz. Bütün qənaətlər, qiraətlər eynidir və doğru yol sayılır. Bu əsasla deməliyik ki, şiəlik sünnilikdən və ya sünnilik şiəlikdən heç bir üstünlüyə malik deyil. Nə İslam məsihilikdən üstündür, nə də məsihilik İslamdan!!

Müxtəlif qiraətlərlə bağlı digər sual budur ki, dini məsələlərdə ixtilaf varsa, onlardan hansı birinin üstünlüyü necə sübuta yetir? Başqa bir sual: dini məsələlər arasında hansı qrupu ixtilaflıdır, hansı qrupu yox? Bir qrupu o birisindən fərqləndirən nədir?

Şübhəsiz ki, müddəamızın sübutu üçün bir neçə nümunə üzərində danışmaq və kifayətlənmək müğalitə, dil dolaşdırmaq, yəni bəhanələrlə sübuta çatmaqdır. Məntiq qanunları ilə tanış olanlar yaxşı bilirlər ki, bir neçə nümunə ilə ümumi nəticə almaq olmaz. Təəssüf ki, bəzi nəzər sahibləri və ya özünü nəzər sahibi sayanlar nümunələr göstərməklə kifayətlənirlər. Məsələn, deyirlər ki, mərhum Mütəhhəri kənd fəqihi ilə şəhər fəqihinin fitvaları arasında fərq olduğunu bildirir. Hamımız bilirik ki, mədəni mühit ixtilaflı mövzulara təsirlidir. Amma bu prinsipi bütün mövzulara tətbiq etmək olarmı? Məsələn, İslam baxımından neçə tanrının olduğunu soruşuruq. Bəziləri onun bir oldğunu, bəziləri isə ümumiyyətlə olmadığını deyirlər. Bu deyilənlərin hər ikisini qəbul edib, istənilən birini seçə bilərikmi? Belə bir seçim ağıla əsaslanırmı?

Nübüvvət və peyğəmbərlik mövzusu da bu qəbildəndir. Həqiqətlərin vəhy yolu ilə peyğəmbərə açıqlandığına inanan şəxslə vəhyi şəxsi bir hiss sayan şəxs arasında fərq yoxdur? Bu gün məmləkətdə elə insanlar var ki, vəhyi də şəxsi hisslər kimi dəlil qəbul etmir. Belə ki, insanın qəfildən qorxması qorxmaq üçün xaricdə amil olmasını göstərmir. Guya vəhy də belədir. Peyğəmbər təsəvvür edir ki, kimsə onunla danışır. Amma onun danışan tərəfin peyğəmbər və ya Cəbrail olmasına heç bir dəlili yoxdur. Bütün bunlar sırf hiss üzərində qurulub. Biri vəhyi hiss sayır, o biri vəhy edənin varlığına, eləcə də, vəhyin həqiqəti açdığına inanırsa, bu iki hal fərqli deyilmi? Maraqlıdır ki, bəziləri bu ixtilafı İslamın ayağına yazır və bildirir ki, vəhyə ikili münasibət elə İslamın öz nəzəridir və etiqad hesab edilə bilər. Eyni şəkildə əgər müxtəlif qiraətlərə inananlar soruşsalar ki, ölümdən sonra həyat var, yoxsa yox, məadın həm mövcudluğunu, həm də mövcud olmadığını iki qiraət kimi təqdim edənlər tapıla bilər. Guya məada inanmaq da, inanmamaq da Allahın qoyduğu doğru yoldur. Şübhəsiz ki, qərəzsiz müsəlman bu kimi iddiaların puç olduğunu anlayır. Bəziləri isə deyirlər ki, müsəlman şəxs həm Allahın varlığına, həm də yoxluğuna inana bilər. Dəlil də göstərirlər ki, Allaha etiqad dinin zati tələblərindən deyil!

