بسم الله الرحمن الرحیم

آن چه پیش‌رو دارید گزیده‌ای از سخنان حضرت آیت‌الله مصباح‌یزدی (دامت‌بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1393/05/02، مطابق با شب بیست‌وهفتم رمضان 1435 ایراد فرموده‌اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

محبت خدا

(49)

حیات از آنِ اوست

در جلسات گذشته به گفت‌وگو در باره بعضی از اوصاف اهل دنیا، و اهل آخرت كه خداوند متعال در شب معراج برای پیغمبر اکرم‌^{صلی‌الله‌علیه‌وآله} بیان فرموده، پرداختیم.

زندگی و مرگ حقیقی

ویژگی‌های اهل آخرت چنین ادامه یافته است: النَّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتَى وَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ قَیُّومٌ كَرِیمٌ، یَدْعُونَ الْمُدْبِرِینَ كَرَماً وَ یُرِیدُونَ الْمُقْبِلِینَ تَلَطُّفاً، قَدْ صَارَتِ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَةُ عِنْدَهُمْ وَاحِدَةً[1]. در این فراز به سه خصوصیت اهل آخرت اشاره كرده، كه در این جلسه به اولین ویژگی می‌پردازیم. در نظر آخرتیان مردم مرده‌اند، و تنها خداست که برایشان زنده است. در این عبارت مقصود از مرده بودن مردم چیست؟ روشن است كه مقصود مرگی نیست كه قلب و مغز آدمی را از کار می‌اندازد و اندام‌هایش را غیر فعال می‌كند؛ چون در این عالم اهل آخرت و اهل دنیا، همه چشم و گوش دارند، حرکت می‌کنند، نفس می‌کشند، و.... بنا براین، در این عبارت «موت» معنی دیگری دارد كه مجاز یا استعاره است، یا به حقیقتی فراتر از فهم عمومی اشاره می كند.

در قرآن نیز تعبیراتی مشابه این به چشم می‌خورد: إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى[2]؛ خداوند خطاب به پیغمبر صلوات‌الله‌علیه‌و‌آله می‌فرماید: نگران نباش که این مردم به تو ایمان نمی‌آورند؛ چون این مردم مثل مردگانی هستند كه نمی‌توان آنها را به شنیدن واداشت. اطلاق واژه «مَوْتَى» بر كسانی که ایمان نمی‌آورند، به جهت آن است كه ایشان آنچه را باید بفهمند، نمی‌فهمند، و آنچه را باید انجام دهند، نمی‌كنند. نظیر این اطلاق در آیات دیگر قرآن هم سابقه دارد. هم‌چنان‌ که در این آیه می‌فرماید: أَوَ مَن كَانَ مَیْتًا فَأَحْیَیْنَاهُ وَجَعَلْنَا لَهُ نُورًا یَمْشِی بِهِ فِی النَّاسِ كَمَن مَّثَلُهُ فِی الظُّلُمَاتِ لَیْسَ بِخَارِجٍ مِّنْهَا[3]. این آیه در مقام مقایسه دو گروه از انسان‌ها می‌فرماید: آیا کسی که مرده بود، و ما او را زنده کردیم و برایش نوری قرار دادیم که در پرتو آن در میان مردم حرکت کند، مانند کسی است که در ظلمت‌هایی به سر می‌برد و نمی‌تواند از آنها خارج شود؟ گروه اول كسانی هستند كه گمراه بودند؛ ولی با استفاده از نور هدایت الهی حق و باطل را از یك‌دیگر تمیز می‌دهند و راه سعادت‌شان را پیدا می‌کنند؛ در مقابل، گروه دیگر در ظلمت‌ها فرو رفته‌اند و امیدی به خارج شدنشان از این ظلمت‌ها نیست. این آیه در واقع تقابلی بین دو گروه از انسان‌ها را بیان می‌كند: گروه اول، مردگانی كه با نور هدایت خدا زنده شده‌اند، و گروه دوم، امواتی كه در ظلمات فرو غلطیده‌اند و امیدی به نجاتشان نیست. اما در فراز مذكور از حدیث معراج تقابل بین انسان‌ها و خداست؛ النَّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتَى، وَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ قَیُّومٌ كَرِیمٌ؛ نزد اهل آخرت هیچ یك از مردم بهره‌ای از حیات ندارند و مانند مردگان‌اند، و زنده فقط خداست.

