تصویر رستاخیز در قرآن
درس پنجاهم
تصویر رستاخیز در قرآن
ـ مقدمه
ـ وضع زمین و دریاها و كوهها
ـ وضع آسمان و ستارگان
ـ شیپور مرگ
شامل: شیپور حیات و آغاز رستاخیز
ـ ظهور حكومت الهى و انقطاع سَبَبها و نَسَبها
ـ محكمه عدل الهى
ـ بسوى اقامتگاه ابدى
ـ بهشت
ـ دوزخ
مقدّمه
از قرآن كریم استفاده مى‌شود كه برپایى جهان آخرت، تنها به زنده شدن مجدّد انسانها نیست بلكه اساساً نظام این جهان، دگرگون مى‌شود و جهان دیگرى با ویژگیهاى دیگرى برپا مى‌گردد، جهانى كه براى ما قابل پیش بینى نیست و طبعاً شناخت دقیقى هم از ویژگیهاى آن نمى‌توانیم داشته باشیم. و آنگاه همه انسانها از آغاز تا پایان خلقت با هم، زنده مى‌شوند و به نتایج اعمالشان مى‌رسند و جاودانه در نعمت یا عذاب مى‌مانند.
و چون آیات مربوط به این بحث، فراوان است و بررسى آنها به درازا مى‌كشد از اینرو، تنها به ذكر فشرده مضامین آنها بسنده مى‌كنیم.
وضع زمین و دریاها و كوهها
در زمین زلزله عظیمى پدید مى‌آید1 و آنچه در اندرون آن است بیرون مى‌ریزد2 و اجزاى آن، متلاشى مى‌گردد3، ودریاها شكافته مى‌شوند4، و كوهها به حركت در مى‌آیند5 و در هم كوبیده مى‌شوند6 و مانند تلّ شنى مى‌گردند7 و سپس به صورت پشم حلّاجى شده
1. زلزال / 1، حج / 1، واقعه / 4، مزمل / 14.
2. زلزال / 2، انشقاق / 4.
3. الحاقّه / 14، فجر / 2.
4. تكویر / 6، انفطار / 3.
5. كهف / 47، نحل / 88، طور / 10، تكویر / 2.
6. الحاقّه / 4، واقعه / 5.
7. مزمل / 14.
در مى‌آیند1. و آنگاه در فضا، پراكنده مى‌شوند2 و از سلسله كوههاى سر به آسمان كشیده، جز سرایى باقى نمى‌ماند3.
وضع آسمان و ستارگان
ماه4 و خورشید5 و ستارگان عظیمى كه بعضى از آنها میلیونها بار از خورشید ما بزرگتر و پرفروعتر است به تیرگى و خاموشى مى‌گرایند6، و نظم حركت آنها به هم مى‌خورد7، و از جمله ماه و خورشید به هم مى‌پیوندند8 و آسمانى كه همچون سقف محفوظ و محكمى بر این جهان، احاطه كرده است سست و متزلزل مى‌شود9 و مى‌شكافد و از هم مى‌درد10 و طومار آن در هم مى‌پیچد11 و اجرام آسمانى به صورت فلز مذابى در مى‌آید12 و فضاى جهان پر از دود و ابر مى‌شود13.
شیپور مرگ
در چنین اوضاع و احوالى است كه شیپور مرگ، نواخته مى‌شود و همه موجودات زنده مى‌میرند14 و در جهان طبیعت، اثرى از حیات نمى‌ماند، و وحشت و اضطراب بر جانها سایه مى‌افكند15 مگر كسانى كه از حقایق و اسرار هستى، آگاهند و دلهایشان غرق معرفت و محبّت الهى است.
1. معارج / 9، قارعه / 5.
2. طه / 105-107، مرسلات / 10.
3. كهف / 8، نبأ / 20.
4. القیامه / 8.
5. تكویر / 1.
6. تكویر / 2.
7. انفطار / 2.
8. القیامه / 9.
9. طور / 1، الحاقّه / 16.
10. الرحمن / 37، الحاقّه / 16، مزمل / 18، مرسلات / 9، نبأ / 19، انفطار / 1، انشقاق / 1.