Amma bizdən soruşulduqda ki, İslamda Allah neçədir, belə deməliyik: “İlahukum ilahun vahidun la ilahə illa huvər-rəhmanur-rəhim” (“Bəqərə”) Bu vaxt belə bir sual ortaya çıxır ki, bir cavabı olan məsələlərlə iki cavabı olan məsələlər arasında nə fərq var? Məsələn, namazda təsbihati-ərbəəni bəzi fəqihlər bir dəfə, bəziləri isə üç dəfə deməyi kifayət sayır. Hazırkı şübhələrin cavabı budur ki, elmdə mövzuya iki baxış mövcud ola bilər. Xüsusi bir üsulla qəti nəticəsi əldə olunan məsələlər birinci qisimdəndir. Riyaziyyatdakı məsələlər bu qəbildəndir. İkinci növ məsələlər qəti cavabı olmayan məsələlərdir. Humanitar elmlər bu qəbildəndir. Məsələn, Darvin nəzəriyyəsindən uzun bir müddət ötsə də, bəziləri onu qəbul edir, bəziləri isə yox.

Dini sahədə belədir. Bəzi rəvayətlərdə təsbihati-ərbəəni bir dəfə demək, bəzilərində üç dəfə demək yetərli hesab olunur. Bu qəbil məsələlərdə fəqih ehtimallar üzərində hərəkət etdiyindən qəti hökm verə bilmir. Bununla belə, qəti cavabı olan məsələlər də var. Onlar riyazi məsələlərə bənzəyir. Onların dəlilləri riyazi dəlillərdən də güclüdür. Amma ilkin üsullarla həmin dəqiq cavabları əldə etmək olmur. Çünki onların bəzisi mürəkkəb riyazi düsturlar kimidir. Bu düstürların həlli hər adamın işi deyil. Necə ki, yalnız Eynşteyn kimi böyük alimlərin üzə çıxaracağı formullar var.

Dində mütəvatir (mötəbərlik şərti ödənmiş) xəbərlər var. Bəzi məsələlər bu xəbərlər vasitəsilə həllini tapır və alınan cavablar şübhə doğurmur. Bəziləri də qəti əqli dəlillərlə sübuta yetir. Onların cəmi bir cavabı var. Əgər bu məsələlər düzgün metodla həll edilirsə, birdən artıq cavab əldə olunmaz. Əlbəttə ki, qəti dəlilləri olmayan məsələlər də var. Burada da vəzifə aydındır. Cavab üçün mütəxəssislərə, nəzər sahiblərinə müraciət edilməlidir. Onların açıqladığı nəticə dəqiq olmasa da, mötəbər sayılır. Həkim xəstəyə dərman yazanda səhvə yol versə də, xəstə onun yazdığını araşdırmır. O yaxşı bilir ki, həkimin yazdığı həqiqətə daha yaxındır. Dində də ixtilaflı məsələ varsa, onun həllini yalnız fəqih bilir. Fəqihin cavabı istənilən bir halda qənaətbəxşdir.

Demək, dində qəti dəlilləri olmayan məsələlərə münasibətdə müxtəlif qiraətlər, baxışlar ola bilər. Bu baxış fərqləri yalnız mütəxəssislərdən qəbul olunur. Çünki onlar həmin sahədə düzgün metodu bilirlər və bu sahədə təcrübələri var. Demək, fərqli qiraətlərə münasibətdə deyə bilərik ki, dəqiq cavab olmayan məsələlərdə fərqli qiraətlər düzgün sayılır və məqbuldur. Bunu da qeyd etdik ki, kimlərin cavab vermək səlahiyyəti var.

 

Peyğəmbərə (s) vəhy barəsində

 

Sual:

Bu gün cəmiyyətimizdə gündəmdə olan şübhələrdən biri budur ki, Peyğəmbərin (s) ömrü uzun olsaydı, yeni mövzular açıqlayardı. Ona əlavə ayələrin də nazil olması mümkün idi. Bu şübhədən belə bir nəticə çıxarılır ki, Peyğəmbərin (s) bu hüquqları mütləq deyil, bütün digər biliklər kimi nisbidir.

 

Ustadın cavabı:

 

Bu möhtərəm şəxsdən soruşuruq ki, irəli sürdüyü müddəalara dəlili varmı? Ümumiyyətlə, “Peyğəmbər (s) sağ olsaydı, başqa ayələr də nazil olardı” müddəası nəyə əsaslanır? Bu sözlərin araşdırılma metodu nədir? Əgər tarixə aiddirsə, tarixi proqnoz kimi irəli sürülsün. Bu proqnozu tarixi metodlarla araşdırmaq olar. Əgər kəlam, fəlsəfəyə aidsə, onu əqli metodlarla araşdırmaq lazım gələcək. Bir sözlə, sizə veriləcək cavab qəti deyil və ehtimal üzərində qurula bilər.

Hər halda düzgün bir metodla soruşuruq ki, siz qəti müddəa irəli sürürsünüz, yoxsa ehtimal edirsiniz? İkincisi, əgər, qəti iddiadırsa dəliliniz nədir? Necə müəyyənləşdirirsiniz ki, Peyğəmbər (s) yaşasaydı, yeni ayələr nazil olacaqdı?  Siz elə bir şəraitdə iddia edirsiniz ki, hətta həzrət Peyğəmbər (s) dünyasını dəyişməmiş ona vəhy nazil olmayan dövrlər olub. Həmin dönəmlərdə dar baxışlı insanlar, İslam düşmənləri şadlanıblar ki, Allah Peyğəmbərdən (s) üz döndərdi və bir daha ayə nazil olmayacaq. “Vəz zuha” surəsi elə bu münasibətlə nazil olub. Surədə bu qəbil təxəyyüllərə rədd cavabı verilir: “Vəz zuha vəl-ləyli iza səca ma vəddəkə rəbbəkə və ma qəla” (“Əl-Zuha”, 1-3) Ayədə bildirilir ki, Allah-Təala həzrət Peyğəmbərdən (s) üz çevirməyib, sadəcə vəhy üçün zərurət yoxdur. Demək, Peyğəmbər (s) yaşasaydı yeni ayələr nazil olacaqdı iddiasına heç bir dəlilmiz yoxdur.

Əgər deyirsinizsə ki, siz qəti demirsiniz, ehtimal edirsiniz, soruşuruq ki, bu ehtimal ibtidaidirmi? Yəni dəlilsizdir, ya mümkünlüyünə dəlil var?

Verilmiş sualı dəlillər əsasında ehtimalla cavablandırmaq onun cavabını bilməməkdən fərqlənir. Cavab veririk ki, bu iki haldan biri ola bilər. Məsələn, riyaziyyatdan xəbərsiz birindən üçbucağın bucaqları cəmini soruşduqda cavab verir ki, ya 100 dərəcədir, ya da 200 dərəcə. Bu bir ehtimaldır. Çünki sual verilən şəxs riyaziyyatı bilmir. Amma riyaziyyatı bilsə və bucaqların cəminin 180 dərəcə olduğunu söyləsə, cavaba münasibət dəyişir.

Vəhy mövzusunda da deyiləndə ki, Peyğəmbər (s) sağ olsaydı, ona yeni vəhylər nazil ola bilərdi, bilməyənin ehtimalı versiyası ortaya qoyulur. Məgər bu sualı ünvanlayanın onun mümkünlüynə dəlili var? Əgər mümkünlüynə dəliliniz varsa, həmin dəlili söyləyin. Əgər heç bir dəliliniz olmadan belə bir müddəa irəli sürürsünüzsə, buna ehtimali imkan deyirlər. Ehtimali imkan elə bilməməyə bərabərdir. Bu qəbil müddəalarla çıxış edənə cavab veririk ki, besətin, Peyğəmbərə (s) vəhy nazil olmasının dəlilləri var və həmin dəlillərə əsasən Allah-Təala insan ağlının fövqündə olan maarifi vəhy vasitəsilə bəşəriyyətə çatdırır. Əgər bəşərin bu məlumatlara ehtiyacı varsa, Allahın peyğəmbər göndərməsi qətidir. Əks hal “nəqzi-ğərəz” adlanır.

Peyğəmbərlik dəlilləri tələb edir ki, İslam peyğəmbərindən (s) sonra peyğəmbər gəlməyəcək. Çünki bütün zəruri bilikləri son Peyğəmbər (s) bəyan edib. Zərurətlər bəyan olunubsa, vəhyə ehtiyac qalmayıb.

Əgər Peyğəmbər (s) daha yüz il yaşasaydı, ona şərh məqsədilə vəhy nazil ola bilərdi. Amma bu o demək deyil ki, Peyğəmbər (s) dünyasını dəyişəndən sonra təfsir və şərhdən məhrum olmuşuq. Məsum imamlar (ə) Peyğəmbərdən (s) sonra öz ilahi elmlərilə həmin vəzifəni yerinə yetiriblər. Bu dəlillərə əsasən, bəşəriyyətin ehtiyac duyduğu biliklər Peyğəmbərin (s) həyatı dövründə nazil olub. Amma bir şəxs ümumiyyətlə peyğəmbərlik dəlillərini, eləcə də, Allahı qəbul etməsə, onun cavabı başqadır.

Beləcə, əqidəmiz budur ki, Peyğəmbər (s) son peyğəmbər, Quran son kitabdır və son Peyğəmbərin (s) risaləti bəşəriyyətin səadəti üçün yetərlidir.

 

Bir tənqidə cavab

 

Sual:

 

Sizə ünvanlanan əsas iradlardan biri budur ki, azadlıq, zorakılıq, fərqli baxışlar kimi mövzularda mövqeyiniz İslamın azadlıqla müxalif olması ehtimalını yaradır. Kimsə şübhə etmir ki, cinayətkarlarla güzəştsiz rəftar edilməlidir. İqtisadiyyatda fırıldaqçılıq edənlərin cəzalandırılması xalqın ürəyincədir. Amma bu mövzularda məhz siz danışanda belə bir fikir yaranır ki, güzəştsizlik sizin baxışlarınızdan qaynaqlanır. Tənqidçilər deyirlər ki, bu mövzular qalmaqal yaratdığından, eyni zamanda dinin prinsipial məsələləri olduğundan onları gündəmə gətirmək lazım deyil. Onların nəzərincə, bu mövzuların gündəmdə saxlanması həm İran, həm də İslama münasibətdə bədbinliyə səbəb olur.

 

Ustadın cavabı:

 

Bu qəbil tənqidlərə cavab olaraq deməliyəm ki, əvvəla, bu həssaslıqların arxasında xeyirxahlıq, xoş niyyət dayandığına şübhə etmirəm. Əksər mövzularda bu insanlarla eyni fikirdəyik. Amma biz mübahisələr gedişində bitərəf mövqe tutub həqiqəti axtarmaq istiqamətində hərəkət edirik. Gəlin bu mövzuda da həmin mövqedən çıxış edək. Taktika bir mövzudur, qəlb etiqadı başqa bir mövzu. Biz başqa mədəniyyətlərə məxsus mütəxəssislərlə söhbət edəndə öz əqidəmizə, mədəniyyətimizə möhkəm bağlı olmalı, şübhələrə yol verməməliyik. Amma öz aramızda danışdıqda nəyin üstün olduğunu diqqətlə araşdırmağımız zəruridir.

İkincisi, nəzərdə tutduğumuz hədəflərə zidd mövzularda söhbətlərimizin düşmənə işlədiyini qəbul edirəm. Amma bir sözdən sui-istifadə olunması ehtimalı susmaq üçün əsas sayıla bilməz. Bunu da deməliyəm ki, cəmiyyət bir mövzuya fərqli həssaslıq nümayiş etdirir. Məsələn, bir cəmiyyətdə infilyasiya tüğyan qoparanda müxtəlif təyinatlı mütəxəssislər eyni reaksiya vermir. Yalnız iqtisadçıların bu mövzuya həssaslığı diqqəti cəlb edir. Onlar bu mövzuda mübahisə edir, məqalələr yazırlar. Bəzən maliyyə naziri ilə Mərkəzi Bank rəisi arasında fikir müxtəlifliyi olur. Hansı ki səhiyyə naziri bu mövzuya həssaslıq göstərmir.