در این فراز منظور از حیات آن است كه موجودی مستقلاً منشأ اثر باشد و آخرتیان، از آنجا كه در توحید افعالی به مرتبه‌ای رسیده‌اند كه فقط خدای متعال را مؤثر حقیقی در عالم می‌دانند، از نظر ایشان زنده واقعی، فقط خداوند است و موجودات دیگری كه  در مراتب گوناگون تأثیراتی در عالم طبیعت دارند، وسایل و ابزارهایی هستند كه تأثیرشان عاریه‌ای و از سوی خداوند است و هرگاه او بخواهد، این تأثیر را از آنها می‌گیرد. تنها قدرتمندی كه هیچ‌کس نمی‌تواند قدرتش را بگیرد، در همه جا حضور دارد، و اراده‌اش در همه چیز نافذ است، خداست. اهل آخرت به چنین مرتبه‌ای از توحید افعالی رسیده‌اند که فقط خدا را مستقلاً مؤثر می‌بینند.

مؤثر حقیقی

قرآن عنایت خاصی دارد که تمام پدیده‌های عالم را به خدا نسبت دهد. در آیات مختلفی می‌فرماید: ما ابرها را پدید می‌آوریم، آنها را به حرکت در می‌آوریم و به سوی زمین‌های خشک سوق می‌دهیم؛ ما ابرها را می‌بارانیم و در اثر بارش ابرها زمین را می‌رویانیم؛ ما از گیاه‌ها، دانه‌ها و میوه‌هایی كه می‌رویانیم، شما را روزی می‌دهیم، حتی دانه‌هایی که روی زمین می‌افتد، ما آنها را می‌شکافیم. این رویكرد خاصی است كه در سراسر قرآن به صورت‌های مختلف دیده می‌شود. این امر در خصوص کارهای اختیاری آدمیان نیز جریان دارد؛ کارهایی كه اگر دخالت اختیار نبود، آدمی در برابر آنها مسئولیتی نداشت و جایی برای پاداش و کیفر باقی نمی‌ماند. یكی از این كارها ایمان است. اگر پذیرش هدایت و ایمان آوردن آدمی از سر اختیار نباشد، چه ثمری دارد؟ اما خداوند ایمان آوردن بندگان را نیز به خود نسبت می‌دهد؛ وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَن تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللّهِ[4]؛ هیچ‌کس نمی‌تواند بدون اذن خداوند ایمان بیاورد. دلیل تأكید قرآن بر این كه همه كارها به دست خدا انجام می‌شود،‌ این است كه مردم توجه داشته باشند كه فراتر از اسباب مادی و طبیعی كه بشر آنها را تجربه كرده و می‌شناسد، نظام دیگری بر همه كارها و اتفاقات عالم حاكم است.

برای تقریب به ذهن اتومبیلی را در نظر بگیرید كه در حال حركت است‌. اگر از مهندسی سؤال شود كه این اتومبیل چگونه حركت می‌كند، او در پاسخ می‌گوید: بنزین در موتور آن با هوا تركیب شده، می‌سوزد، و در نتیجه، انرژی شیمیایی آن به انرژی حرکتی تبدیل می‌شود. این انرژی موتور را به حركت در آورده، به واسطه قوای محركه، چرخ‌های اتومبیل را می‌چرخاند؛ در نتیجه اتومبیل حركت می‌كند. این پاسخ درست است؛ اما اگر راننده‌ای پشت فرمان اتومبیل نباشد، چگونه حركت خواهد كرد؟ شاید راننده دیده نشود، اما اتومبیل علاوه بر انرژی و قوای محركه، به راننده نیز نیازمند است. بسیاری از ما در جریان حوادث و اتفاقات عالم، فقط تأثیر عوامل مادی را می‌بینیم، ولی توجه نداریم كه علاوه بر این عوامل، عامل دیگری فراتر از آنها نیز برای كنترل و هدایت امور لازم است. این نظام را دست دیگری، فوق این اسباب می‌چرخاند. انسانی که ‌فکر می‌كند،‌ تصمیم می‌گیرد، اراده می‌کند، و با قدرت بدنی‌اش دست و پای خود را برای انجام كاری حرکت می‌دهد، نیز از این نظام خارج نیست. اگر ما اندكی از عالم طبیعت فراتر برویم و نظام فوق اسباب طبیعی را ببینیم، مشاهده می‌كنیم كه همه عوامل موجود در عالم مادی تحت مدیریت دستگاه دیگری اداره می‌شود. البته این امر به معنای نفی تأثیر آنها نیست؛ بلكه اثرگذاری این عوامل تحت تأثیر آن مدیریت است. قرآن با تأكید بر نقش خداوند در همه امور قصد دارد بشر را از تنگنای اسباب مادی فراتر ببرد و نگاهش را متوجه عاملی فراتر از عوامل ظاهری كند؛ تا آدمی راننده‌ای كه فرمان را در اختیار دارد،‌ نیز ببیند.

