یادداشت مصحح
یادداشت مصحح
1. لزوم بازنگری کتاب
مجموعه كتاب‌های معارف قرآن، اثر ارزشمند استاد و متفکر عالی‌قدر آیت‌الله محمدتقی مصباح یزدی ـ دامت بركاته ـ سالیان زیادی است که در شمار متون درسی تمامی رشته‌های مقطع كارشناسی مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله) قرار دارد. شاكلة اصلی این کتاب‌ها، درس‌گفتارهای استاد در آغازین دوره‌های آموزشی مؤسسه بوده که اغلب پس از ویرایش اولیه، بی‌آنکه تنظیم و تنسیقی متناسب با متون آموزشی بیابند، چاپ و منتشر شده‌اند. وضعیت یاد شده از یک سو و نیاز به متون پرمحتوا و متقن برای درس‌های پایه‌ای معارف قرآن در مؤسسه از سوی دیگر، ضرورت بازنگری در این کتاب‌ها را ایجاب می‌كرد؛ به‌ویژه اینکه از سوی اساتید و دانش‌پژوهان مؤسسه، به طور مکرر این مهم گوشزد می‌شد.
در راستای ضرورت و نیاز یاد شده،طرح بازنگری کتب معارف قرآن استاد مصباح با هدف تنظیم و ساماندهی مجدد این کتاب‌ها به عنوان متون آموزشی در قالب بازنگاری، تصحیح، تکمیل و ویرایش آنها، از سوی گروه تفسیر و علوم قرآن مؤسسه تهیه و به تصویب معاونت محترم پژوهش رسید و اجرای آن در دوازده محور، از جمله قرآن‌شناسی در دو بخش، با نظارت عالیة استاد گرامی حجت‌الاسلام والمسلمین آقای محمود رجبی مدظله آغاز گردید.
بخش اول از مباحث قرآن‌شناسی استاد مصباح سالها پیش به خامة جناب استاد رجبی نگارش، تحقیق و منتشر شده بود. اگرچه تقریر و تنظیم شایسته جلد اول كتاب
قرآن‌شناسی، آن را نسبت به دیگر كتاب‌های معارف قرآنی استاد، در وضعیت به سامان‌تر و مطلوب‌تری قرار داده بود، با این حال اما در خلال تدریس‌های مكرر، هنوز برخی مشكلات و احیاناً كاستی‌ها، به ویژه از جهت انطباق با ضوابط و ویژگیهای متون آموزشی، در آن دیده می‌شد كه با نظر مساعد استاد رجبی بازنگری این کتاب نیز همانند سایر کتب معارف قرآنی استاد، در دستور کار قرار گرفت و این مهم به عهدة حقیر گذاشته شد.
كار بازنگری بر اساس نسخه اصلی درس‌گفتارهای استاد مصباح در موضوع قرآن‌شناسی(1) و نیز جزوه‌ای درسی از همین ماده(2) كه به قلم حضرت استاد تصحیح و تكمیل شده بود، بر روی متن نسخه چاپی كتاب(3) اعمال و در چارچوب ضوابط و مراحل تعریف شده در طرح، به انجام رسید.
2. كارهای صورت پذیرفته
1. كل مطالب كتاب در قالب درس‌های مجزا، تنظیم گردیده و درس‌های همموضوع نیز در قالب فصول معین قرار داده شده است؛
2. به ابتدای هر درس، فهرستِ عناوین درس، اهداف یادگیری و پیش‌سازمان‌دهنده‌ای كوتاه، و به انتهای درس‌ها، خلاصة درس، پرسش‌ها و معرفی منابع برای مطالعه بیشتر افزوده شده است؛
3. مطالب فاقد عنوان، عنوان‌سازی شده، و عناوین موجود نیز بهینه‌سازی شده است؛
1. استاد این دروس را در دوره اول آموزشی مؤسسه (در مكان مؤسسه در راه حق) القا كرده‌اند. متن بیانات ایشان پس از پیاده شدن از نوار، تایپ شده و نسخه‌ای از آن در مجموعه آثار استاد، تحت نظر مدیریت تدوین متون مؤسسه موجود است.