11. انبیاء / 104، تكویر / 11.
12. معارج / 8.
13. فرقان / 25، دخان / 10.
14. زمر / 68، الحاقّه / 13، یس / 49.
15. نمل / 87-89.
شیپور حیات و آغاز رستاخیز
سپس جهان دیگرى كه قابلیّت بقاء و ابدیّت داشته باشد، برپا مى‌شود1، و صحنه گیتى با نور الهى روشن مى‌گردد2، و شیپور حیات به صدا در مى‌آید3 و همه انسانها (بلكه حیوانات نیز)4در یك لحظه، زنده مى‌شوند5 و سراسیمه و هراسان6 همانند ملخها و پروانگانى كه در هوا منتشر مى‌شوند7 با سرعت8، به سوى محضر الهى روانه مى‌گردند9 و همگى در صحنه عظیمى فراهم مى‌آیند10 و غالباً مى‌پندارند كه توقّفشان در عالم برزخ به اندازه یك ساعت یا یك روز یا چند روز بوده است11.
ظهور حكومت الهى و انقطاع سببها و نَسَبها
در آن عالم، حقایق آشكار مى‌شود12 و حكومت و سلطنت الهى، ظهور تامّ مى‌یابد13 و چنان هیبتى بر خلایق، سایه مى‌افكند كه هیچ كس را یاراى بلند سخن گفتن نیست14، و هر كسى به فكر سرنوشت خویش است و حتّى فرزندان از پدر و مادر، و خویشان و نزدیكان از یكدیگر، فرار مى‌كنند15، و اساساً رشته نسبها و سَبَبها مى‌گسلد16 و دوستیهایى كه بر پایه
1. ابراهیم / 48، زمر / 67، مریم / 38، ق / 22.
2. زمر / 69.
3. زمر / 68، كهف / 99، ق / 20، 42، نبأ / 18، نازعات / 13-14، مدّثّر / 8، صافّات / 19.
4. انعام / 38، تكویر / 5.
5. كهف / 47، نحل / 77، قمر / 50، نبأ / 18.
6. ق / 20.
7. قارعه / 4، قمر / 7.
8. ق / 44، معارج / 43.
9. یس / 51، مطفّفین / 30، القیامه / 12، 30، و نیز رجوع كنید به آیات «حشر» و «نشر» و «لقاءالله» و «رجوع الى الله و «ردّ الى الله».
10. كهف / 99، تغابن / 9، نساء / 87، انعام / 12، آل عمران / 9، هود / 103.
11. روم / 55، نازعات / 46، یونس / 45، اسراء / 52، طه / 103-104، مؤمنون / 113، احقاف / 35.
12. ابراهیم / 21، العادیادت / 10، الطارق / 9، ق / 22، الحاقّه / 18.
13. حج / 65، فرقان / 26، غافر / 16، انفطار / 19.
14. هود / 105، طه / 108، 111، نبأ / 38.
15. عبس / 34-37، شعراء / 88، معارج / 10-14، لقمان / 33.
16. بقره / 166، مؤمنون / 101.
منافع و معیارهاى دنیوى و شیطانى بوده تبدیل به دشمنى مى‌گردد1، و حسرت و پشیمانى از تقصیرهاى گذشته، دلها را فرا مى‌گیرد2.
محكمه عدل الهى
آنگاه عدل الهى، تشكیل مى‌شود و اعمال همه بندگان، حاضر مى‌گردد3 و نامه هاى اعمال، توزیع مى‌شود4 و انتساب هر كارى به فاعل آن، چنان آشكار است كه دیگر نیازى نیست كه از كسى بپرسند چه كرده اى5؟
در این دادگاه، فرشتگان و پیامبران و برگزیدگان خدا به عنوان شهود و حضور دارند6 و حتّى دست و پا و پوست بدنها گواهى مى‌دهد7 و حساب همه مردم به دقّت، رسیدگى و با میزان الهى، سنجیده مى‌شود8 و براساس عدل و قسط درباره ایشان داورى مى‌گردد9، و هركس نتیجه سعى و كوشش خود را مى‌یابد10، و به نیكوكاران، ده برابر پاداش داده مى‌شود11، و هیچ كس بار دیگرى را نمى‌كشد12، اما كسانى كه دیگران را گمراه كرده‌اند علاوه بر گناهان خودشان، معادل گناهان گمراه شدگان را نیز بر دوش مى‌كشند13. (بدون اینكه از گناهان آنان
1. زخرف / 67.