معمولاً آدمیزاد در رفتارهایش فقط عوامل ظاهری را می‌بیند و توجهی به جایگاه خداوند ندارد. آدمی گرسنه می‌شود؛ برای رفع گرسنگی باید غذا بخورد؛ برایر تهیه غذا باید پول بدهد؛ برای به دست آوردن پول یاد كار كند؛ در این میان نقش خدا چیست؟ البته اغلب انسان‌ها وجود خدا را قبول دارند؛ اما از تأثیر او در جریانات و حوادث عالم غافل‌اند. این همان ظلماتی است که آدمیزاد در آن سیر می‌كند. هر کس به اندازه ایمانش از این ظلمات روزنه‌ای به نور باز می‌كند. برخی در گرفتاری‌ها به یاد خدا می‌افتند؛ خداوند اینان را به كسانی تشبیه می‌كند كه رَكِبُوا فِی الْفُلْكِ[5]؛ كسانی كه در كشتی نشسته‌اند و طوفانی سهمگین کشتی‌اشان را به هر سو می‌كشاند و هراس از غرق شدن سراسر وجودشان را فرا گرفته و امیدی به هیچ‌كس ندارند. در چنین موقعیتی آدمی چاره‌ای جز این ندارد كه دست به دامان خدا شود؛ از همین‌رو، دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصینَ لَهُ الدِّینَ لَئِنْ أَنْجَیْتَنا مِنْ هذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرین‏[6]؛ اما همین كسانی كه ملتمسانه خدا را می‌خوانند، زمانی كه نجات یافتند، و پایشان به ساحل امن رسید، باز خدا را فراموش می‌كنند؛ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ یُشْرِكُونَ[7]. اغلب ما این‌گونه‌ایم. قرآن کریم که نور الهی است به دنبال آن است كه  ما را از این ظلمت‌ها نجات دهد، تا ما دست خدا را در همه جا ببینیم و توجه و امیدمان به او باشد. هر کسی به اندازه معرفت و ایمانش از تذكرات قرآن بهره‌ای می‌گیرد.

بر خلاف اغلب ما كه در زندگی برای خدا حسابی باز نمی‌کنیم و چشم امیدمان فقط به مردم است، بعضی از بندگان خداوند، در هر حالی توجهشان به خدا است؛ كسانی كه خدا را این‌گونه توصیف می‌كنند: وَالَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَیَسْقِینِ[8]. زمانی كه نمرود از حضرت  ابراهیم پرسید: خدای تو کیست، آن حضرت پاسخ داد: كسی كه غذا را به من می‌خوراند، و آب را به من می‌نوشاند؛ نگفت به من روزی می‌دهد؛ گفت می‌خوراند. وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ[9]؛ اگر بیمار شوم، اوست که مرا شفا می‌دهد؛ پزشك و دارو به جای خود، اما آن‌كه شفا می‌دهد،‌ خداست. از همین‌رو، می‌فرماید: إِنَّ صَلاَتِی وَنُسُكِی وَمَحْیَایَ وَمَمَاتِی لِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ[10]. بندگان خالص خدا چنین كسانی  هستند. هنگامی كه حضرت ابراهیم را به‌وسیله منجنیق به سوی آتش پرتاب كردند، جبرئیل ظاهر شد و به آن حضرت عرض كرد: آیا كاری داری كه برایت انجام دهم؟ جناب ابراهیم پاسخ فرمود: أَمَّا إِلَیْكَ‏ فَلَا[11]؛ من به شما نیازی ندارم؛ هر چند نسبت به خدا سر تا پا نیازم. ویژگی این بندگان خدا آن است كه النَّاسُ عِنْدَهُمْ مَوْتَى؛ مردم در نظرشان مانند مردگانی هستند كه منشأ اثری نیستند؛ با آنها معاشرت می‌کنند، به ایشان احترام می‌گذارند، در صدد رفع حوائجشان بر می‌آیند،  اما آنها را در هیچ یك از امورشان منشأ اثر نمی‌دانند، چون همه امور از جای دیگری تدبیر می‌شود. البته هر كسی باید وظایفی كه نسبت به خود، خدا و دیگران دارد، انجام دهد؛ اما میزان تأثیرگذاری رفتارهای ما به اندازه‌ای است كه او تدبیر کرده باشد؛ همه موجودات ابزاری هستند كه میزان تأثیرشان  بستگی به اذن خدا دارد. هر گاه خداوند اجازه دهد، كاری از آنها ساخته است؛ اعم از آن‌كه کار عادی باشد؛ مثل: وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَنْ تَمُوتَ إِلاَّ بِإِذْنِ الله[12]؛ یا کاری غیر عادی مثل شفای بیماران به دست حضرت عیسی علیه‌السلام باشد؛ وَتُبْرِىءُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ بِإِذْنِی[13].

