بسم الله الرحمن الرحیم
آن چه پیشرو دارید گزیدهای از سخنان حضرت آیتالله مصباحیزدی (دامتبركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1392/05/06، مطابق با نوزدهم رمضان 1434 ایراد فرمودهاند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.
در جلسه گذشته پس از ذكر بعضی روایات كه در آنها شیعیان صبورتر از ائمه عنوان شدهاند، به توضیحات مرحوم علامه مجلسی ذیل این روایات اشاره و این نتیجه حاصل شد كه صبورتر بودن شیعیان به معنای برتری صبر آنها بر صبر ائمه علیهمالسلام نیست؛ بلكه منظور دشوارتر بودن آن است. سوالی كه ممكن است به مناسبت ذكر این مطلب مطرح شود این است كه چگونه میتوان بین دو صبر تفاضل قائل شد و تشخیص داد كدام بهتر است؟ مسلما! همه صبرها از لحاظ ارزش و ثواب نزد خدای متعال یكسان نیستند؛ اما ملاک برتری یكی بر دیگری چیست؟
اقسام صبر
این مساله به صورت کلی در روایات بیان شده و بعضی از بزرگان علم اخلاق هم فیالجمله در این باره به بحث پرداختهاند. در بعضی روایات صبر به دو بخش و در برخی دیگر به سه بخش تقسیم و یک بخش افضل از سایر بخشها معرفی شده است. در مقابل این روایات، غزالی در احیاءالعلوم روایتی دیگر را از ابن عباس نقل کرده که ظاهر آن با روایات قبلی متفاوت است و از این جهت مرحوم فیض در احیاءالاحیاء این حرف غزالی را به دلیل اختلاف با روایات دیگر اشتباه دانسته است.
ابتدا روایاتی را که در آنها انواع صبر و فضیلت بعضی از آنها بر بعضی دیگر مطرح شده، مرور میكنیم. اولین روایت در اصول کافی به نقل از اصبغ بن نباته، از امیرالمؤمنین صلواتالله علیه نقل شده است: «الصَّبْرُ صَبْرَانِ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ حَسَنٌ جَمِیلٌ، وَ أَحْسَنُ مِنْ ذَلِكَ الصَّبْرُ عِنْدَ مَا حَرَّمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَیْك1؛ صبر بر دو قسم است: صبر در برابر مصیبت، و خودداری از جزع و فزع كه زیبا و پسندیده است؛ ولی بهتر از آن، صبر در برابر معصیت است.» روایت دیگری شبیه این از امام باقر صلواتالله علیه نقل شده است: «الصَّبْرُ صَبْرَانِ: صَبْرٌ عَلَى الْبَلَاءِ حَسَنٌ جَمِیلٌ، وَ أَفْضَلُ الصَّبْرَیْنِ الْوَرَعُ عَنِ الْمَحَارِم2؛ صبر بر دو قسم است: صبر در برابر مصیبت كه زیبا و پسندیده است؛ اما بهتر از آن ورع از محارمالله و خودداری از گناهان است.» روایت دیگری را امیرالمؤمنین از پیغمبر اکرم صلیاللهعلیهوآله نقل كردهاند: «الصَّبْرُ ثَلَاثَةٌ: صَبْرٌ عِنْدَ الْمُصِیبَةِ، وَ صَبْرٌ عَلَى الطَّاعَةِ، وَ صَبْرٌ عَنِ الْمَعْصِیَةِ. فَمَنْ صَبَرَ عَلَى الْمُصِیبَةِ حَتَّى یَرُدَّهَا بِحُسْنِ عَزَائِهَا، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ ثَلَاثَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَیْنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَلَى الطَّاعَةِ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَّمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى الْعَرْشِ. وَ مَنْ صَبَرَ عَنِ الْمَعْصِیَةِ، كَتَبَ اللَّهُ لَهُ تِسْعَمِائَةِ دَرَجَةٍ مَا بَیْنَ الدَّرَجَةِ إِلَى الدَّرَجَةِ كَمَا بَیْنَ تُخُومِ الْأَرْضِ إِلَى مُنْتَهَى الْعَرْشِ3؛ صبر سه قسم است: صبر بر مصیبت كه پاداش آن سیصد درجه و فاصله هر درجه بین زمین تا آسمان است؛ صبر بر طاعت كه پاداشش ششصد درجه و فاصله هر درجه بین اعماق زمین تا عرش الهی است؛ صبر بر معصیت كه اجر آن نهصد درجه و فاصله هر درجه از اعماق زمین تا نهایت عرش الهی است.» یعنی بر اساس این روایت هر یك از اقسام سهگانه صبر نسبت به قبلی، هم از حیث تعداد درجه و هم از جهت فاصله درجات برتر است. روایت دیگری را ابوحمزه ثمالی از حضرت صادق سلامالله علیه نقل كرده است: «مَنِ ابْتُلِیَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ بِبَلَاءٍ فَصَبَرَ عَلَیْهِ، كَانَ لَهُ مِثْلُ أَجْرِ أَلْفِ شَهِید4؛ هر مومنی كه به بلایی گرفتار شود و بر آن صبر کند، اجری مانند هزار شهید خواهد داشت.» همچنانكه در این روایات كه از طرق شیعه نقل شده، مشاهده كردید، خودداری از معصیت چندین برابر بیشتر از صبر بر بلا پاداش دارد؛ علاوه بر این که صبر بر بلا اجر بالایی در حد اجر هزار شهید دارد.
در مقابل این روایات، غزالی در احیاءالعلوم روایت متفاوتی را از ابنعباس نقل کرده كه از لحن آن میتوان حدس زد وی این مطلب را از پیش خود ابداع نكرده است. ابنعباس یكی از اصحاب پیامبر است كه به عنوان مفسر قرآن معروف بوده، و بیشترین استفاده علمی او در این زمینه از امیرالمؤمنین صلواتالله علیه بوده است؛ به تعبیری میتوان ابنعباس را شاگرد علی علیهالسلام دانست. غزالی از ابنعباس چنین نقل کرده است: «الصبر فی القرآن على ثلاثة أوجه: صبرٌ على أداء فرائض الله، فله ثلاثمأة درجة؛ و صبرٌ على محارم الله، و له ستّمأة درجة؛ و صبرٌ فی المصیبة عند الصدمة الأولى، فله تسعمأة درجة5؛ در قرآن سه گونه صبر ذکر شده است: صبر بر طاعت [شانه از زیر بار تکلیف خالی نكردن]؛ این صبر سیصد درجه خواهد داشت؛ صبر از معصیت و خودداری کردن از انجام گناه؛ ثواب این نوع از صبر ششصد درجه است؛ صبر بر مصیبت كه نهصد درجه ثواب دارد.» غزالی پس از نقل این كلام از ابن عباس، آن را اینگونه توجیه میكند كه خودداری از انجام گناهان وظیفه همه مؤمنین است و امری عادی است؛ از همین رو فقط سیصد درجه پاداش دارد. ولی صبر بر مصائب کار هر کسی نیست؛ چه بسیار كسانی که توان خودداری از جزع و فزع را ندارند و در برابر مصیبتها و بلایا بیتابی میکنند. این مقامی است که خدا به انبیا و اولیا عنایت میکند. به همین جهت، این نوع صبر برتر از انواع دیگر است.
مرحوم ملا محسن فیض کاشانی رضوانالله علیه که كتاب المحجة البیضاء را برای تهذیب و پالایش احیاءالعلوم نوشته، در كتاب خود میفرماید: این گفته غزالی درست نیست؛ چون اولاً با سخن دیگری از خود وی منافات دارد. ضمن این كه روایات فراوانی بر خلاف آن وجود دارد. بر همین اساس، كلام صحیح همان است كه غزالی در جای دیگر گفته و آن، اینكه ثواب صبر بر معصیت بیشتر است.
صبر برتر
بعد از ذكر این روایات، مناسب است به این موضوع بپردازیم كه معنای این كلام كه پاداش خودداری از معصیت بیشتر از سایر اقسام صبر است، چیست؟ آیا هر کس از هر گناهی خودداری کند مستحق پاداشی بیشتر از صبر بر هر بلایی است؟ یا منظور این است كه فیالجمله میتوان گفت در میان مصادیق صبر از معصیت، مواردی وجود دارد که از صبر بر بلا افضل است؟ آیا میتوان گفت پاداش كسی كه در لحظه مواجهه با نامحرم چشم از گناه میپوشاند، بیشتر از اجر مادری است كه با كمال افتخار و در اوج مهربانی سالها از فرزند فلج خود پرستاری میكند، و در این جهت سختیهای فراوانی را به جان میخرد؟
تصور نمیکنم این برتری قابل قبول باشد. اما توضیحی كه اجمالاً برای این روایات میتوان بیان كرد این است که چنین مقایسههایی در مقام بیان اطلاق نیست؛ بلكه برای بیان ظرفیت یك رفتار است؛ یعنی در ماهیت خودداری از انجام گناه چنین ظرفیتی وجود دارد كه میتواند از صبر بر بلاها ارزشمندتر باشد؛ مثل صبر حضرت یوسف در برابر ارتكاب گناه؛ صبر جوانی در اوج قوت غریزه، در محیطی که زمینه انواع خوشگذرانیها برای او فراهم است و هیچ مانعی در برابر كامجوییاش از خانمی كه همه حیلهها را برای جلب نظر او به كار گرفته، وجود ندارد، و جوان از ارتكاب گناه خودداری میكند؛ صبر از معصیت چنین مصداقی هم دارد كه میتواند بر صبر بر بسیاری از بلاها برتری پیدا کند؛ اما معنای این كلام این نیست که صبر بر هر معصیتی بر صبر بر هر بلایی افضل باشد.
در اینجا مختصراً به این بحث میپردازیم كه ملاک برتری یک عمل بر عمل دیگر چیست. همچنانكه میدانید بحث فلسفه ارزشها یكی از مسایل مطرح شده در فلسفه اخلاق است که به مبانی شناختی و هستیشناسی باز میگردد. هر یك از اصحاب مکاتب مختلف ملاكی را برای ارزشگذاری رفتارها مطرح كردهاند. طرفداران مكاتب با گرایش مادیِ فردگرا، در مقام مقایسه رفتارها، لذتبخش بودن آنها برای فرد را ملاك برتری دانستهاند. مكاتب با گرایش اجتماعی، لذت و منفعت عموم مردم را ملاك ترجیح رفتارها معرفی كردهاند. تفاوت این دو گروه به دیدگاه آنها در خصوص اصالت فرد یا جامعه باز میگردد؛ اما وجه مشترك آنها بهرهمندی از لذت و منفعت بیشتر است. فقط در مکتب اخلاقی كانت علاوه بر تأثیر مادی افعال، عامل دیگری به نام «نیت» نیز برای سنجش ارزش رفتارها لحاظ شده است؛ کانت ملاك ارزشگذاری اخلاقی رفتارها را قصد اطاعت از عقل میداند.
