تأثیر یا عدم تأثیر ذهنیت انسان در نظریات علمی به روایت علامه مصباح یزدی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی آثار حضرت آیت‌الله مصباح یزدی، رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پنجمین نشست از سلسله نشست‌های علم دینی به بررسی این پرسش‌ها پرداخت که آیا ذهنیت‌های قبلی انسان و جهان‌بینی و اعتقاد فرد، در تشخیص و نتیجه‌گیری در مسائل علمی، اثر گذار است یا خیر؟ و اگر اثرگذار است آیا می‌توان آن ذهنیت را از علم تفکیک کرد و علم خالص را ارائه کرد و در صورت عدم امکان تفکیک، آیا نباید گفت علم یقینی وجود ندارد، چرا که همواره نتایج حاصله در یک علم تحت تأثیر عواملی حاصل شده است.
علامه محمدتقی مصباح یزدی با بیان این‌که دو گروه این سؤال را مطرح می‌کنند ادامه داد: گروه اول کسانی هستند که در باب فلسفه دین این سؤال را مطرح می‌کنند و می‌خواهند نتیجه بگیرند که علم یقینی وجود ندارد، چرا که با اختلاف ذهنیت‌ها، نتایج مختلفی حاصل خواهد شد، و گروه دوم نیز کسانی هستند که راه افراط را در پیش گرفته‌اند و می‌خواهند در خصوص علم دینی چنین نتیجه بگیرند که هر علمی، دارای دو بخش دینی و غیر دینی است، چرا که سابقه ذهنی فرد مؤمن و کافر با یکدیگر فرق دارد و از آنجایی که این اختلاف ذهنیت سبب وجود نتایج مختلف می‌شود، نگاه فرد مؤمن به علم، علم دینی را پدید آورده و نتیجه حاصله از دیدگاه یک کافر علم غیر دینی را رقم می‌زند.
وی افزود: این افراد تأثیرگذار بودن فرهنگ‌ها و محیط‌ها و اعتقادات در اختلاف آرای علما را نیز شاهدی بر ادعای خود می‌دانند.
آیت‌الله مصباح یزدی در پاسخ به تحلیل این سؤال‌ها پرداخت و ادامه داد: آیا منظور سؤال کننده این است که هرگونه سابقه ذهنی در هر علمی مؤثر است یا خیر؟ اگر منظور کلیت این مسأله است، دلیلی بر آن وجود ندارد و نمونه بارز برای نقض آن، مسائل ریاضی است که نتایج حاصل آن در شرق و غرب یکسان است و حتی اگر اختلاف‌هایی مثلا بین ریاضیات جدید و قدیم وجود داشته باشد نیز به گونه‌ای نیست که همدیگر را نفی کنند. لذا فی الجمله می‌توان گفت انسان محکوم عوامل مختلف نیست و افراد مختلف با گرایش‌های متفاوت می‌توانند نظر واحدی داشته باشند.
وی ادامه داد: همچنین باید دید مراد از علم چیست؟ چرا که گاهی علم به معنای بستری است که دانشمندان و علما با استفاده از متد و روشی واحد به بیان نظرات خود می‌پردازند که در این علم بسیاری از عوامل می‌توانند تأثیر گذار باشند و مثلا در علم فقه که مقدس‌ترین علوم ماست نیز این اختلافات وجود دارد و گاهی یک مجتهد فتوا به حرمت و دیگری فتوا به وجوب می‌دهد.
این استاد فلسفه در ادامه گفت: گاهی نیز علم به معنای کشف مطابق با واقع است که ما معتقدیم فرد با متدولوژی صحیح، می‌تواند بدون تأثیرپذیری از گرایشات و سابقه ذهنی به نتیجه قطعی برسد و اگر کسی تحت تأثیر گرایشات قرار گرفت، ناشی از ضعف نفس اوست.
وی با اشاره به تقسیم علوم به توصیفی و دستوری گفت: علم توصیفی علمی است که به توصیف پدیده و نحوه به وجود آمدن آن و عوامل مؤثر در آن می‌پردازد و علم دستوری علمی است که جنبه دستوری و ارزشی داشته و با باید‌ها ونباید‌ها سروکار دارد و عمدتا در علوم دستوری احتمال تأثیر عوامل روانی وجود دارد.
علامه مصباح یزدی ادامه داد: مثلا در علم ریاضی تأثیر عوامل روانی در حد صفر است و عوامل روانی و اعتقادی تقریبا در همه مسائل فلسفه و فیزیک تأثیری نخواهند داشت چرا که این دو علم، توصیفی هستند نه دستوری.