تأثیر بینش در رفتار

آخرت‌جویان كه در نزدشان همه مردم مرده‌اند،‌ حیات را منحصراً از آنِ خدا می‌دانند؛ وَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ قَیُّومٌ كَرِیمٌ. كسی كه به چنین بینشی كه ارمغان انبیا برای بشر است، دست بیابد، زندگی‌اش چگونه می‌شود؟ شکل زندگی او کلاً تغییر می‌كند. اگر ما نگاهی به زندگی خودمان بیاندازیم، می‌بینیم برای رسیدن به اهدافمان دست به هر كاری می‌زنیم، تعریف و تمجید مردم برایمان ارزشمند است، برای كسب پست و مقام نقشه‌ها می‌كشیم، زد و بندها می‌كنیم، سال‌ها فکر می‌کنیم و نقشه می‌کشیم، چه بسا به دروغ و دغل متوسل می‌شویم تا شاید روزی در انتخابات پیروز شویم و چند صباحی بر صندلی ریاست تكیه بزنیم. معنی این رفتارها این است كه حیات را متعلق به آدمیان می‌دانیم و معتقدیم اینان هستند که می‌توانند با تبلیغات، هزینه كردن و... پست و مقام را برای ما فراهم کنند. نقش خدا در این میان چیست؟ شاید فكر می‌كنیم شأن خداوند بالاتر از آن است كه در این امور وارد شود! اما قرآن درباره خدا می‌فرماید: تُؤْتِی الْمُلْكَ مَن تَشَآءُ وَتَنزِعُ الْمُلْكَ مِمَّن تَشَاء وَتُعِزُّ مَن تَشَاء وَتُذِلُّ مَن تَشَاء بِیَدِكَ الْخَیْرُ[14]؛ هر خیری منحصراً به دست اوست. در آیه دیگری نیز می‌فرماید: وَإِن یَمْسَسْكَ اللّهُ بِضُرٍّ فَلاَ كَاشِفَ لَهُ إِلاَّ هُوَ وَإِن یُرِدْكَ بِخَیْرٍ فَلاَ رَآدَّ لِفَضْلِهِ[15]؛ اگر خداوند برای کسی خیر بخواهد، هیچ‌کس نمی‌تواند جلوی آن را بگیرد، و اگر اراده سوئی درباره کسی داشته باشد، هیچ‌کس نمی‌تواند تقدیر خدا را تغییر دهد. با این اوصاف، چه کسی را می‌توان زنده حساب کرد؟

وَ اللَّهُ عِنْدَهُمْ حَیٌّ قَیُّومٌ كَرِیمٌ؛ از نظر آخرتیان همه نعمت‌ها از لطف و کرم اوست؛ تدبیر عالم تكویناً و تشریعاً به دست اوست. اما اغلب مردم یا این سخنان را باور نمی‌كنند، و یا از آن غفلت می‌ورزند و ناسپاسانه در پی اسباب می‌دوند. شاید از همین‌رو بود كه مرحوم شیخ‌غلامرضا كوچه بیوكی كه از علمای وارسته یزد بود، با لهجه شیرین یزدی می‌گفت: «جونُم! عقلت رو عوض کن!» ما باید بینش‌مان را تغییر دهیم و باور كنیم كه سر رشته كارها در دست فلان و بهمان نیست؛ به خاطر داشته باشیم كه خدایی هست كه همه كارها به دست اوست. اگر از این امر غافل شویم، سنت‌های الهی گریبانگیرمان می‌شود.

