بسم الله الرحمن الرحیم

آزمایش در نظام الهی

قم ـ حسینیه شهدا –؛ شب هشتم محرم 1427

مجموعه سؤالاتی وجود دارد كه فقط اختصاص به نوجوان‏ها و جوان‏ها ندارد؛ بلكه بزرگ‏ترها نیز گاهی با آن دست و پنجه نرم می‏كنند. یكی از آن مجموعه سؤالات كه در ذهن بسیاری از مردم وجود دارد و حل آن در شناختن اكثر مسایل اعتقادی مؤثر است این است كه: خداوند متعال با آن رحمت، لطف و كرم بی‏كران خود، این عالم را آفریده و به مخلوقات نیز نعمت‏های فراوانی عطا فرموده است، اما در این میان، بلاهایی مانند سیل و زلزله پیش می‏آید كه در آن‏ها انسان‏های بی‏گناهی از بین می‏روند و به سختی‏هایی مبتلا می‏شوند؛ این بلاها چگونه با آن رحمت، مهربانی و با حكمت و به بیان دیگر با عدل خداوند سازگار است؟ این یكی از سؤالاتی است كه عمومیت دارد؛ سؤال دیگر این است كه: خدای متعال انبیاء را برای هدایت مردم مبعوث فرمود و هدف او این بود كه مردم به بركت ارشادات انبیاء، راه صحیح را پیدا كنند، رفتار انسانی معقولی داشته باشند، جامعه سالمی را بسازند و در رفاه و خوشی و سعادت زندگی كنند، انبیاء هم با تمام توانشان در این راه كوشش كردند، ولی چرا همه انبیاء با مشكلات فراوانی مواجه می‏شدند و در بسیاری از موارد نیز مورد اهانت، ضرب و شتم، زندان و حتی كشته شدن قرار می‏گرفتند. قرآن به كشتن انبیاء اشاره كرده و می‏فرماید: «وَ قَتْلهُمُ الْأَنْبِیاءَ بِغَیْرِ حَقٍّ»¹. چرا خداوند انبیاء را برای هدایت، بر مردم مسلط نكرد تا شكنجه و آزاری نبینند و چرا مردم با همه انبیاء مخالفت كردند؟ چرا خداوند اجازه می‏دهد به اوصیاء و اولیاء خدا توهین شود. حتی حضرت سیدالشهداءعلیه‏السلام به مصیبت‏هایی گرفتار شدند كه نمونه‏اش را در تاریخ بشریت نمی‏توان پیدا كرد. این سؤال‏ها را باید با حل یك مسأله اعتقادی پاسخ گفت، مسأله‏ای كه قرآن بر آن خیلی تكیه كرده و آن را به صورت‏های مختلف بیان فرموده است، و آن مسأله امتحان، آزمایش، فتنه و ابتلاء است. این مفهوم در قرآن با الفاظ متعددی بیان شده كه در ابتدا، برای فهم آن‏ها اشاره‏ای كوتاه می‏كنم. آن چه ما در فارسی به نام «آزمایش»؛ می‏نامیم قرآن در مورد آن به چند واژه اشاره كرده است كه «ابتلاء»، «بلا»، «فتنه»؛ و «تمحیص»؛ از جمله آن‏هاست. یكی از آیاتی كه در مورد آزمایش با تعبیر «فتنه»؛ وارد شده، این است كه: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»²، آیا مردم چنین پنداشته‏اند، همین كه بگویند ما ایمان آوردیم، رها می‏شوند و مورد فتنه و آزمایش قرار نمی‏گیرند. این سؤال را استفهام انكاری می‏گویند؛ یعنی از نحوه سؤال پیداست كه جوابش منفی است. در آیات دیگری نیز می‏فرماید: «أَنما أَمْوالُكُمْ وَ أَوْلادُكُمْ فِتْنَةٌ وَ أَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ»³، اموال و فرزندان شما، فتنه هستند؛ یعنی وسیله آزمایش‏اند و هم چنین می‏فرماید: «وَ نَبْلُوَكُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَةً»، ما شما را با خوشی‏ها و ناخوشی‏ها می‏آزماییم. محققین اهل لغت نیز اصل «فتنه»؛ را به معنای داغ كردن و در نهایت به هر نوع زحمت‏دادن و گرفتار كردن دانسته‏اند. به هر حال لازمه آزمایش، گرفتار شدن و درگیر شدن با كارهای سخت و دشوار است، تا آن‏جا كه قرآن در آیاتی هدف از آفرینش را آزمایش و امتحان معرفی كرده است و می‏فرماید: «الَّذِی خَلَقَ الْمَوْتَ وَ الْحَیاةَ لِیَبْلُوَكُمْ أَیُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»⁴، خدا مرگ و زندگی را برای اینكه شما را بیازماید آفرید، تا مشخص شود كدام نیكوكارترید. آیات دیگری نیز در سوره كهف است كه می‏فرماید: «إِنَّا جَعَلْنا ما عَلَی الْأَرْضِ زِینَةً لَها لِنَبْلُوَهُمْ أَیُّهُمْ أَحْسَنُ عَمَلاً»⁵؛ یعنی آنچه در روی زمین هست، از جاذبه‏هایی كه وجود دارد و زینت‏هایی كه خدا روی زمین قرار داده، برای این است كه مردم را به آن‏ها بیازماید.