2. این جزوه حاوی درس‌های قرآن‌شناسی استاد در مدرسه علمیه حقانی قم (در دوره مدیریت شهید آیة الله قدوسی) است و در بخش مجموعه آثار مدیریت تدوین متون مؤسسه نگهداری می‌شود.
3. با این مشخصات كتابشناختی: چاپ دوم، قم، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(رحمه الله)، بهار 1380 شمسی.
4. برای انتظام‌بخشی بهتر متن، قسمت‌هایی از آن جابهجا شده است. جابه‌جایی مطالب جهات مختلفی داشته است؛ در مواردی مطلبی در داخل متن جابهجا شده و به جای مناسب خود منتقل گشته است؛ گاه مطلبی استطرادی بوده و از متن به پاورقی برده شده و احیاناً بعضی از پانوشت‌های نسخه چاپی به متن آورده شده است؛ و بعضی فرازهای نسخه چاپی نیز كه نوعاً از افزوده‌های مقرر ارجمند بوده، به قسمت پیوست درس‌ها انتقال یافته است؛
5. قسمت‌هایی از متن نیز به دلیل تكراری بودن یا صرف تفنن در تعبیر كه از لوازم گفتارهای درسی است، یا به جهت معترضه بودن مطلب و یا به علت ابهام غیر قابل رفع عبارت، حذف گردیده است؛
6. حتی‌الامكان تمامی اقوال، دیدگاه‌ها، شواهد نقلی، تاریخی، مفاهیم لغوی و بعضاً اصطلاحی و امثال آن در متن و پاورقیها مستندسازی شده است؛
7. بسیاری از پانوشت‌های كتاب قبلاً از سوی محقق كتاب جناب استاد رجبی، ترتیب یافته بود، اما موارد زیادی نیز جدیداً افزوده شده است. این موارد گاه ارجاع به آثار دیگر استاد مصباح و یا درس‌های دیگر همین كتاب و احیاناً توضیح برخی مطالب متن است که خود برگرفته از درس گفتارهای استاد می‌باشد؛ و گاه نیز نكاتی است كه برای تكمیل و تتمیم بحث و یا آگاهی از دیدگاه‌های دیگر در زمینه موضوع، در پاورقی ذکر شده است. علاوه بر آن، در محتوا و مستند پاورقی‌های نسخه چاپی كتاب، بازبینی اساسی صورت گرفته و بعضی از پانوشت‌ها نیز حذف گردیده است؛
8. متن كتاب تماماً ویرایش، تصحیح و مجدداً پاراگراف‌بندی شده است. البته اصل بر حفظ تعابیر و عبارات جناب استاد مصباح تا حد ممکن بوده است. با این حال، برای ورود به محتوای درس یا مرور مطالب پیشین یا بیان ساختار مباحث، به ابتدای بیشتر درس‌ها، جملاتی كوتاه افزوده شده و گاه نیز كلمات یا عباراتی كوتاه برای استدراك یا وضوح بیشتر یا روانی متن، بدان اضافه گشته است. نیز فرازهایی كه حالت گفتاری داشته، با حفظ محتوا، صورت نوشتاری یافته، و در مواردی هم برای
تکمیل یا توضیح یک مطلب، جملات یا فرازهایی بلند از درس‌گفتارهای استاد به متن کتاب اضافه شده است.
9. متن تمامی آیات قرآن، نشانی و ترجمه آنها با دقت تمام بازبینی شده و اشكالات و اشتباهات آنها برطرف گشته است. در مواردی هم برای تكمیل مطلب، آیه یا آیات دیگری به آیات متن اضافه شده و یا در پاورقی به آیات مشابه و هم‌مضمون ارجاع داده شده است؛
10. فرازهای نادری هم در کتاب مشاهده می‌شد كه منطبق با نظر و دیدگاه استاد مصباح نبود، اما به گمان مقرِّر گران‌قدر، نظر معظم له تلقی شده بود. این موارد نیز اصلاح گردیده است.
3. سخنی با اساتید و دانش‌پژوهان
1. اهمیت موضوع کتاب و ضرورت پرداختن به آن، در مقدمه پربار مؤلف به نحو بسیار شایسته‌ای بیان شده است. لزوم تدریس مقدمه از سوی مدرسان بزرگوار کتاب و خواندن دقیق آن توسط دانش‌پژوهان نیاز به تذکر ندارد.
2. شناخت دیدگاه قرآن در موضوعاتی چون اوصاف و عناوین این كتاب الهی، عناصر نزول قرآن، چگونگی و آثار نزول آن، دلایل از سوی خدا بودن قرآن، اعجاز قرآن و مصونیت آن از تحریف؛ به‌علاوه، كسب توانایی علمی لازم در موضوعات یاد شده برای بحث و پژوهش در این زمینه‌ها؛ و نیز ایجاد نگرش مثبت نسبت به لزوم پرداختن به قرآن و مفاهیم و مسائل قرآن‌شناختی، از جمله اهداف كلی یادگیری کتاب می‌باشد.
3. كتاب حاضر برای دو واحد درسی در نظر گرفته شده كه در هفده جلسة یک و نیم الی دو ساعته، قابل تدریس و ارائه است. معمولاً هر درس از کتاب در یک جلسه درسی قابل ارائه است. البته گاه ممکن است بعضی دروس به لحاظ عمق محتوایی یا دشواری مسئله، در یک جلسه درسی تمام نشود و بخشی از مباحث آن به جلسه بعدی
موکول شود؛ در مقابل، ممکن است تدریس تعدادی از درس‌ها نیز کمتر از ظرفیت یک جلسه زمان بطلبد. مخاطبان اصلی كتاب عموم دانش‌پژوهان مقطع كارشناسی رشته‌های علوم انسانی و رشته تفسیر و علوم قرآن به صورت خاص می‌باشند.
4. روش ارائه بحث در كتاب مبتنی بر شیوه تفسیر موضوعی است و در هر یک از مسائل و موضوعات، آیات قرآنی مربوطْ استخراج، دسته‌بندی، بررسی و تفسیر شده‌اند.
5. در تدریس كتاب لازم است از راهبرد تدریس فعال استفاده شود كه مبتنی بر تفكر، كار گروهی، خلاقیت و مشاركت دانش‌پژوهان، همراه با تحلیل، استدلال و نقد مطالب است.
پیش از ارائه هر یک از دروس، نكات محوری آن درس مشخص شده و به دانش‌پژوهان توصیه گردد که قبل از آمدن به کلاس، روی آیات مربوط به آن محورها، تأمل نموده، و مفاهیم اصلی آیات را معنا‌شناسی اجمالی كنند، دربارة نحوه دلالت آیه بر موضوع فكر کنند و سپس در طی فرآیند تدریس با فراخواندن آنان به مشاركت در بحث، هر یک از مطالب تحلیل و بررسی گردد.
6. آشنایی با ادبیات عرب، منطق و مباحث مقدماتی علوم قرآن، انواع روش‌های تفسیری و برخی مباحث كلامی مثل اعجاز برای ورود در مباحث كتاب و فهم درست و دقیق مطالب آن لازم است.
7. تدریس تمام فصول کتاب، به‌جز فصل اول، لازم است. قسمت‌هایی از فصل اول را می‌توان به مطالعه آزاد دانش‌پژوهان واگذار كرد وبخش‌هایی را نیز باید در كلاس خواند. در درس اول، علاوه بر طرح بحث و بیان تقسیم‌بندی‌های ارائه شده، اوصاف و عناوین «كتاب»، «قرآن»، «آیات»، «متشابه»، «مثانی»، «عربی» و «تفصیل» و در درس دوم عناوین «حدیث»، «تصدیق و مصدق، و مهیمن»، «بیان و تبیان و بینه»، «فرقان»، «حق» و «صدق» تدریس شود. در درس سوم نیز روی عناوین «شفاء»، «هدی» و «رحمت» در كلاس تأمل شود و اشاره‌ای به تعاریف عناوین مستقل و تبعی گردد؛ اما بقیه مطالب درس‌های اول، دوم و سوم توسط دانش‌پژوهان مطالعه شود.
8. مطالب كتاب به نحوی است كه فرآیند یادگیری را می‌توان با طرح پرسشهای آغازین و ضمن درس در کلاس ارزیابی كرد. به‌علاوه، در پایان هر درس، پرسش‌هایی برای ارزشیابی پایانی پیشرفت یادگیری آن واحد لحاظ شده است كه در ابتدای هر جلسه درسی می‌توان بعضی از پرسشهای مربوط به درس قبل را مطرح كرد. ضمن اینكه، لازم است ارزشیابی پایان ترم هم مبتنی بر پرسش از محورهای اصلی مطالب و بر اساس قدرت تحلیل و تفكر دانش‌پژوهان نسبت به نکات کلیدی محتوا طراحی شود. بخشی از نمره درس به سؤالات تشریحی اختصاص یابد و حداقل نیمی از آن نیز برای فعالیت تكمیلی خارج از كلاس در نظر گرفته شود.
9. برخی مطالب برای تتمیم فایده و تکمیل اطلاعات دانش پژوهان در قالب پیوست، به انتهای بعضی از دروس اضافه شده است. گرچه تدریس این مباحث لازم نیست، اما مطالعه آنها به دانش‌پژوهان توصیه می‌شود.
4. تقدیر و سپاس
بدون شك منزلت و ارزش محتوایی كتاب، زاییدة اندیشه، دانش، تخصص و ابتكار مؤلف عالی‌قدر، و بهینه‌سازی محتوا، شكل و ساختار كتاب در اساس، حاصل زحمات مقرر و محقق ارجمند آن می‌باشد، با این حال وضع جدید كتاب، ظرفیت و كیفیت استفاده از آن را به صورت قابل ملاحظه‌ای، به‌ویژه به عنوان متن درسی، ارتقا بخشیده است. این مهم نیز بیش از همه، مرهون دقت‌ها و تذكرات اصلاحی جناب استاد رجبی است كه عهدهدار نظارت و ارزیابی كار بازنگری کتاب بودهاند و اگر حقیر را نیز سهمی ناچیز در این میان باشد، محصول بهره‌گیری و كسب فیض از محضر پربركت و آثار ارزشمند مؤلف اندیشمند و مقرر گرانمایه است و كاستی‌ها و نواقص احتمالی كار نیز ناشی از بضاعت مزجاة علمی و ضعف و قصور این بنده.
بر خود لازم می‌دانم از دوست عزیز و دانشمند جناب حجت‌الاسلام آقای دكتر غلامعلی عزیزی‌كیا كه زحمت تهیة پیش‌نویسِ اولیّهِ درس‌بندی مطالب،
پیش‌سازمان‌دهنده‌ها، خلاصه درس‌ها، پرسشهای یادگیری و منابع برای مطالعه بیشتر و نیز تنظیم اولیه محورهای عناوین دروس فصل اول را متقبل شدند، قدردانی كنم. از حجت‌الاسلام آقای علی‌رضا نیازاده كه پیش‌نویسِ مستندسازی بخش زیادی از مفاهیم لغوی و بعضی اقوال را فراهم آوردند، نیز تشكر می‌کنم.
همچنین سپاسگزار دوستان تلاشگر در مدیریت تدوین متون می‌باشم، به‌ویژه جناب حجت‌الاسلام سیدابوالفضل حسنی مدیر محترم تدوین متون و آقایان مسعود نقی‌لو، مسعود یوسفی و محمد عسگری كاشی برای تایپ متن و اعمال اصلاحات دست‌نویس، سیدعلی حسینی فاطمی برای پیگیری مستمر كار و كنترل نهایی متن، محسن چورمقی برای مقابله اولیه متن و مهدی دهقان برای بازخوانی متن و كنترل چندبارة اصلاحات. نیز از مدیریت انتشارات مؤسسه و تمامی دست‌اندركاران چاپ و نشر کتاب و همه كسانی كه به نحوی در به ثمر رسیدن این اثر ما را یاری داده‌اند، ممنونم و از خدای منان برای یکایک آنان اجر و پاداش نیكو مسئلت دارم.
قم ـ هفدهم ذی‌القعده 1428 هجری قمری
برابر با هفتم آذر 1386 هجری شمسی
حمید آریان
