مقدمة محقق
مقدمة محقق
کتاب پیش رو، با عنوان جهان‌شناسی، بخش دوم از مجموعه مباحث معارف قرآن اندیشمند فرزانه، استاد آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدیدام ظله العالی است که پس از بازنگری و تحقیق به دوستداران عرصة قرآن‌پژوهی تقدیم می‌شود. ضرورت تصحیح، تنقیح و تکمیل این کتاب که از متون درسی مقطع کارشناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینیقدس‌سره است، سال‌ها پیش از سوی استادان و دانش‌پژوهان این مؤسسه احساس و گوشزد می‌شد. ازاین‌رو، تنظیم و ساماندهی دوبارة آن در قالب متنی آموزشی در دستور کار گروه تفسیر و علوم قرآن مؤسسه قرار گرفت و اجرای آن از سوی این گروه بر عهدة حقیر گذاشته شد.
مبنای کار برای بازنگری و بازپژوهی کتاب، اصل درس‌گفتارهای حضرت استاد(دام ظله‌العالی) است که در فاصلة زمانی 1361/01/03 تا 1361/01/29 برای دانش‌پژوهان دوره‌های اولیة مؤسسة در راه حق تدریس کرده‌اند و بههمت برخی فضلای حاضر در این جلسات نگاشته شده که نسخة دست‌نویس آن هم‌اکنون در بایگانی مجموعه‌آثار حضرت استاد موجود است. البته درس‌های یادشده، پیش از این با ویرایش فاضل محترم، جناب آقای سیدعلی موسوی گرمارودی دو بار به چاپ رسیده است: نخستین بار به‌صورت
مستقل،(1) و دیگر بار همراه دو بخش خداشناسی و انسان‌شناسی معارف قرآن.(2) اما به دلایلی، نسخه‌های چاپی کتاب، محور کار قرار نگرفت؛ ازجمله اینکه پس از مقایسة بخشهایی از نسخة دست‌نویسِ درس‌گفتارها با کتاب‌های چاپ‌شده، روشن شد که در متون چاپ‌شده، به‌اقتضای ویرایش کار، تغییراتی در بیان استاد صورت گرفته و احیاناً مطالبی از متن بیانات استاد حذف، و جملاتی به متن یا پاورقی‌ها افزوده شده بود. افزون بر آن، در مواردی، برداشت ویراستار محترم (متن کتاب) با عبارت اصلی استاد (متن درس‌گفتار) تطابق نداشت؛ حال یا مطلب استاد به‌گونه‌ای دیگر از سوی ویراستار دریافت و تعبیر شده، یا مقصود استاد به‌درستی منتقل نشده بود. ازاین‌رو، تکیه بر متن کتاب چاپ‌شده، به‌منزلة عین گفتارهای استاد کافی نمی‌نمود و خود درس‌گفتارها، اصل و پآیه تصحیح و تحقیق قرار گرفت.
شیوه کار
1. متن سخنان استاد در قالب درس‌هایی مجزا، تنظیم شده، و هر چند درس‌ِ هم‌موضوع نیز در قالب فصلی معین درآمده است؛
2. به ابتدای هر درس، «عنوان»، «مطالب محوری» و «اهداف درس»، و به انتهای هریک، «خلاصه درس»، «پرسش‌ها» و «منابعی برای مطالعه بیشتر» و در برخی موارد «یادداشت درس» افزوده شده است؛
3. بیشتر مطالب متن، عنوان‌سازی، و اندک عناوین موجود نیز اصلاح و تکمیل شده است؛
1. با مشخصات: محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن 2 (جهان‌شناسی) ، مؤسسة در راه حق، قم، 1369ش، با جلد شومیز و در قطع رقعی.
2. با مشخصات: محمدتقی مصباح یزدی، معارف قرآن 1ـ3 (خداشناسی، کیهان‌شناسی، انسان‌شناسی)، مؤسسة در راه حق، قم، ۱۳۶۵ش (و افست آن در سال‌های بعد با چاپ‌های پرشمار، بههمت انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)) با جلد گالینگور و در قطع وزیری.
4. احیاناً بخشهایی از متن جابه‌جا شده و کوشش ما بر این بوده است که هر مطلبی در مکان مناسبش جای گیرد؛
5. مطالبی را که جنبه استطرادی داشته یا توضیح ویژه نکته‌ای بوده که نباید در متن می‌آمده، به پانوشت منتقل، و انتهای آن با علامت (م)، (نشانة اختصاری کلمه «مؤلف»)، مشخص شده است. بنابراین تمام پانوشت‌هایی که انتهای آنها علامت (م) دارد، هرچند اندک، از مؤلف ارجمند بوده، بیشتر پانوشت‌ها که انتهای آنها این علامت را ندارد، از حقیر است؛
6. برخی مطالب درس‌گفتارها، به‌دلیل تكرار، یا تفنن در تعبیر و یا معترضه بودن مطلب، كه از لوازم گفتارهای درسی است، حذف شده است؛
7. تا حد امکان، تمام دیدگاه‌ها، اقوال، شواهد نقلی و تاریخی، و حتی برخی مفاهیم و اصطلاحات مستندسازی شده‌اند؛
8. اصل در کار بازنگری، حفظ عبارات و تعابیر حضرت استاد(دام ظله‌العالی) بوده است، و بر این اساس، فرازهایی كه حالت گفتاری داشته، با حفظ محتوا، صورت نوشتاری یافته است. همچنین برای ورود به محتوای هر درس، یا مرور مطالب پیشین و یا بیان ساختار مباحث درس، در ابتدای بیشتر درس‌ها، جملاتی كوتاه تعبیه شده و در مواردی اندک نیز برای استدراك متن یا روانی و وضوح بیشتر آن، كلمات یا عباراتی كوتاه بِدان افزوده شده است؛
9. مشخصات کتاب‌شناختی همه منابع تحقیق و آثاری که ذیل عنوان «منابعی برای مطالعه بیشتر» معرفی شده‌اند، در پایان کتاب آمده است.
سخنی با استادان محترم
1. كتاب پیش رو برای دو واحد درسی در نظر گرفته شده كه در شانزده جلسة یک‌ونیم تا دو ساعته، قابل تدریس و ارائه بوده، تدریس تمام فصول آن لازم است؛
2. مخاطبان اصلی كتاب، دانش‌پژوهان مقطع كارشناسی رشته‌های علوم انسانی به‌صورت عام، و رشتة تفسیر و علوم قرآن به‌صورت خاص‌اند؛
3. روش ارائة بحث در كتاب، مبتنی بر شیوة تفسیر موضوعی است و در هریک از مسائل و موضوعات، آیات قرآنی مربوطْ استخراج، دسته‌بندی و بررسی شده‌اند؛
4. آشنایی با ادبیات عرب، منطق و مباحث مقدماتی علوم قرآن، روش تفسیر، به‌ویژه روش تفسیر موضوعی، و نیز مباحث قرآن‌شناسی و خداشناسی از مجموعه‌مباحث معارف قرآن استاد مصباح(دام ظله‌العالی) ، برای ورود در مباحث كتاب و فهم درست و دقیق مطالب آن لازم است؛
5. در صورت امکان، برای تدریس كتاب از راهبرد تدریس فعال استفاده شود كه مبتنی بر تفكر و مشاركت دانش‌پژوهان همراه با تحلیل، استدلال و نقد مطالب است؛
6. پیش از تدریس هریک از درس‌ها، نكات محوری آن درس، مشخص، و به دانش‌پژوهان سفارش شود که پیش از آمدن به کلاس، بر روی آیات مربوط به آن محورها، تأمل، و واژه‌های اصلی آیات را مفهوم‌شناسی، و تا اندازه‌ای، معنا‌شناسی اجمالی كنند؛ درباره چگونگی دلالت آیه بر موضوع بیندیشند؛ و سپس طی فرآیند تدریس، با فراخواندن آنان به مشاركت در بحث، هریک از مطالبْ تحلیل و بررسی شود؛
مطالب كتاب به‌گونه‌ای است كه می‌توان فرآیند یادگیری را با طرح پرسش‌های آغازین و ضمن درس در کلاس ارزیابی كرد. افزون بر آن، در پایان هر درس، پرسش‌هایی برای ارزشیابی پیشرفت یادگیری آن واحد در نظر گرفته شده است كه در ابتدای هر جلسة درسی می‌توان برخی پرسش‌های مربوط به درس پیشین را طرح كرد. ضمن اینكه لازم است ارزشیابی پایان ترم نیز مبتنی بر پرسش از محورهای اصلی مطالب کتاب، و بر اساس قدرت تحلیل و تفكر دانش‌پژوهان نسبت به نکات کلیدی محتوای درس طراحی شود، پیشنهاد می‌شود بخشی از نمرة درس به پرسش‌های
تشریحی پایان ترم اختصاص یابد و دست‌کم نیمی از آن نیز برای فعالیت تكمیلی خارج از كلاس که در طول ترم توسط دانش‌پژوهان انجام می‌گیرد، در نظر گرفته شود؛
8. بخش «یادداشت درس» مطالبی است برای تکمیل اطلاعات دانش‌پژوهان و تتمیم فایده برخی نکات درس که مجال پرداختن به آن در متن یا پانوشت‌ها نبوده است. استادان محترم، مطالعه این بخش را به دانش‌پژوهان توصیه کنند.
قدردانی و سپاس
در آماده‌سازی و به ثمر رسیدن این كتاب، عزیزان دیگری نیز سهیم بوده‌اند که قدردان زحمات همه آنها هستم. از استاد گرامی، حجت‌الاسلام والمسلمین جناب آقای محمود رجبی ـ دام عزه ـ كه نظارت کتاب را عهده‌دار بوده‌اند، بسیار سپاسگزارم و سلامت و طول عمر بابرکت ایشان را از خدای منان خواهانم. از ویراستار محترم، جناب آقای سیدمحمدعلی طباطبایی، عزیزان دست‌اندرکار در مدیریت تدوین متون، به‌ویژه جناب آقای سیدعلی حسینی فاطمی برای پیگیری مستمر كار، و دوستان واحد ویرایش و تایپ، و جناب آقای علی آقامحمدی برای استخراج و تنظیم فهرست‌های فنی و نمایه‌سازی کتاب و نیز از متصدیان نشر و همه كسانی كه به‌گونه‌ای در شکل‌گیری و نهایی‌سازی این اثر سهیم بوده‌اند، تشکر می‌کنم و از خدای بزرگ برای یکایک آنان اجر و پاداش نیكو می‌طلبم.
هشتم بهمن 1390 هجری شمسی
برابر با چهارم ربیع‌الاول 1433 قمری
قم ـ حمید آریان