مفهوم آزمایش در قرآن به صورت‏های مختلف ذكر شده و از سنت‏های مؤكد، عام و استثناناپذیر خداوند است. در این‏جا باید یادآور شد كه آزمایش‏های خداوند خیلی پیچیده‏تر از آزمایش‏های ما انسان‏هاست، آزمایش‏های انسانی در یك مورد خاص و برای یك هدف مشخص صورت می‏گیرد، ولی آزمایش‏های الهی چندین هدف را دنبال می‏كند. گاهی دو گروه را به وسیله یك‏دیگر آزمایش می‏كند و گاهی چندین نفر را به وسیله یك‏دیگر آزمایش می‏كند؛ «لِیَبْلُوَا بَعْضَكُمْ بِبَعْضٍ»⁶. علت انتخاب این موضوع اهمیت ویژه آن است كه اولاً، بسیاری از مسایل فكری و اعتقادی به حل آن بستگی دارد. دوم این‏كه بسیاری از قضایایی كه در تاریخ واقع شده، به‏خصوص از صدر اسلام تاكنون، با تحلیلی خداشناسانه و با بینش توحیدی پاسخ داده شود و سوم این كه بتوانیم وظیفه خود را در مقابل این سنت عظیم و پیچیده الهی بشناسیم. پیچیدگی آزمایش‏های الهی از آزمایش‏های انسانی خیلی بیشتر است، ما باید خود را آماده كنیم و برای سربلندی در آزمایش الهی از آزمایش‏های گذشته خداوند عبرت بگیریم كه قدم بزرگ موفقیت در همین عبرت‏پذیری است.
با نگاهی به مسأله آزمایش، ابهامی كه در ابتدا ظاهر می‏شود این است كه، كسی آزمایش می‏كند كه نسبت به چیزی جاهل باشد.
ولی خدا برای چه آزمایش می‏كند، مگر خدا جاهل است؟ قرآن در این باره می‏فرماید «وَ لَقَدْ فَتَنَّا الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ فَلَیَعْلَمَنَّ اللَّهُ الَّذِینَ صَدَقُوا وَ لَیَعْلَمَنَّ الْكاذِبِینَ»⁷، البته خدا می‏داند از میان كسانی كه ادعای ایمان دارند چه كسی راست و چه كسانی دروغ گفتند.
برای حل این ابهام باید گفت: ما در قرآن كریم می‏بینیم كه خدای متعال اوصاف یا افعالی را به خودش نسبت داده كه كم و بیش در مورد انسان‏ها هم به كار می رود، مثلاً می‏گوید خدا علیم است. ما می‏دانیم علم‏داشتن یعنی چه؟ برای اینكه ما هم می‏توانیم كم و بیش علم داشته باشیم. راجع به افعال الهی نیز به واژه‏هایی برمی‏خوریم كه در خود ما هم هست، ولی درباره خدا اندكی تفاوت دارد. مثلاً رحم و غضب دو حالتی است كه انسان‏ها در مواجهه با پدیده‏های روزمره دارند؛ ولی وقتی می‏گویند خدا رحمت دارد یا خدا غضب كرد معنایش این نیست كه - العیاذ بالله - خدا دلش می‏سوزد و حالت انفعال پیدا كرده و یا اوقاتش تلخ می‏شود. چون خدا تغییر حالت پیدا نمی‏كند. چنین افعالی با آن خصوصیات، لازمه مادیت و مخلوقیت است و در مورد خدا باید حیثیت‏ها مادی و نشانه‏های ضعف و محدودیت را از آن‏ها حذف كرد.
این كه خداوند انسان را آزمایش می‏كند برای این نیست كه مجهولی برایش كشف شود، بلكه هدف خداوند از این كه افراد را در معرض آزمایش قرار می‏دهد این است كه آن چه در باطن هر فرد موجود است، آشكار شود؛ زیرا خداوند این عالم را برای این آفریده است تا هر كسی هر استعدادی و نیتی كه دارد، روزی آشكار شود و آن را ابراز كند. استعدادش شكوفا شود و در راهی كه می‏خواهد، پیشرفت كند و اگر كسی قصد دارد عقب‏گرد كند، وسایل آن نیز فراهم شود. این فضای آزمایش الهی است. از این‏رو منظور از این كه خدا آزمایش می‏كند یعنی شرایطی را فراهم می‏كند كه نیت‏ها، استعدادها و قابلیت‏های انسان بروز و ظهور پیدا كند.
