علامه مصباح: وجود اشتراكات لفظی در واژه علم و دین مغالطاتی را ایجاد می‌كند كه حتی تیزهوشان را به دام می‌اندازد

عضو خبرگان رهبری گفت: علم به معنای تجربه حسی، اگر تنها به عنوان یك اصطلاح، در مقابل دیگر اصطلاحاتی كه برای علم وجود دارد به کار رود، مشکلی پیش نمی‌آید، اما مشکل از این‌جا ایجاد می‌شود که این اصطلاح بار ارزشی به خود گرفته و هر گزاره‌ای به غیر از این طریق، هرچند با برهان‌های متقن عقلی اثبات شود، غیر علمی و بی‌ارزش تلقی می‌شود

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در سلسله نشست‌های علم دینی در جمع تعدادی از اساتید دانشگاه‌های استان قم به تبیین دو واژه علم و دین پرداخت و گفت: علم از مشتركات لفظی است كه معانی بسیاری دارد.
علامه محمدتقی مصباح یزدی به بیان برخی از معانی علم پرداخت و گفت: یكی از معانی علم مقوله‌‌ای است روانی كه اعتقاد به حقیقتی است كه احتمال خلاف در آن راه نداشته باشد و در مقابل ظن، شك و وهم قرار می‌گیرد و هر گزاره‌ای كه مطابقت آن با واقع احراز شده باشد را گزاره علمی می‌گویند.
وی ادامه داد: گاهی علم به معنای مجموعه مسائلی است كه دارای محور و موضوع واحدی است، اما لزوما همه این مسائل با واقعیت مطابقت ندارد، مانند علم فقه، علم تاریخ و علم ریاضی.
عضو خبرگان رهبری به بیان معنی دیگر علم پرداخت و خاطر نشان كرد: گاهی معنای علم، اخص از معنای پیشین است و فقط شامل مجموعه مسائلی می‌شود كه از قضایای كلی تشكیل شده است. علم در این اصطلاح شامل علوم متشكل از قضایای شخصی نمی‌شود، لذا تاریخ و جغرافیا در این اصطلاح علم نیستند.
وی ادامه داد: گاهی علم به مجموعه قضایای حقیقی و اعتباری اطلاق می‌شود و در اصطلاح دیگر تنها به مجموعه قضایای حقیقی علم گفته می‌شود.
آیت‌الله مصباح یزدی با بیان نمونه‌هایی از معانی مختلف علم خاطر نشان كرد: چند قرن است كه علم معنای اصطلاحی دیگری نیز به خود گرفته است و آن مجموعه قضایایی است كه اثبات محمول آنها برای موضوعشان تنها از طریق حس و تجربه‌ی قابل ارائه به دیگران ممكن است و هر گزاره این‌چنینی را گزاره علمی گویند.
وی با بیان اینكه طبق این اصطلاح، معرفتی كه از راه شهود، عرفان و عقل حاصل شود علم نخواهد بود، ادامه داد: این معنای علم به قدری ترویج شد كه در ادبیات دانشگاهی هرگاه از علم نام برده می‌شود، مراد همین اصطلاح خاص است.
علامه مصباح یزدی ادامه داد: این معنای علم، اگر تنها به عنوان اصطلاحی در مقابل دیگر اصطلاحاتی كه برای علم وجود دارد، به کار رود مشکلی ندارد، اما مشکل از این‌جا ایجاد می‌شود كه این اصطلاح بار ارزشی به خود گرفته و هر گزاره‌ای به غیر از این طریق، هرچند با برهان‌های متقن عقلی اثبات شود، غیر علمی و بی‌ارزش تلقی می‌شود.
وی با بیان اینكه نه تنها این اصطلاح علم ایهام دارد، بلكه علم‌گرایان در عمل نیز علمی غیر از این علم را معتبر نمی‌دانند، خاطر نشان كرد: این در حالی است كه این مسأله مورد توجه قرار نمی‌گیرد كه آیا فقط تجربه حسی وجود دارد یا تجربه غیرحسی نیز وجود دارد، و آیا راهی وجود دارد كه اعتبار و اتقانش بیش از تجربه حسی باشد یا خیر؟
آیت‌الله مصباح یزدی ادامه داد: البته ما معتقدیم تنها علوم تجربی معتبر نیست، بلكه برخی بدیهیات عقلی هستند كه ارزش بسیار بیشتری از علوم تجربی دارند، شهود نیز یكی دیگر از این راه‌هاست، به ویژه شهودی كه برای پیامبران حاصل می‌شود، كه بالاترین نوع آن است و در علوم حضوری نیز احتمال خطا وجود ندارد، در حالی‌كه به اذعان دانشمندان علوم تجربی بسیاری از اشتباهات و خطاها در علوم تجربی وجود دارد.
علامه مصباح یزدی بحث‌های معرفت‌شناسی را مرهون زحمات علامه طباطبایی و شهید مطهری رحمة‌الله‌علیهما دانست و گفت: آن علمی كه معمولا رابطه‌اش را با دین می‌سنجند، علم تجربی است و متأسفانه به خاطر وجود اشتراكات لفظی، مغالطاتی در این زمینه شكل می‌گیرد كه حتی تیزهوشان و متخصصین را نیز در دام می‌اندازد و با توجه به اینكه نوعی بار ارزشی برای علم در نظر گرفته‌اند، سبب می‌شود، دین غیرعلمی و بی‌ارزش جلوه داده شود.
استاد فلسفه اسلامی در ادامه با تأكید بر لزوم شناخت واژه‌ها ادامه داد: دین نیز كلمه‌ای عربی است كه در فارسی از آن به آیین و كیش تعبیر می‌شود، اما دین نیز مشترك لفظی است كه در لغت عربی و حتی در قرآن كریم معانی مختلفی دارد.
وی با اشاره به برخی از این معانی گفت: دین به یک معنا مجموعه جهان‌بینی و ایدئولوژی است، یعنی عقائدی درباره انسان، هستی، آفرینش و رفتارهای متناسب با آن عقائد، كه در این معنا، خورشیدپرستی و بت‌پرستی نیز دین به شمار می‌آید.
آیت‌الله مصباح یزدی ادامه داد: گاهی از دین، ادیان آسمانی اراده می‌شود و لذا امثال بت‌پرستی را شامل نمی‌شود.
وی با اشاره به دین اسلام گفت: ما معتقدیم دین اسلام بر حق است و بنا بر مشهور دارای سه بخش اعتقادات، اخلاق و احكام است، یعنی دین از یك مقوله خاص نیست، بلكه مجموع عقائد به عنوان ریشه درخت اسلام، اخلاق به عنوان تنه و شاخه‌های اصلی درخت، و احكام به عنوان شاخ و برگ‌هاست.
آیت‌الله مصباح یزدی ادامه داد: با تبیین و شناخت این واژه‌ها و اراده‌ای كه از كاربرد این الفاظ می‌شود، باید دید چه رابطه‌ای بین علم و دین وجود دارد؟ كاركردهای هریك چه تفاوتی با یكدیگر دارد و آیا بایكدیگر تلاقی دارند؟
وی با اشاره به اینكه روش‌های اثبات حقیقت و شناخت، مختلف هستند، گفت: روش تعقلی، روش تجربی، روش نقلی و شهود از انواع روش‌های شناخت است و هر سه بخش دین را نمی‌توان تنها با یك روش اثبات كرد.
علامه مصباح یزدی با اشاره به آیه‌هایی از قرآن كریم گفت: همان‌گونه كه امروز عده‌ای ادعا می‌كنند هر شناختی كه قابل تجربه حسی نباشد، بی‌ارزش است، در گذشته نیز برخی شناخت را منحصر در شناخت حسی می‌دیدند و در بسیاری از موارد از پیامبران درخواست دیدن خداوند متعال را می‌كردند، در حالی‌كه راه شناخت خدا نه تنها حسی نیست، بلكه نقلی هم نیست، و تنها روش برای اثبات خدا روش عقلی است.
وی با بیان اینكه بر خلاف برخی تصورات حتی با معجزات پیامبران نمی‌شود خدا را اثبات كرد، ادامه داد: روش اثبات خداوند، روشی تعقلی است، هرچند از طریق شهود نیز می‌تواند این شناخت حاصل شود، اما اولا چنین شناختی شخصی است و ثانیا قابل ارائه به دیگران نیست.
استاد اخلاق حوزه علمیه با اشاره به اینكه برخی مسائل دین را تنها از راه نقل می‌توان فهمید، اظهار داشت: به هیچ وجه با عقل یا تجربه نمی‌توان فهمید كه نماز صبح باید دوركعت باشد.
وی با بیان اینكه متدهای شناخت عقلی و نقلی برای علم‌گرایان قابل قبول نبوده و آن را غیرعلمی و بی‌ارزش می‌دانند، ادامه داد: این در حالی است كه حتی روش تجربی اعتبارش را از روش عقلی می‌گیرد و علم‌گرایان بدون توجه به این مسأله، معیار همه چیز را حس قرار می‌دهند، در حالی‌كه در حس، خطا و اشتباه وجود دارد.
رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پایان خاطر نشان كرد: قلمرو علم مصطلح، همه مسائل قابل تجربه است، لذا مسائل ماورائی و متافیزیك از قلمرو این علم خارج است و دست علم بدان نمی‌رسد تا درباره آن اظهار نظر كند.
گفتنی است این مراسم اولین نشست از سلسله نشست‌های علم دینی است، كه 24 فروردین ماه سال جاری در سالن همایش‌های مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد.

برای دریافت صوت و متن این جلسه اینجا را کلیک کنید!