فهرست موضوعات كلّی مقاله اوّل و نظایر آنها در آثار ارسطو
فهرست موضوعات كلّی مقاله اوّل و نظایر آنها در آثار ارسطو
مقاله اوّل از برهان ابن سینا(رحمه الله) كه ترجمه و شرح آن را اینك پیش رو دارید، مشتمل بر دوازده فصل به شرح زیر است:
فصل اوّل
این فصل، درباره غرض از فن برهان منعقد شده است، و اگرچه در برهان ارسطو نظیر چنین فصلی دیده نمیشود، ولی بسیاری از مباحث این فصل ریشه در مطالب ارسطو دارد.
موضوعات جزئی این فصل عبارتند از:
الف ـ انقسام علم به تصوّر و تصدیق و روش اكتساب این دو; تصدیق یقینی و غیر یقینی و انواع قیاس. نظیر این مطالب در فصل اوّل از مقاله اول كتاب جدل ارسطو آمده است.
ب ـ انواع تصور: تصور به وسیله ذاتیات و تصوّر به وسیله عرضیات; حدّ و رسم. نظیر این مطلب در باب ایساغوجی (مدخل) از منطق شیخالرئیس، فصل هفتم آمده است.
ج ـ بیان اینكه، این كتاب فقط كتاب برهان نیست، بلكه هم كتاب برهان است و هم كتاب حدّ.
د ـ مبدأیت تصوّر برای تصدیق و تمامیّت تصدیق نسبت به تصوّر.
فصل دوّم
این فصل درباره جایگاه و مرتبت فن برهان است و همانند فصل اوّل، نظیری در برهان ارسطو ندارد. موضوعات جزئی این فصل عبارتند از:
الف ـ غرض از منطق به طور كلّی، این است كه انسان با تحصیل آن به حقّ و یقین برسد و چون برهان مفیدْ حق و یقین است، پس بر دیگر فنون، مقدّم است.
ب ـ نظر كسانی كه جدل را مقدّم بر برهان میدانند و نظر ابن سینا(رحمه الله) در این مسئله.
ج ـ نسبت قیاس مطلق با برهان.
د ـ تقدّم زمانی جدل و مغالطه و خطابه بر برهان.
فصل سوم
این فصل درباره این مطلب است كه هر تعلیم و تعلّم ذهنی، مسبوق به علمی پیشین است. تقریباً تمام مطالبی كه ابن سینا در این فصل آورده پیرامون نخستین جمله فصل اول از مقاله اول برهان ارسطو است. و مطلب دیگری كه ارسطو در فصل مذكور آورده، كیفیت رسیدن به مجهول از معلوم است كه شیخالرئیس(رحمه الله) در فصل ششم از مقاله حاضر بدان پرداخته است.
علاوه بر مطلب اصلی فوق، مطالب دیگری نیز در فصل سوّم آمده كه عبارتند از:
الف ـ انواع تعلیم و تعلّم: تعلّم صناعی، تلقینی، تأدیبی، تقلیدی و تنبیهی. معنای تعلیم و تعلّم ذهنی و فكری و فرق این دو. طرح نظر كسانی كه كسب حسّی را فكری نمیدانند.
ب ـ مقدّمات تصوّر و تصدیق.
ج ـ نقد و بررسی این قول كه بین ذهنی و حسّی فرق است.
د ـ معنای «علم سابق» در تعلیم و تعلّم ذهنی.
هـ ـ معنای تعلّم حدسی، فهمی و ذاتی.
و ـ انواع قیاس حملی و استثنایی: انفصالی و اتّصالی. استقراء و تمثیل.
ز ـ معنای علم بالقوه و علم بالفعل و اختلاف درجات علم بالقوّه.
فصل چهارم
این فصل پیرامون مبادی اقیسه است و مطالب آن برگرفته از فصل ششم از مقاله اول برهان ارسطو و فصل اوّل از مقاله اول كتاب جدل و كتاب خطابه وی میباشد. موضوعات این فصل عبارتند از:
الف ـ تقسیم مبادی قیاس به مصدَّق و غیر مصدَّق و تقسیم مصدَّق به ضروری، ظنّی و تسلیمی (مسلّم).
ب ـ تقسیم مبادی ضروری به ضروریه ظاهر و ضروریه غیر ظاهر. تقسیم ضروریه غیر ظاهر به عقلیّه و وهمیّه. تقسیم ضروریّه عقلیه به اوّلیات و غیر اوّلیات.
ج ـ انقسام قضایا به اوّلیات، ضروریات، محسوسات، مجرّبات، مظنونات، متواترات، وهمیّات، مشهورات، مسلّمات، مقبولات و...
فصل پنجم
این فصل درباره مطالب و مبادی علوم و اصناف حد وسط بحث میكند و اكثر مباحث آن پیرامون مطالبی است كه در فصل اوّل از مقاله دوم و فصل سیزدهم از مقاله اول برهان ارسطو آمده است. موضوعات جزئی این فصل عبارتند از:
الف ـ مطلب «ما» مطلب «هل» و مطلب «لم» و...