Dini mövzular da bu qəbildəndir. Həmin mövzular bu sahədə mütəxəssislərin diqqət mərkəzindədir və onlara qarşı həssaslıq göstərilir. Mənim də etiqad və dinlə bağlı mövzulara həssaslığım eyni mahiyyət daşıyır. Bu mövzuların zəruriliyini hamı eyni dərəcədə dərk etmir. Mən dini məsələlərə ümumi, etiqad məsələlərinə xüsusi həssaslıq göstərirəm. Bəzən elə olub ki, biz mövzu ilə bağlı dostlarla çəkişmələrimiz 10, 20 il uzanıb. Bu həssaslıqların müəyyən həddə hadisənin təbiəti ilə bağlılığı var. Bu bir nöqtə idi.

Başqa bir nöqtə budur ki, bəzi mövzuların “intizai” yönü var. Onların məfhumları qeyri-müəyyəndir. Azadlıq, demokratiya, plüralizm, sekulyarizm belə məfhumlardandır. Bu məfhumların konkret bir etalonu yoxdur. Bu səbəbdən də onlara tərif veriləndə fərqlər ortaya çıxır.

Bu mövzularda adi halda məramlar xoş olsa, xüsusi həssaslıq göstərmədən rahat, psixoloji üslubda söhbət edə bilərik. Amma bəziləri yaxşı ifadələrdən və təbii şəraitdən sui-istifadə edir. Kimsə hiss etmir ki, bu gözəl ifadələrin arxasında necə xain əllər var. Təəssüf ki, hər şeyi açmaq olmur. Təkcə bunu deyirəm ki, bir çox böyük şəxsiyyətlər uzun illərdən sonra etiraf ediblər ki, səhvə yol veriblər. İddia etmirəm ki, bütün münasibətlərim düzgündür. “Və ma ubəriu nəfsi innən-nəfsə la əmmarətun bis-sui” (“Yusuf”, 53) Çox olub ki, söhbətin əvvəlində qəbul etməyiblər, illərcə sonra yanıldıqlarını etiraf ediblər.

İndi isə dini məfhumlara həssaslığa dəlil olaraq Qurandan bir misal çəkirəm. Bildiyiniz kimi, İslamın rəsmi olaraq tanıdığı dinlərdə insanın Allahla rabitəsi haqqında ədəbi, şairanə ifadələr mövcuddur. Quran belə nəql edir: “Nəhnu əbnaullahi və əhibbauhu” Quranın yəhudilərdən nəql etdiyi bu cümlədə “Biz Allahın övladlarıyıq” deyilir. Onlar bəzi peyğəmbərləri Tanrının oğlu sayırdılar. “Tövbə” surəsinin 33-cü ayəsində bu barədə danışılır. Şübhəsiz ki, məqsəd həzrət Üzeyir və ya Məsihin Allahın oğlu olduğunu iddia etmək deyil. Məqsəd budur ki, Allaha yaxınlıq ifadə olunsun. Quran deyə bilərdi ki, bu sözünüzü təfsir edin və daha münasib sözlər seçin. Elə sözlər seçin ki, səhv anlaşılmasın. Amma Quran bu ifadələrə qarşı sərt münasibət göstərərək ittiham yolu ilə gedir. “Məryəm” surəsinin 90-91, “Kəhf” surəsinin 5-ci ayələrində “Allahın oğlu” ifadəsinə sərt reaksiya göstərilir. Bildirilir ki, sizin bu sözünüzə görə səmalar parçalansa, dağlar uçulsa, yeri var.