عوامل برتری اعمال
اما از دیدگاه اسلام، به خصوص دانشمندان شیعه، دو عامل در میزان ارزش یك فعل یا صفت مؤثر است: اولین عامل، نیت شخص است كه از آن به حسن فاعلی تعبیر شده است؛ عامل دوم خودِ عمل است كه به عنوان حسن فعلی از آن یاد میشود. کاری خوب است كه هم حسن فعلی داشته باشد و هم حسن فاعلی؛ کاری که فی حد نفسه و از همه جهات بهترین کارها باشد و فاعلش با بهترین نیت آن را انجام دهد؛ چنین كاری بهترین اعمال است. منظور از اعمال هم اعم از رفتارهای بیرونی، و كارهای قلبی است. كسانی كه بحثهای مربوط به توکل و رضا را به یاد داشته باشند، به خاطر میآورند كه در آن جلسات گفته شد خداوند متعال در پاسخ به این سوال پیغمبراکرم صلواتالله علیه در شب معراج که «أَیُ الْأَعْمَالِ أَفْضَل»6 فرمود: «التَّوَكُّلِ عَلَیَّ وَ الرِّضَا بِمَا قَسَمْت». از این حدیث میتوان دریافت فقط جِرم خارجی عمل منظور نیست؛ بلكه اعمال جوانحی هم عمل است. در ابتدای این دوره از بحث هم به روایتی از رسولالله صلیاللهعلیهوآله اشاره شد كه در آن، پیامبر اكرم بعد از معرفی «رضا» به عنوان برترین عمل به جناب ابوذر فرمودند: «وَ إِنْ لَمْ تَسْتَطِعْ فَإِنَّ فِی الصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُ خَیْراً كَثِیراً»7؛ یعنی اگر دستت به «رضا» كه افضلالاعمال است نرسید، عمل نازلتر از آن را كه «صبر» است، انجام بده! بنا بر این با توجه به آنچه گفته شد، برای شناختن برترین صبر میتوان گفت صبری که در قالب مفیدترین فعل و با خالصترین نیت باشد، والاترین صبر است.
همچنانكه میدانید، برای تشخیص برتری یکی از دو چیز، یا باید كمیت آنها را با یكدیگر سنجید و یا كیفیت آنها را با هم مقایسه كرد. البته ما بر حسب عادتِ حاصل از عالم طبیعت و محسوسات، در مقام مقایسه بین دو چیز اگر ملاکهای مختلفی كه در نظر میگیریم، مثل نیرو، هزینه، زمان و... قابل درجهبندی كمّی باشد، به سرعت میتوانیم در باره آنها قضاوت کنیم. اما سنجیدن كیفیت دو چیز به این راحتی نیست؛ لذا سعی میکنیم به نحوی قواعدی برای مقایسه دو كیفیت مشابه پیدا كنیم؛ از جمله اینكه بهگونهای آن را به كمیت تبدیل كنیم؛ مثل در نظر گرفتن حجم یك كار، یا هزینهای كه برای آن صرف شده، یا مدت زمانی كه ثمره آن وجود دارد، و مانند آن. برای سنجیدن حسن فعلی دو كار یا مستقیماً کمیت آنها را با هم مقایسه میكنیم و یا به نحوی کیفیتها را به کمیت تبدیل كرده و آنها را با هم میسنجیم.
اما همچنانكه گذشت، در مکتب اخلاقی اسلام، حسن فعلی علت تامه برای برتری یك عمل نیست؛ بلكه شرط دیگری نیز لازم است كه بدون آن، حجم انبوهی از عمل، بیارزش و مثل مردهای بیروح میباشد. كسی كه زحمات فراوانی را متحمل شده، هزینههای هنگفتی را پرداخت كرده، و وقت زیادی را صرف ساختن بیمارستانی كرده كه بیماران فراوانی در آن معالجه میشوند، اما همه اینها را برای خودنمایی و جلب توجه مردم انجام داده، این حجم عظیم عمل چون برای خدا نبوده، هیچ ارزشی ندارد؛ بلكه حتی گاهی ارزش منفی پیدا میکند. بنا بر این، نیت هم در فضل یك عمل تأثیرگذار است.
اما بر اساس روایات، نیتهای افراد در انجام كارهای مختلف لااقل به سه نوع قابل تقسیم است: نیت بعضی در اعمالشان، خلاص شدن از آتش جهنم است؛ این پایینترین سطح نیت مقبول است كه در روایات از آن به عنوان «عِبَادَةُ الْعَبِید» یاد شده و در بعضی از دعاها نیز از خداوند خواسته میشود: «مُنَّ عَلَیَّ بِفَكاكِ رَقَبَتی مِنَ النّار.» مرتبه بالاتر آن است که علاوه بر رهایی از دوزخ، آرزوی بهرهمندی از قصرها، همسران، خوردنیها و آشامیدنیها و سایر نعمتهای بهشتی را داشته باشد؛ این «عِبَادَةُ التُّجَّار» است؛ عالیترین مرتبه نیت مرتبهای است كه حقیقت آن برای ما به خوبی روشن نیست؛ گرچه گاهی مشابه آن را در روابط انسانی خودمان میبینیم. كسی را تصور كنید كه خدمتی به دیگری میكند، ولی نه ترسی از او دارد، نه به طمع دریافت مزد و اجرت، این كار را انجام میدهد، بلكه به خاطر علاقهای كه به او دارد، محبتش را در قالب این خدمت ابراز میكند. خداوند بندگانی دارد كه فقط به خاطر عشق و محبتی كه به او دارند، عبادتش میکنند؛ «وَ لَكِنِّی أَعْبُدُهُ حُبّاً لَه».