در بین همه مخلوقات، انسان كامل‏ترین موجودی است كه بیشترین استعدادها را برای تغییر و تحول در جهت رسیدن به سعادت یا شقاوت دارد. از آن جا كه در بینش اسلامی اساس ارزش ارتباط با خداست، هر كس ارتباطش با خدا بیشتر باشد، سعادتمندتر خواهد بود. در مقابل نیز، اساس همه بدبختی‏ها كفر است. اما یا همه كسانی كه می‏گویند ما ایمان داریم راست می‏گویند؟ ایمان این است كه انسان از عمق دل باور داشته باشد كه پیغمبر، پیغمبر خداست؛ یعنی هر چه از طرف خدا آورده است، درست است. در مورد امامان معصوم‏علیهاالسلام نیز همین‏گونه است، آیا همین كه می‏گوییم من اهل بیت‏علیهم‏السلام را دوست دارم كار تمام می‏شود؟
باید شرایطی فراهم شود كه درستی ادعاها روشن شود. آیات اول سوره عنكبوت راجع به همین موضوع است، «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَكُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»⁸؛ یكی از اساسی‏ترین مفاهیم‏؛ در بینش الهی این است كه انسان به عنوان یك موجود مختار، امتحان شود و برای او دائماً شرایطی فراهم شود تا ادعاهای وی آزموده شود. اگر كسی مدعی است عدالت را دوست دارد، زمانی كه می‏تواند ظلم كند، باید بر خویشتن مسلط باشد و علایق را بر حقایق مقدم ندارد.
گاهی هم آزمایش‏ها جنبه عمومی دارد و در جایی حادثه‏ای اتفاق می‏افتد كه عده‏ای با آن آزموده می‏شوند، گاهی نیز حادثه‏ای اتفاق می‏افتد و امتی یك‏جا آزمایش می‏شوند. در این موارد انسان باید بیشتر مراقب باشد؛ چرا كه وقتی كار دسته‏جمعی شد، انسان تحت تأثیر جمع قرار می‏گیرد.
آیا همین كه عده‏ای شعار دادند، انسان باید از آن عده پیروی كند و با آن‏ها همراهی شود؟ این هم آزمایشی است كه در تاریخ نمونه‏های زیادی از آن اتفاق افتاده است. یكی از این آزمایش‏ها، روز وفات پیغمبر اكرم‏صلی الله وعلیه وآله بود. حضرت رسول‏صلی الله وعلیه وآله هفتاد روز قبل از وفاتش، بر اساس دستور خدای متعال، برای آخرین بار و به صورت رسمی فرمودند: «من كنت مولاه فهذا علی مولاه». اما زمانی كه پیغمبر از دنیا رفت، مسلمان‏ها كه گروهی از آن‏ها جهادگر بودند، انفاق كننده بودند، پول‏هایی برای اسلام خرج كرده بودند، جنگ‏ها رفته بودند، بسیاری از آن‏ها معلول جنگی و جانباز بودند؛ همان روز وفات پیغمبر گفتند: باید برای پیغمبر جانشین تعیین كنیم. مگر هفتاد روز قبل، پیامبرصلی الله وعلیه وآله جانشین خود را تعیین نكردند؟ این مسایلی است كه در تاریخ معاصر نیز اتفاق افتاده است. ما وقتی مسأله امتحان را درست بررسی كنیم، می‏توانیم از نتایج آن برای زندگی خود بهره‏مند شویم. آن گاه مراقب خواهیم بود از فریبی كه دیگران خوردند، عبرت بگیریم و عهدشكنی‏هایی كه دیگران كردند كمتر انجام دهیم. اما اگر متوجه نباشیم كه پیشینیان چه كردند و كارشان به كجا انجامید و بگوییم ان شاءالله همه درست گفتند، ما هم جزو كسانی خواهیم بود كه به جهنم می‏رویم! اگر درست دقت كنیم و هر لحظه متوجه آزمایش‏های الهی در زندگی‏مان باشیم، سود كرده‏ایم و فایده خواهیم برد، این روزها هم در مسایل سیاسی و بین المللی آزمایش‏هایی در مقابل ماست و امیداوریم كه خدای متعال به بركت سیدالشهداء توفیق دهد كه از عهده این آزمایش‏ها به خوبی برآییم.

والسلام علیكم و رحمة الله و بركاته‏

1؛ نساء، 155

2؛ عنكبوت،2

3؛ انفال، 28

4؛ ملك، 2

5؛ كهف، 7

6؛ محمد، 4

7؛ ‏عنكبوت، 3

8؛ عنكبوت، 1.

برای خواندن گزارش خبری این جلسه اینجا را کلیک کنید!