2. انعام / 31، مریم / 39، یونس / 54.
3. آل عمران / 30، تكویر / 14، اسراء 49.
4. اسراء / 13-14، 71، الحاقّه / 19، 25، انشقاق / 7، 10.
5. الرحمن / 39.
6. زمر / 69، بقره / 143، آل عمران / 140، نساء / 41، 69، هود / 18، حج / 78، ق / 21، نحل / 84، 89.
7. نور / 24، یس / 65، فصّلت / 20-21.
8. اعراف / 8، 9، انبیاء / 47، مؤمنون / 102-103، قارعه / 6-8.
9. یونس / 54، 93، جاثیه / 17، نحل / 78، زمر / 69، 75.
10. النجم / 40-41، بقره / 281، 286، آل عمران / 25 ،161، انعام / 70، هود / 111، ابراهیم / 51، طه / 15، غافر / 17، جاثیه / 22، طور / 21، مدثّر / 38، یس / 54، زمر / 24.
11. انعام / 160 .
12. النجم / 39، انعام / 146، فاطر / 18، زمر / 7.
13. نحل / 25، عنكبوت / 13، ضمناً از اینجا مى‌توان حدس زد كه كسانى هم كه موجب هدایت دیگران شده‌اند ثواب مضاعف خواهند داشت چنانكه صریحاً در روایات آمده است.
كاسته شود) همچنین عوض و بدلى از كسى پذیرفته نمى‌شود1 شفاعت كسى مقبول نمى‌گردد2 مگر شفاعت كسانى كه از طرف خداى متعال، مأذون باشند و براساس معیارهاى مرضىّ خدا شفاعت كنند3.
بسوى اقامتگاه ابدى
سپس حكم الهى اعلام شده4 نیكوكاران و تبهكاران از یكدیگر جدا مى‌شوند5 و مؤمنان، روسفید و شاد و خندان بسوى بهشت6، و كافران و منافقان، روسیاه و اندوهگین و با ذلّت و خوارى به سوى دوزخ، روانه مى‌گردند7 و همگى از دوزخ، عبور مى‌كنند8 در حالى كه از چهره مؤمنان، نور مى‌تابد و راهشان را روشن مى‌سازد9 و كافران و منافقان در تاریكى به سر مى‌برند.
منافقانى كه در دنیا با مؤمنان، اختلاط داشتند آنها را صدا مى‌زنند كه رو به سوى ما كنید تا از نور شما استفاده كنیم، و پاسخ مى‌شنوند كه باید براى اكتساب نور، به عقب (به دنیا) برگردید! باز مى‌گویند: مگر ما در دنیا با شما نبودیم؟ و پاسخ مى‌شنوند: چرا، در ظاهر با ما بودید ولى خودتان را گرفتار كردید و دلهایتان دچار شكّ و تردید و قساوت شد و امروز، كارتان یكسره شده و از شما و از كافران، عوضى پذیرفته نمى‌شود و سرانجام، كافران و منافقان در كام دوزخ فرو مى‌روند10.
1. بقره / 48-123، آل عمران / 91، لقمان / 33، مائده / 36، حدید / 15.
2. بقره / 48، 123، 254، مدثّر / 48.
3. انبیاء / 28، بقره / 255، یونس / 3، مریم / 87، طه / 109، سبأ / 23، زخرف / 86، النجم / 26.
4. اعراف / 44.
5. انفاق / 37، روم / 4، 16، 43، 44، شورى / 7، هود / 105-108، یس / 59.
6. زمر / 73، آل عمران / 107، مریم / 85، القیامه / 24-42، مطفّفین / 24، غاشیه / 8، عبس / 38-39.
7. زمر / 60-71، آل عمران / 106، انعام / 124، یونس / 27، مریم / 86، طه / 101، 124-126، ابراهیم / 43، قمر / 8، معارج / 44، غاشیه / 2، اسراء / 72، 97، عبس / 40، 41.
8. مریم / 71-72.
9. حدید / 12.
10. حدید / 13-15، نساء / 140.
هنگامى كه مؤمنان به بهشت، نزدیك مى‌شوند درهاى آن گشوده مى‌شود و فرشتگان رحمت به استقبال آنان مى‌آیند و با سلام و احترام، مژده سعادت ابدى به ایشان مى‌دهند1.
و از سوى دیگر، هنگامى كه كافران و منافقان به دوزخ مى‌رسند درهاى آن باز مى‌شود و فرشتگان عذاب، با خشونت آنان را مورد سرزنش قرار داده به ایشان وعده عذاب ابدى مى‌دهند.
بهشت
در بهشت، باغهاى وسیع به پهناى آسمانها و زمین2 و پوشیده از انواع درختها با همه گونه میوه رسیده و در دسترس3 و ساختمانهاى باشكوه و نهرهاى آب زلال4 و شیر و عسل و شراب طهور5، و از هر چیزى كه مورد میل و رغبت بهشتیان باشد6 و فوق خواسته هاى آنان وجود دارد7.
بهشتیان با لباسهاى حریر و پرنیان و انواع زینتها آراسته8 و رو در روى یكدیگر بر تختهاى مرصّع و بسترهاى نرم، تكیه مى‌دهند و به حمد و سپاس الهى مى‌پردازند9 و سخن بیهوده‌اى بر زبان نمى‌آورند و نمى‌شنوند10. نه سرما ایشان را مى‌آزارد و نه گرما11، نه رنج و خستگى و ملالى دارند12 و نه ترس و اندوهى13، و نه در دل، كینه و كدورتى14.
پیش خدمتان زیبا در اطرافشان حركت مى‌كنند15 و جامهاى شراب بهشتى به آنان
1. زمر / 73، رعد / 22، 24.
2. آل عمران / 133، حدید / 21.
3. الحاقّه / 23، الدهر / 6، 18، 21، مطفّفین / 28.
4. بقره / 25، آل عمران / 15، و دهها آیه دیگر.
5. محمد / 15، الدهر 6، 18، 21، مطفّفین / 28.
6. نحل / 31، فرقان / 16، زمر / 34، فصّلت / 31، شورى / 22، زخرف / 70، 71، ق / 35.
7. ق / 35.
8. كهف / 31، حج / 23، فاطر / 33، دخان / 53، دهر / 21، اعراف / 32.
9. اعراف / 43، یونس / 10، فاطر / 34، زمر / 74.
10. مریم / 62، نبأ / 35، غاشیه / 11.
11. دهر / 13.
12. مریم / 62، نبأ / 35، غاشیه / 11.
13. اعراف / 35، حجر / 48.
14. اعراف / 43، حجر / 47.
15. طور / 22، واقعه / 17، دهر / 19.
مى نوشانند كه لذّت و نشاط زاید الوصفى مى‌بخشد و هیچ گونه آفتى ندارد1. و از انواع میوه ها و گوشت مرغان، تناول مى‌كنند2 و از مصاحبت همسران زیبا و مهربان و ناآلوده بهره مى‌برند3. و از همه بالاتر، از نعمت روحى رضوان الهى برخوردار مى‌شوند4 و لطفهایى را از پروردگارشان دریافت مى‌دارند كه ایشان را غرق سرور مى‌سازد و هیچ كس نمى‌تواند تصوّرى از مرتبه آن سرور، داشته باشد5. و این سعادت بى مانند و نعمتهاى وصف ناشدنى و رحمت و رضوان و قرب الهى براى همیشه ادامه خواهد یافت6 و پایانى نخواهد داشت7.
دوزخ
دوزخ، جایگاه كافران و منافقاتى است كه هیچ نور ایمانى در دلهایشان وجود ندارد8، و گنجایش آن، چنان است كه پس از در برگرفتن همه تبهكاران، باز هم «هل من مزید» مى‌گویند9! سراسر آتش است و آتش، عذاب است و عذاب!!
شعله هاى آتش از هر سو زبانه مى‌كشد و صداى گوش خراش و خشم آلود آنها بر وحشت و
1. صافّات / 45-47، ص / 51، طور / 23، زخرف / 71، واقعه / 18-19، دهر / 5-6، 15-19، نبأ / 34، مطفّفین / 25-28.
2. ص / 51، طور / 22، الرحمن / 52، 68، واقعه / 20-21، مرسلات / 42، نبأ / 32.
3. بقره / 25، آل عمران / 15، نساء / 57، صافّات / 48-49، ص / 52، زخرف / 70، دخان / 54، طور / 20، الرحمن / 56، 70-74، واقعه / 22-23، 34-37، نبأ / 33.
4. آل عمران / 15، توبه / 21، 72، حدید / 20، مائده / 119، مجادله / 29، بیّنه / 8.
5. سجده / 17.
6. بقره / 25-82، آل عمران / 107، 36، 198، نساء / 13، 57، 122، مائده / 85، 119، اعراف / 42، توبه / 22، 72، 89، 100، یونس / 26، هود / 23، 108، ابراهیم / 23، حجر / 48، كهف / 3، 108، طه / 76، انبیاء / 102، مؤمنون / 11، فرقان / 16، 76، عنكبوت / 58، لقمان / 9، زمر / 73، زخرف / 71، احقاف / 14، ق / 34، فتح / 5، حدید / 12، مجادله / 22، تغابن / 9، طلاق / 11، بیّنه / /8
7. دخان / 56، فصّلت / 8، انشقاق / 25، تین / 6.
8. نساء / 140 و دهها آیه دیگر.
9. ق / 30.
اضطراب مى‌افزاید1، قیافه ها عبوس و درهم كشیده و سیاه و زشت و چروكیده است2 و حتّى در چهره فرشتگان دوزخیان هم اثرى از مهر و عطوفت و نرمى دیده نمى‌شود3.
دوزخیان با غل و زنجیر و بندهاى آهنین، بسته شده اند4 و آتش، سراپاى آنان را فراگرفته5، و خودشان آتش گیره آنند6. در فضاى دوزخ جز آه و ناله و ضجّه و فریاد دوزخیان و نهیب دوزخیان، صدایى به گوش نمى‌رسد7. بر سر و روى تبهكاران، آب جوشان مى‌ریزند كه اندرون آنان را نیز ذوب مى‌كند8، و هر گاه از فرط عطش و التهاب، درخواست آب كنند، آب داغ و آلوده و گندیده‌اى به آنان داده مى‌شود كه آن را با حرص و ولع مى‌نوشند9، و غذایشان از درخت «زقّوم» است كه از آتش مى‌روید و خوردن آن بر سوزش اندرونشان مى‌افزاید10، و لباسشان از ماده سیاه و چسبنده‌اى است كه خود، موجب عذابشان مى‌گردد11 و همنشینان شیاطین و جنّیان گنهكارند كه آرزوى دورى از آنان را مى‌كنند12، و نسبت به یكدیگر نیز لعن و نفرین مى‌فرستند13.
همین كه بخواهند زبان عذرخواهى به درگاه الهى گشایند فرمان دورباش و ساكت باش، خاموششان مى‌كند14 پس به دوزخبانان پناه مى‌برند كه شما از خدا بخواهید كه اندكى از عذاب ما بكاهد، پاسخ مى‌شنوند: مگر خداى متعال، پیامبرانش را مبعوث نفرمود و حجت را بر شما تمام نكرد15؟
بار دیگر، درخواست مرگ مى‌كنند و جواب مى‌شنوند كه شما براى همیشه در دوزخ خواهید
1. هود / 106، انبیاء / 100، فرقان / 12، مُلك / 7-8.
2. آل عمران / 106، مُلك / 27، مؤمنون / 104، زمر / 60.
3. تحریر / 91.
4. رعد / 5، ابراهیم / 49، سبأ / 33، غافر / 71، 72، الحاقّه / 32، دهر / 4.
5. ابراهیم / 50، فرقان / 13، انبیاء / 98، جنّ / 15، تحریم / 6.
6. بقره / 24، آل عمران / 10، انبیاء / 98، جنّ / 15، تحریم 6.
7. فرقان / 13-14، انشقاق / 11.
8. حج / 19، 20، دخان / 48.
9. انعام / 70، یونس / 4، كهف / 29، واقعه / 42-44، 55، محمد / 15.
10. صافّات / 62-66، ص / 57، دخان / 45-46، واقعه / 52، 53، نبأ / 25، غاشیه / 6-7.
11. ابراهیم / 17، طه / 74، فاطر 36.
12. زخرف / 38-39، شعراء / 94-95، ص / 85.
13. اعراف / 38-39، عنكبوت / 25، مرسلات / 35-36.
14. مؤمنون / 108، روم / 57، غافر / 52، مرسلات / 35-36.
15. غافر / 49-50.
ماند1. و با اینكه مرگ از هر سوى برایشان مى‌بارد نمى‌میرند2 و هر چه پوست بدنشان بسوزد بار دیگر پوست نو مى‌روید و عذابشان ادامه مى‌یابد3.
از بهشتیان درخواست اندكى آب و خوراك مى‌كنند و پاسخ مى‌شنوند كه خداى متعال نعمتهاى بهشتى را بر شما حرام كرده است4. و بهشتیان از آنان مى‌پرسند: چه چیز موجب بدبختى شما شد و به دوزختان كشاند؟ مى‌گویند: ما اهل نماز و عبادت خدا نبودیم و به مستمندان كمك نمى‌كردیم و با تبهكاران همسو مى‌شدیم و روز قیامت را تكذیب مى‌كردیم5.
آنگاه به ستیز با یكدیگر مى‌پردازند6، گمراه شدگان به گمراه كنندگان مى‌گویند: این شما بودید كه ما را گمراه كردید، آنان پاسخ مى‌دهند: شما به دلخواه از ما پیروى كردید7.
زیردستان به زبردستان مى‌گویند: این شما بودید كه ما را به این بدبختى كشاندید، آنان پاسخ مى‌دهند: مگر ما به زور، شما را از راه راست بازداشتیم8؟
سرانجام، به شیطان مى‌گویند: این تو بودى كه موجب گمراهى ما شدى، و او پاسخ مى‌دهد: خدا به شما وعده راستین داد و نپذیرفتید، و من وعده دروغ دادم پذیرفتید، پس به جاى سرزنش من، خویشتن را سرزنش كنید، و امروز هیچ كدام نمى‌توانیم به فریاد دیگرى برسیم9. و بدین سان، چاره‌اى جز تن دادن به كیفر كفر و نافرمانى خودشان نمى‌بینند و جاودانه در عذاب مى‌مانند10.
1. زخرف / 77.
2. ابراهیم / 17، طه / 74، فاطر / 36.
3. نساء / 56.
4. اعراف / 50.
5. مدّثر / 39-47.
6. ص / 59-64.
7. اعراف / 38-39، صافّات / 27-33، ق / 27-28.
8. ابراهیم / 21، سبأ / 31-33.
9. ابراهیم / 22.
10. بقره / 39، 81، 162، 217، 257، 275، آل عمران / 88، 116، نساء / 169، مائده / 37، 80، انعام / 128، اعراف / 36، توبه / 17، 63، 68، یونس / 27، 52، هود / 107، رعد / 5، نحل / 29، كهف / 108، طه 101، سجده / 20، مؤمنون / 103، احزاب / 65، زمر / 72، غافر / 76، زخرف / 74، مجادله / 17، تغابن / 10، جنّ / 23، بیّنه / 6.
پرسش
1- وضع زمین و آسمان به هنگام رستاخیز را شرح دهید.
2- كیفیت آغاز رستاخیز و اوصاف آن را بیان كنید.
3- محكمه عدل الهى را شرح دهید.
4- حركت مؤمنان و كافران بسوى اقامتگاه ابدیشان را توضیح دهید.
5- نعمتهاى بهشتى را شرح دهید.
6- وضع دوزخ و دوزخیان را بیان كنید.
7- گفتگوهاى دوزخیان را شرح دهید.