وی با بیان این‌که برای اثبات کردن مسأله‌ای در علوم، باید از بدیهیات یا نظریاتی که قبلا در علوم دیگر ثابت شده‌اند، استفاده کرد، ادامه داد: مثلا در علوم تجربی این پیش فرض که چشم خطا نمی‌کند یا این‌که این نتیجه حاصل شده در آزمایشگاه در شرایط غیر آزمایشگاهی نیز حاصل می‌شود باید اثبات شده باشد، در حالیکه چنین چیزی به اثبات نرسیده است و شواهد متعددی بر خطای دید یا عدم نتیجه دادن در شرایطی متفاوت از آزمایشگاه وجود دارد و لذا نتایج حاصله از تجربه، یقینی نیست.
علامه مصباح یزدی با تأکید بر این‌که در علوم توصیفی بر خلاف علوم دستوری، گرایشات و عوامل روانی بر نتایج حاصله تأثیر ندارد ادامه داد: آنچه که گاهی موجب خلط می‌شود این است که مثلا علومی مانند روانشناسی که علوم توصیفی هستند یک حیثیت بالعرض دستوری نیز دارند، به عنوان نمونه یک روانشناس با کشف رابطه بین یک دارو و حالت خاصی در بدن انسان، دارویی را برای انسان تجویز می‌کند که این تجویز جنبه دستوری دارد، در حالیکه اصل روانشناسی توصیفی است، به عبارت دیگر تنها کار علم روانشناسی بیان اثر دارو بر وجود حالت خاصی در شخص است و دارو را تجویز نمی‌کند, اما روانشناس با شناخت این رابطه، به بیمار آن دارو را توصیه می‌کند که در این صورت، جنبه دستوری پیدا می‌کند که البته گرایشات روانی و اعتقادی و فرهنگی در این حیثیت دستوری که بالعرض در علم روانشناسی وجود دارد، می‌تواند تأثیرگذار باشد و مثلا فرد غیرمسلمان با توجه به اثر الکل در بدن بیمار، آن را تجویز می‌کند، اما روانشناس مسلمان علیرغم این‌که این اثر الکل را رد نمی‌کند، اما به خاطر گرایش اعتقادی‌اش، آن را برای فرد تجویز نمی‌کند.
وی ادامه داد: آن علمی که محل بحث در علم دینی است، علوم توصیفی هستند که همانگونه که گفته شد کشف واقع در آن با اختلاف عقائد و عوامل روانی تغییر نمی‌کند، هر چند در جایی که جنبه دستوری پیدا کند، این گرایش‌ها می‌تواند موجب تغییر شود.
آیت‌الله مصباح یزدی با اشاره به این‌که بخش عمده‌ای از علوم دستوری را علوم انسانی تشکیل می‌دهد، ابراز داشت: نتایج حاصل در علوم دستوری تابع ارزش‌هایی است که این علوم بر آنها مبتنی شده است و اصلا قوامش بر این اصول ارزشی است، لذا در این علوم، معرفت یقینی بر مبنای همان اصول ارزشی می‌تواند ثابت شود.
وی با اشاره به این‌که حکم ارزشی نمی‌تواند مبتنی بر اصول ارزشی نباشد، ادامه داد: به عنوان نمونه در جامعه اسلامی با توجه به ارزش‌های اسلامی حجاب امری لازم شمرده می‌شود و مطابق با واقع هم هست، اما این‌که مثلا چه رابطه‌ای بین حجاب و سلامت روان زن وجود دارد، امری توصیفی است.
علامه مصباح یزدی تأکید کرد: با توجه به مطالب گفته شده معلوم شد که اگر علم خالص یعنی علم به پدیده خاصی مورد نظر باشد، این علم می‌تواند بدون تأثیرعوامل روانی و اعتقادی حاصل شود و کافر و مسلمان در آن به نتیجه واحدی برسند، هر چند در علوم دستوری چنین نیست.
وی با اشاره به این‌که با این توضیحات جواب پرسش‌های دیگر نیز روشن می‌شود به این سؤال اشاره کرد که "آیا هرکس عالم را با عینک خاص خود می‌بیند" و در پاسخ گفت: اینجا دیدن به چه معناست، اگر مراد پدیدهای طبیعی است، برای همگان یکسان است و فرقی بین مسلمان و ملحد نیست، ولی جایی که پای قضاوت‌های ارزشی پیش بیاید، عینک‌ها متفاوت و نتیجه‌ها نیز متفاوت می‌شود.
رئیس مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در پاسخ به این سؤال که " آیا تلقی مؤمن و کافر نسبت به پدیده‌ها یکی است" گفت : در پدیده‌های طبیعی تلقی یکی است، اما در پدیده‌هایی که در رفتار و سعادت و شقاوت انسان اثرگذارند، تلقی‌ها متفاوت است.
گفتنی است پنجمین جلسه از علم دینی پنجشنبه 18 خردادماه سال 1391 در سالن همایش‌های مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) برگزار شد.