ب ـ تعریف اسمی و تعریف به حسب ذات. وضع تعاریف در تعلیمات (علوم ریاضی).
ج ـ تقسیم مبادی به مركّب و مفرد. مركب بودنِ قضایای متعارفه و اصول موضوعه.
موضوع صناعت (علم).
د ـ تأخّر مطلب «لم» از مطلب «ما» و انقسام مطلب «لم» به لم اثباتی و لم ثبوتی.
هـ ـ علیّت حد وسط در قیاس. نظیر این بحث را در فصل سیزدهم از مقاله اول و فصل هجدهم از مقاله دوم برهان ارسطو میبینید.
ابن سینا علاوه بر آنچه در این فصل پیرامون مبادی برهان آورده است، در فصل دوازدهم از همین مقاله و فصل اول از مقاله دوّم به طور وافی در این باره بحث كرده است. همچنین در فصل هفتم از مقاله اول و فصل سوّم از مقاله سوّم به تفصیل پیرامون برهان «لم» سخن گفته است.
فصل ششم
این فصل درباره كیفیت به دست آوردن مجهول از طریق معلوم است و عین همین موضوع در فصل اول از مقاله اول برهان ارسطو آمده است.
شیخ(رحمه الله) در ابتدای این فصل مسئله علم به امور عدمیه را به بحث و بررسی گرفته كه در فصل مزبور از برهان ارسطو نظیر آن وجود ندارد. سپس به طرح اشكالی پرداخته است كه افلاطون آن را در محاوره با منون مطرح كرده و آن اشكال این است كه آیا اصولا تعلّم برای انسان ممكن است؟! این شبهه در مقاله اول فصل اول برهان ارسطو نیز آمده است.
فصل هفتم
مسئله مهم در این فصل «علم به وجود و علم به علّت وجود» است كه نظیر آن در مقاله اول فصل سیزدهم از برهان ارسطو دیده میشود. شیخ(رحمه الله) در این فصل از این مسئله فراتر رفته، به مسائل دیگری نیز پرداخته است كه عبارتند از:
الف ـ مصادیق علم مكتسَب.
ب ـ بررسی تعریف برهان به: قیاسٌ مُوْتَلَفٌ یَقینی.
ج ـ استقراء تام و ناقص ـ بازگشت استقراء تام به قیاس مقسِّم. بحث استقراء در انالوطیقای اُولی مقاله دوم فصل بیست و سوم از منطق ارسطو آمده است.
د ـ مفاد برهان انّ و لمّ، برهان انّ مطلق و دلیل. این مباحث تلخیصی از فصل سیزدهم مقاله اوّل برهان ارسطو میباشد.
هـ ـ سببِ وجود اكبر و سبب وجود اكبر در اصغر.
و ـ منوط بودن لمّیت برهان بر انكشاف علیّت اوسط نسبت به اكبر.
ز ـ معلولیت اوسط نسبت به اكبر.
ح ـ فصل و رابطه آن با جنس و نوع.
فصل هشتم
این فصل درباره این مطلب است كه علم یقینی به مسبَّب از راه علم به سبب آن حاصل میشود. ارسطو در چند موضع از برهان خود بدین مطلب پرداخته است از جمله: مقاله اول فصل دوم و فصل ششم و فصل نهم. شیخ(رحمه الله) علاوه بر مطلب فوق، مسائل دیگری را نیز در این فصل آورده است كه عبارتند از:
الف ـ ضرورت در قضایای ضروریّه و ناشی شدن آن از علّت. نظیر این مطلب در مقاله اول فصل ششم برهان ارسطو آمده است.
ب ـ كیفیت رابطه حدود در برهانِ یقینی اِنّی. به مقاله اوّل فصل سیزدهم از برهان ارسطو مراجعه شود.
ج ـ واسطه شدن مضاف در قیاسات علوم.
د ـ قیاس استثنایی بیانگر علّت نیست. قیاس خلف مفید برهان انّی است.
هـ ـ شرایط تحصیل یقین تام و دائم در برهان. نسبت اصغر با اوسط در براهین.
ز ـ قریب یا بعید و بالفعل یا بالقوه بودن علّت در برهان لمّی.
فصل نهم
این فصل پیرامون شناخت احكام بدون سبب و درباره استقراء و تجربه و نتایج این دو است. به انالوطیقای اُولی (قیاس) ارسطو مقاله دوّم فصل بیست و سوم مراجعه شود.
اهم مسائلی كه ابن سینا(رحمه الله) در این فصل بدانها پرداخته عبارتند از:
الف ـ قضایای بیِّن و ویژگیهای آنها.
ب ـ فرق تجربه و استقراء و كیفیّت علم حاصل از تجربه.
فصل دهم
این فصل درباره این است كه چگونه اخصّ میتواند علّت انتاج اعمّ باشد و بیشتر به بحث كلیات خمس مربوط است تا باب برهان; و لذا مباحث این فصل ارتباط زیادی با مباحث فصل نهم از كتاب مدخلِ ابن سینا دارد.