سنت‌های تخلف ناپذیر الهی

خداوند در اجرای سنت‌هایش با هیچ کس، حتی پیامبرانش رودربایستی ندارد. مگر خداوند با حضرت یونس علیه‌السلام چه كرد؟ حضرت یونس سال‌ها مردم را به دین خدا دعوت کرد؛ اما آنها ایمان نیاوردند. او هم از خدا برایشان طلب عذاب كرد. زمانی كه آثار عذاب الهی ظاهر شد، حضرت یونس از مردم فاصله گرفت؛ كاری كه در منطق رحمت الهی چندان مطلوب نیست. وَذَا النُّونِ إِذ ذَّهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَن لَّن نَّقْدِرَ عَلَیْهِ[16]؛ حضرت یونس خشمگینانه از مردم دوری جست؛ در حالی‌كه تصور می‌كرد ما به خاطر این ترك اولی بر او سخت نمی‌گیریم. مكافات خطای حضرت یونس این بود كه در شكم نهنگی گرفتار شد و راه نجاتی از آنجا نداشت؛ فَنَادَى فِی الظُّلُمَاتِ أَن لَّا إِلَهَ إِلَّا أَنتَ سُبْحَانَكَ إِنِّی كُنتُ مِنَ الظَّالِمِین. یونس در شكم نهنگ متوجه خطای خود شد و به توبه و تسبیح خدا پرداخت. خداوند نیز او را نجات داد. با این حال، در آیه دیگری می‌فرماید: فَلَوْلَا أَنَّهُ كَانَ مِنْ الْمُسَبِّحِینَ * لَلَبِثَ فِی بَطْنِهِ إِلَى یَوْمِ یُبْعَثُونَ[17]؛ اگر او از اشتباه خود باز نگشته بود، تا ابد گرفتار این سنت الهی بود؛ چون خدا با پیغمبرش هم رودبایستی ندارد. از همین‌رو به پیغمبر اسلام هم می‌فرماید: وَلَا تَكُن كَصَاحِبِ الْحُوتِ[18]؛ به همه انبیا اقتدا کن؛ اما مثل جناب یونس نباش و در شرایط سخت هم صبر کن؛ فَاصْبِرْ كَمَا صَبَرَ أُوْلُوا الْعَزْمِ مِنَ الرُّسُلِ[19].

خداوند در اجرای سنت‌هایش خیلی سخت‌گیر است و حتی پیامبران هم از این امر استثنا نیستند؛ لذا ما هم نباید تصور کنیم مسلمان و شیعه و انقلابی بودن، شركت در جنگ و جانباز شدن، و ... امتیازاتی است كه موجب می‌شود ما در درگاه خدا نورچشمی و تافته جدا بافته محسوب شویم و اشتباهاتمان نادیده گرفته شود. حساب‌ خدا دقیق است. هر کاری می‌‌کنید، پاداشش محفوظ است؛ ناشکری کردن، و غفلت از خدا و به در خانه غیر خدا رفتن هم حساب خودش را دارد. چنین كسی را خدا به خودش وامی‌گذارد و به او می‌گوید: حال که سراغ دیگران رفتی، برو و به من کاری نداشته باش!

 اگر می‌خواهیم در زندگی دنیایمان و برای آخرت‌مان از الطاف الهی و امدادهایش بهره‌مند باشیم و از بلاها و وساوس نفسانی و شیطانی محفوظ بمانیم، باید بنده خدا باشیم و خود را در مقابل خدا هیچ حساب کنیم؛ حتی خودمان را لایق ندانیم كه مستقیماً با خدا حرف بزنیم؛ همیشه مؤدبانه اولیای خدا را واسطه قرار دهیم و با توسل به آنها رو به درگاه الهی بیاوریم. این نیز لطف خداست كه بنده خطاكار آن‌گاه كه از سر خجلت نمی‌تواند رو به درگاه خداوند آورد، بندگان صالح و شایسته‌اش را نزد خدا واسطه می‌كند و شرم‌گنانه نجوا می‌كند: اللَّهُمَّ إِنْ كَانَتْ ذُنُوبِی قَدْ أَخْلَقَتْ وَجْهِی‏ عِنْدَكَ‏ وَ حَجَبَتْ‏ دُعَائِی‏ عَنْكَ‏ وَ حَالَتْ بَیْنِی وَ بَیْنَكَ... فَهَا أَنَا ذَا مُسْتَجِیرٌ بِكَرَمِ وَجْهِكَ وَ عِزِّ جَلَالِكَ مُتَوَسِّلٌ إِلَیْكَ مُتَقَرِّبٌ إِلَیْكَ بِأَحَبِّ خَلْقِكَ إِلَیْكَ وَ أَكْرَمِهِمْ عَلَیْكَ وَ أَوْلَاهُمْ بِك‏[20]؛ خدایا! اگر گناهان رویم را سیاه کرده و بین من و تو حجابی كشیده كه صدایم را نمی‌شنوی، من بهترین بندگانت را به درگاهت واسطه قرار می‌دهم.

امیدواریم خداوند به برکت دوستانش ذره‌ای از این معرفت را به قلب ناقابل ما هم عنایت بفرماید.

و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین