از مرگ تا قیامت
درس چهل و نهم
از مرگ تا قیامت
ـ مقدمه
ـ همه انسانها خواهند مُرد
ـ گیرنده جانها
شامل: آسان یا سخت گرفتن جان
ـ عدم قبول ایمان و توبه در حال مرگ
ـ آرزوى بازگشت به دنیا
ـ عالم برزخ
مقدّمه
دانستیم كه ما با دانش محدودى كه داریم نمى‌توانیم به كُنْه آخرت و مطلق عالم غیب، پى ببریم و باید تنها به یك سلسله شناختهاى كلّى كه از براهین عقلى به دست مى‌آید و اوصافى كه به وسیله وحى، معرّفى شده است، بسنده كنیم. در درس گذشته، به پاره‌اى از ویژگیهاى كلّى آخرت كه نتیجه براهین عقلى بوده اشاره كردیم، و اینك به ذكر اوصافى كه از قرآن كریم به دست مى‌آید مى‌پردازیم.
البته ممكن است بعضى از الفاظ كه در وصف عالم آخرت به كار مى‌رود الفاظ متشابهى باشد و تصوّرى كه از شنیدن آنها به ذهن ما مى‌آید، دقیقاً مطابق با مصداق واقعى نباشد، و این، نه به خاطر قصور بیان است بلكه به خاطر قصور فهم ماست و گرنه، تردیدى نیست كه با توجه به ساختار ذهنى ما بهترین الفاظى كه مى‌تواند نمایشگرِ آن حقایق باشد همان است كه قرآن كریم، انتخاب كرده است.
و چون بیانات قرآن شامل مقدّمات آخرت نیز مى‌شود از اینرو، سخن را از مرگ انسان، آغاز مى‌كنیم.
همه انسانها خواهند مُرد
قرآن مجید تأكید مى‌فرماید كه همه انسانها (بلكه همه جانداران) خواهند مرد و در این عالم، هیچ كس جاودانه نخواهد زیست:
«كُلُّ مَنْ عَلَیْها فان»1.
هر كس روى زمین هست فانى مى‌شود.
«كُلُّ نَفْس ذائِقَةُ الْمَوْت»2.
هر كسى مرگ را خواهد چشید.
و خطاب به پیامبر اكرم (ص) مى‌فرماید:
«إِنَّكَ مَیِّتٌ وَ إِنَّهُمْ مَیِّتُونَ»3.
تحقیقاً تو خواهى مُرد و ایشان (هم) خواهند مُرد.
«وَ ما جَعَلْنا لِبَشَر مِنْ قَبْلِكَ الْخُلْدَ أَ فَإِنْ مِتَّ فَهُمُ الْخالِدُونَ»4.
پیش از تو براى هیچ انسانى، جاودانگى قرار ندادیم، پس آیا در صورتى كه تو مُردى ایشان جاودان خواهند بود؟!
بنابراین مى‌توان مردن را یك قانون كلّى و استثناءناپذیر براى همه جاندارانِ جهان دانست.
گیرنده جانها
قرآن كریم از یك سو، گرفتن جان را به خداى متعال، نسبت مى‌دهد در آنجا كه مى‌فرماید:
«اللّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها»5.
خدا جانها را هنگام مرگشان مى‌گیرد.
و از سوى دیگر، ملك الموت را مأمور قبض روح، معرفى مى‌كند.
«قُلْ یَتَوَفّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْتِ الَّذِی وُكِّلَ بِكُمْ»6.
بگو شما را فرشته مرگ كه بر شما گمارده شده است مى‌گیرد.
و در جاى دیگر، گرفتن جان را به فرشتگان و فرستادگان خدا اِستناد مى‌دهد.
«حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ تَوَفَّتْهُ رُسُلُنا»7.
1. سوره الرحمن، آیه 26.
2. سوره آل عمران: آیه 185، سوره انبیاء: آیه 35.
3. سوره زمر، آیه 30.
4. سوره انبیاء، آیه 34.
5. سوره زمر، آیه 42.
6. سوره سجده، آیه 11.
7. سوره انعام، آیه 61.
تا هنگامى كه مرگ یكى از شما فرا رسد فرستادگان ما (جان) او را مى‌گیرند.
بدیهى است هنگامى كه فاعلى كار خود را به وسیله فاعل دیگرى انجام دهد نسبت كار به هر دو، صحیح است و اگر فاعل دوم هم واسطه‌اى در انجام كار داشته باشد مى‌توان كار را به فاعل سوم هم نسبت داد. و چون خداى متعال، گرفتن جانها را به وسیله ملك الموت انجام مى‌دهد و او نیز به وسیله فرشتگانى كه تحت فرمانش هستند هر سه نسبت، صحیح است.
آسان یا سخت گرفتن جان
از قرآن مجید، استفاده مى‌شود كه گماشتگان الهى، جان همه مردم را یكسان نمى‌گیرند بلكه بعضى را به راحتى و احترام، و بعضى دیگر را با خشونت و اهانت، قبض مى‌كنند. از جمله در مورد مؤمنان مى‌فرماید:
«الَّذِینَ تَتَوَفّاهُمُ الْمَلائِكَةُ طَیِّبِینَ یَقُولُونَ سَلامٌ عَلَیْكُمْ»1.
كسانى كه فرشتگان جانشان را با خوشى مى‌گیرند و به ایشان سلام (و احترام) مى‌كنند.
و درباره كافران مى‌فرماید:
«وَ لَوْ تَرى إِذْ یَتَوَفَّى الَّذِینَ كَفَرُوا الْمَلائِكَةُ یَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ...»2.
هنگامى كه فرشتگان، روح كافران را مى‌گیرند به روى و پشت آنها مى‌زنند...
و شاید بتوان گفت كه میان افراد مؤمن و افراد كافر هم به حسب درجات ایمان و كفرشان تفاوت هایى در آسان یا سخت جان كندن، وجود دارد.
عدم قبول ایمان و توبه در حال مرگ
هنگامى كه مرگ كافران و گنهكاران فرا مى‌رسد و دیگر از زندگى در دنیا نومید مى‌شوند از گذشته خودشان پشیمان مى‌گردند و اظهار ایمان و توبه از گناهانشان مى‌كنند ولى هرگز چنین ایمان و توبه‌اى پذیرفته نخواهد شد. قرآن كریم در این باره مى‌فرماید:
1. سوره نحل، آیه 32، و نیز رجوع كنید به: سوره انعام، آیه 93.
2. سوره انفال، آیه 50، و نیز رجوع كنید به: سوره محمد، آیه 27
«یَوْمَ یَأْتِی بَعْضُ آیاتِ رَبِّكَ لا یَنْفَعُ نَفْساً إِیمانُها لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ أَوْ كَسَبَتْ فِی إِیمانِها خَیْراً»1.
روزى كه بعضى از آیات پروردگارت ظاهر شود ایمان كسى كه قبلا ایمان نیاورده یا در حالِ ایمانش كار خیرى انجام نداده است سودى براى او نخواهد بخشید.
«وَ لَیْسَتِ التَّوْبَةُ لِلَّذِینَ یَعْمَلُونَ السَّیِّئاتِ حَتّى إِذا حَضَرَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ إِنِّی تُبْتُ الْآنَ...»2.
و توبه براى كسانى نیست كه كارهاى بد را انجام مى‌دهند تا هنگامى كه مرگ یكى از ایشان فرا رسد گوید: اكنون توبه كردم! و از قول فرعون، نقل مى‌كند كه هنگامى كه مُشرف به غرق شد گفت:
«آمَنْتُ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ الَّذِی آمَنَتْ بِهِ بَنُوا إِسْرائِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»3.
ایمان آوردم به اینكه خدایى نیست به جز همان خدایى كه بنى اسرائیل به او ایمان آورده‌اند و من از اهل اسلامم. و در پاسخ مى‌فرماید:
«آلْآنَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ كُنْتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»4.
آیا اكنون، در حالى كه قبلا عصیان كرده و از مفسدان بوده اى؟!
آرزوى بازگشت به دنیا
همچنین قرآن كریم از كافران و تبهكاران، نقل مى‌كند كه هنگامى كه مرگشان فرا مى‌رسد یا عذاب هلاك كننده‌اى برایشان نازل مى‌شود، آرزو مى‌كنند كه‌اى كاش به دنیا برمى گشتیم و از اهل ایمان و كارهاى شایسته مى‌شدیم، یا از خداى متعال در خواست مى‌كنند كه ما را به دنیا برگردان تا گذشته هایمان را جبران كنیم. ولى چنین آرزوها و درخواستهایى عملى نمى‌شود5.
1. سوره انعام، آیه 50، و نیز رجوع كنید به: سبأ / 51-53، غافر / 85، سجده / 29.
2. سوره نساء، آیه 18.
3. 12 و 13. سوره یونس، آیه 90، 91.
4. 3 و 4. سوره یونس، آیه 90، 91.
5. باید دانست كه قرآن كریم، بازگشت كسانى را نفى مى‌كند كه عمرى را با كفر و عصیان گذرانده و در حالِ مرگ، آرزوى بازگشت به دنیا و جبران گناهانش را دارند و نیز بازگشت از عالم قیامت به دنیا را مطلقاً نفى مى‌كنند و این، به معناى هرگونه بازگشت به دنیا نیست زیرا چنانكه قبلا گفته شد كسانى بوده‌اند كه بعد از مرگ، دوباره در همین دنیا زنده شده‌اند و طبق عقیده شیعیان، بعد از ظهور حضرت ولى عصر (عج) نیز كسانى به دنیا رجعت خواهند كرد.
و در بعضى از آیات، اضافه مى‌كندكه اگر برگردانده مى‌شدند به همان شیوه گذشته، ادامه مى‌دادند1. و نیز در روز قیامت هم چنین آرزوها و درخواست هایى خواهند داشت كه به طریق اولى، جواب منفى خواهند شنید:
«حَتّى إِذا جاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ. لَعَلِّی أَعْمَلُ صالِحاً فِیما تَرَكْتُ كَلاّ إِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائِلُها وَ...»2.
تا آنگاه كه مرگ یكى از ایشان فرا رسد گوید: پروردگارا، مرا برگردان شاید كار شایسته‌اى در موردى كه ترك كرده‌ام انجام دهم. هرگز! این سخنى است كه او مى‌گوید (و آرزویى است كه هرگز عملى نمى‌شود).
«أَوْ تَقُولَ حِینَ تَرَى الْعَذابَ لَوْ أَنَّ لِی كَرَّةً فَأَكُونَ مِنَ الُْمحْسِنِینَ»3.
یا هنگامى كه عذاب را مى‌بیند گوید:اى كاش بازگشتى مى‌داشتیم تا از نیكوكاران شوم.
«... إِذْ وُقِفُوا عَلَى النّارِ فَقالُوا یا لَیْتَنا نُرَدُّ وَ لا نُكَذِّبَ بِ آیاتِ رَبِّنا وَ نَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ»4.
هنگامى كه بر آتش دوزخ، عرضه مى‌شوند گویند:اى كاش بازگردانده مى‌شدیم و (دیگر) آیات پروردگارمان را تكذیب نمى‌كردیم و از مؤمنان مى‌بودیم.
«... إِذِ الُْمجْرِمُونَ ناكِسُوا رُؤُسِهِمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ رَبَّنا أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحاً إِنّا مُوقِنُونَ»5.
هنگامى كه بزهكاران سرهاى خویش را نزد پروردگارشان فرو افكنده‌اند (و مى‌گویند:) پروردگارا (اكنون) دیدیم و شنیدیم، پس ما را برگردان تا كار شایسته‌اى انجام دهیم، اینك ما اهل یقین هستیم.
از این آیات، به خوبى استفاده مى‌شود كه عالم آخرت، جاى انتخاب راه و عمل به
1. سوره انعام، آیه 27-28.
2. سوره مؤمنون، آیه 99.
3. سوره زمر، آیه 58، و نیز رجوع كنید به، سوره شعراء، آیه 102.
4. سوره انعام، آیه 27-28، و نیز رجوع كنید به سوره اعراف، آیه 53.
5. سوره سجده، آیه 12، و نیز رجوع كنید به سوره فاطر، آیه 37.
تكالیف نیست و حتّى یقینى كه هنگام مرگ یا در عالم آخرت، حاصل مى‌شود تأثیرى در تكامل انسان ندارد و استحقاق پاداشى نمى‌آورد، از اینرو، كافران و گنهكاران، آرزو مى‌كنند كه به دنیا برگردنند تا اختیاراً ایمان بیاورند و كارهاى شایسته انجام دهند.
عالم برزخ
از آیات قرآن، استفاده مى‌شود كه انسان، بعد از مرگ و پیش از برپایىِ قیامت، دورانى را در عالم قبر و برزخ مى‌گذراند و كمابیش شادى و لذّت، یا اندوه و رنجى خواهد داشت. و در بسیارى از روایات آمده است كه مؤمنان گهنكار، در این دوران، در اثر پاره‌اى رنجها و عذابها كه متناسب با گناهشان مى‌كشند تطهیر مى‌شوند تا در عالم قیامت، سبك بار باشند.
نظر به اینكه آیات مربوط به عالم برزخ، نیاز به بحثهاى تفسیرى دارد از اینرو، از بررسى آنها صرف نظر نموده تنها به ذكر یك آیه، بسنده مى‌كنیم كه مى‌فرماید:
«وَ مِنْ وَرائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلى یَوْمِ یُبْعَثُون»1.
و از پسِ آنان (بعد از مرگشان) برزخى است تا روزى كه برانگیخته شوند.
پرسش
1- بیان قرآن درباره عدم جاودانگى انسان در دنیا با اشاره به آیات مربوطه، شرح دهید.
2- چه كسى جان انسان را مى‌گیرد؟ و اختلافى كه بین آیات مربوطه به نظر مى‌رسد چگونه رفع مى‌شود؟
3- چه تفاوتى در گرفتن جانها وجود دارد؟
4- بیان قرآن درباره ایمان و توبه در حال مرگ را با اشاره به آیات مربوطه، توضیح دهید.
5- قرآن كریم كدام بازگشت به دنیا را نفى مى‌كند؟ و آیا نفى از این بازگشت، منافاتى با اعتقاد به رجعت دارد؟ چرا؟
6- عالم برزخ را شرح دهید.
1. سوره مؤمنون، آیه 100.