اهم مباحث مطروحه در این فصل عبارتند از:
الف ـ اعـتبارات لابشرط، بشرط لا و بشرط شیء در معانی. فـرق جنس با مـاده و فـصل با صورت.
ب ـ تابعیت جنس اعلی نسبت به اسفل در حمل. عدم تقدّم جنسِ جنس و فصلِ جنس بر جنس نسبت به نوع.
ج ـ رابطه مفاهیم تحتِ نوع با خود نوع.
فصل یازدهم
این فصل درباره شروط مقدّمات برهان است. به مقاله اوّل فصل دوّم از برهان ارسطو مراجعه شود. ابن سینا(رحمه الله) در این فصل مطالبی پیرامون معنای اقدمیت و اعرفیت نسبت به ما و طبیعت، طبیعت كلیه عالم و مقاصد و غایات آن و... آورده است كه در فصل مذكور از برهان ارسطو چنین بحثهایی دیده نمیشود. وی تنها در مطلعِ كتاب طبیعیاتِ خود به طور كوتاه بدین مطلب اشاره نموده، میگوید: ان الطریقة الطبیعیة....
اهم مطالب این فصل عبارتند از:
الف ـ اقدمیت مقدمات برهان نسبت به نتیجه از حیث زمان، ذات و معرفت ـ صدق، اوّلیت و مناسبت مقدمات.
ب ـ معنای اقدمیت و اعرفیت نزد ما و طبیعت و تطبیق این اوصاف بر جزئیات محسوس، كلیات جنسی و طبایع نوعی.
ج ـ اقدمیت و اعرفیت علل بسیط مانند فواعل و غایات نسبت به معالیل خود در طبیعت و اخذ این علل در برهان.
فصل دوازدهم
این فصل درباره مبدأ برهان، طبیعت برهان به طور كلی و مسائل جنبی دیگر است و معادل این مطالب در فصول دوّم، ششم، نهم، دهم و یازدهم از مقاله دوّم برهان ارسطو آمده است.
اهم موضوعات این فصل عبارتند از:
الف ـ قضیهای كه به لحاظ علم مطلق، مبدأ برهان خوانده میشود و قضیهای كه به حسب علم خاصی مبدأ برهان است. به مقاله اوّل فصل دوم از برهان ارسطو مراجعه شود.
ب ـ فرق حد (تعریف) با مقدمه مسلَّمه و با مطلقِ مقدّمه.
ج ـ اصل موضوع و اسامی مختلف آن.
د ـ تفاوت علوم در به كارگیری انواع مبادی.
هـ ـ فرق اصل موضوع با مصادره ـ نمونهای از اقتباس مستقیم ابن سینا از كلام ارسطو و مناقشه آن. به فصل دهم مقاله اول از برهان ارسطو مراجعه شود.
و ـ مقدمات برهانی برای مطالب ضروری ـ مغالطات برهانی ـ مقدمات مغالطی جدلی. به فصل ششم مقاله اوّل از برهان ارسطو مراجعه شود.(1)
تقدیر و سپاس
در خاتمه، بر صاحب این قلم فرض است كه از لطف و عنایت بیشائبه حضرت استاد آیت الله محمّدتقی مصباح یزدی (دام عزه العالی) و تشویقها و رهنمودهای سودمند ایشان ـ در این اثر و آثار دیگر ـ صمیمانه تشكّر و سپاسگزاری كنم. ایشان علاوه بر راهنماییها و تذكّرات مفیدی كه در طول قریب پنج سال نگارش و تحقیق این مجلّد داشتند، تمام مطالب آن را از ابتدا تا انتها مطالعه نموده، اصلاحات لازم را انجام دادند. از خدای متعال برای ایشان سلامت و ادامه افاضات مسئلت نموده، اعتلا و عظمت نظام الهی و فرهنگ و اندیشه اسلامی را آرزومندم. از حضرت استاد آیت الله جوادی آملی (دام عزه العالی) نیز كه نسخه شخصی و محشای خود را در اختیار حقیر قرار دادند، بسیار سپاسگزارم و برایشان توفیق و عزّتِ روزافزون طلب میكنم.
اینك خدای را سپاس كه این مجلد همراه با جلد دوم تماماً مورد مطالعه و بازنگری استاد حضرت علامه مصباح یزدی (دام عزه) قرار گرفت و در هر دو مجلد فهرستنگاری موضوعی در حاشیه صفحات صورت پذیرفت. امید آنكه مقبول طبع صاحبان فضل و ارباب حكمت قرار گیرد.
وَما تَوْفیقی إِلاّ بِاللهِ عَلَیْهِ تَوَكَّلْتُ وَإِلَیْهِ أُنِیب
ویرایش جدید: بهار 1384.
حوزه علمیه قم، محسن غرویان
1. در تهیه مطالب پیشگفتار، از مقدمه عربی أبو العلاء عفیفی بر كتاب برهان سود جستهام.