این انواع نیت است كه بین مراتب آن فاصله فراوانی است. شاید بتوان اختلاف درجاتی كه در روایات اول بحث گفته شد، به اینجا تطبیق داد؛ سیصد درجه، فاصله هر درجه از زمین تا آسمان؛ ششصد درجه، فاصله هر درجه از عمق زمین تا عرش و نهصد درجه، فاصله هر درجه از پایینترین طبقات زمین تا منتهای عرش الهی! این مقادیر برای ما قابل فهم و شمارش نیست؛ اما واقعیت دارد. برتری یک لحظه عبادت كسی مثل علی، بر همه عبادتهای تمام جنیان و انسانها حرف گزافی نیست؛ حقایقی است كه عقل ما از درك آن عاجز است. همینقدر میتوانیم بفهمیم كه ملاک سنجش اعمال فقط حجم آنها (یا حسن فعلی) نیست؛ بلكه عامل دیگری به نام نیت (حسن فاعلی) هم در ارزشگذاری كارها تأثیر دارد كه درجات آن نامحدود و نقش آن از حسن فعلی خیلی بیشتر است.
با توجه به آنچه در باره اختلاف مراتب حسن فعلی و حسن فاعلی گفته شد، میتوانیم بفهمیم كسی كه دو رکعت نافله صبح میخواند از كسی که همین مقدار را هم انجام نمیدهد برتر است و كسی كه همه نوافل را به جا بیاورد از هر دو بالاتر است. همچنانكه كسی كه مصیبت كوچكی را تحمل كند در مقایسه با جناب ایوب مقام نازلتری دارد. اما نمیتوان هر صبر بر بلایی را با هر صبر از معصیتی مقایسه کرد؛ با مذاق شرعی و بر اساس آیات و روایات، قطعاً میتوان گفت قضاوتی كه در ابتدا گفته شد، صحیح نیست و بر فرض صحت نقل روایت مذكور از ابن عباس، نظر وی به بلاهای سختی بوده که مثل حضرت ایوب آنها را تحمل کرده است.
بنا بر این وجه جمع روایات مذكور این است كه هر چند در عالم، مواردی از صبر بر معصیت وجود دارد که از همه صبرها افضل است، اما این قضیه به نحو مهمله صحیح است و كلیت ندارد. برای قضاوت درباره هر مصداق هم باید دو عامل به صورت جداگانه بررسی شود: حسن فعلی که بر اساس آن ارزش کار به لحاظ حجم آن، تأثیرات خیر آن برای خود انسان و دیگران، میزان ماندگاری، مقدار نیرو، هزینه و زمان صرف شده برای آن و ... سنجیده میشود؛ و حسن فاعلی و نیتی كه كار به خاطر آن انجام شده است. این دو عامل تأمینکننده ارزش کار است و با توجه به آنها میتوان فهمید كدامیك از صبرها افضل است.
از خدای متعال درخواست میکنیم به برکت صبر اهل بیت صلواتالله علیهم اجمعین ما را برای انواع صبرها و افضل آنها موفق بدارد! انشاءالله
و صلی الله علی محمد وآله الطاهرین
1. كافی، ج 2، ص 90.
2. همان، ج 2، ص 91.
3. همان، ج 2، ص 91.
4. همان، ج 2، ص 92.
5. احیاء علوم الدین» ج 4 ص 54.
6. ارشادالقلوب دیلمی، ج 1، ص 199.
7. مكارمالاخلاق، ص 469.