Quranın bu şairanə, məcazi təbirlərə sərt reaksiyasının səbəbi budur ki, bu üsulun qarşısı alınmasa, xalq arasında yayıla və sonda bütöv bir cəmiyyət yolunu azar. Bütpərəstlik də belə yaranıb. Quran nəql edir ki, bütpərəstlər əslində bütləri yaradan kimi qəbul etmirdilər. Onlar deyirdilər ki, bu bütlər bizi həqiqi Allaha yaxınlaşdırır. “Zumər” surəsinin 3-cü, “Zuxruf surəsinin 9-cu ayəsində bu nöqtələrə işarə edilir. Onlar inanırdılar ki, səmaların və yerin xaliqi Allahdır. Bütpərəstliyin əvvəli belə başlayıb. Onlar deyirdilər ki, Allahı görə bilmiriksə, bir simvol düzəltməklə Allahı yada salaq. Bəs nə üçün peyğəmbərlər bütpərəstliyə qarşı bu qədər barışmaz mübarizə aparırdılar? Çünki bu qəbil ədəbi və şairanə sözlər tədricən etiqada çevrilirdi.

Xalq bu qəbil ifadələrə uyub əsil Allahı yaddan çıxarırdı. Onlar öz ehtiyaclarının təminini bütlərdən istəyirdilər. Hazırda mədəniyyətlərin inkişaf etdiyi bir dövrdə Hindistan kimi ölkədə bütə pərəstiş edildiyinə şahidik. Aktual mövzularda söhbət zamanı deyirlər ki, bütün qəddar, amansız işlər qadağandır. Hətta kobudluğa təbəssümlə cavab verilməlidir. Bu sözlər gözəldir. Bir şərtlə ki, qarşı tərəfdə sui-istifadə edəcək xain düşmən dayanmasın. İnsan Haqları Bəyyannaməsi yazılanda amansız cəzalar ləğv edildi. Onlar amansız cəza dedikdə nəyi nəzərdə tuturdular? Bu gün həmin Beynəlxalq Təşkilatlar şallaq, daşqalaq kimi hökmlərə görə İranı ittiham edirlər. Deyirlər ki, amansız cəzalar ləğv edilməlidir. Amma bəşər hüquqlarından dəm vuran liberal dünya 1400 il öncə nazil olmuş İslam hökmlərinin icrasını qeyri-məqbul sayır. Onlar amansızlıq deyəndə bizim zehnimizdə olan amansızlığımı nəzərdə tutur?

Bu gün ziyalınümaların dilində gəzən sözləri 20 il bundan qabaq proqnozlaşdırırdıq. Amma kimsə inanmırdı. Həmin vaxt biz görürdük ki, işin sonu hara gedir. Deyirdilər ki, peyğəmbər də insandır və insan səhv edə bilər. Onların məqsədi Qurana qarşı şübhə yaratmaq idi. Almaniyada konfransda “Quran Allah kəlamı deyil” dilə gətirildi. Həmin məqamda həssas insanlar işin sonunu görürdülər. İmamın mədəni inqilab təşkilatında nümayəndəsi olan bir şəxsin İslam və Quran haqqında bu sözləri deyəcəyinə kim inanardı?!

Uzaqdan alov və ya sel görən insan gecə yarı da olsa fəryad çəksin. Olsun ki onu gecə vaxtı bu işinə görə ittiham edələr. Söyüləcəyini bilsə də, insanların xilası üçün fəryad qoparmaq, xalqı oyatmaqdır vəzifəsidir.

Beləcə, adi şəraitdə, yəni pərdə arxasında xain əllər olmadıqda mənə ünvanlanmış tənqidləri xoşməramlı sayır və aramlıqla cavab verirəm. Amma bir şəxs sui-istifadə etmək, aranı qarışdırmaq, azğınlıq yartmaq istəsə, cavabı başqadır. Məsələn, bir şəxsin amansızlığı mütləq şəkildə pis qələmə verməsi bu qəbildəndir. Şəraitlər fərqlidir. Əgər İslamın, məsələn, əl kəsməklə bağlı hökmünü amansızlıq sayarlarsa, etiraz edilməlidir. Onlar bütün amansızlıqları məhkum etmək adı altında İslama qarşı çıxır və o qədər qəti danışırlar ki, kimsədə etiraz etməyə cürət olmasın.

 

SON