بسم الله الرحمن الرحیم

آن چه پیش‌رو دارید گزیده‌ای از سخنان حضرت آیت‌الله مصباح‌یزدی (دامت‌بركاته) در دفتر مقام معظم رهبری است كه در تاریخ 1392/04/23، مطابق با پنجم رمضان 1434 ایراد فرموده‌اند. باشد تا این رهنمودها بر بصیرت ما بیافزاید و چراغ فروزان راه هدایت و سعادت ما قرار گیرد.

شیوه‌های پرورش روحیه صبر

پیش از این گفته شد یکی از ارزش‌های عام اخلاقی که در منابع اسلامی مورد تأکید فراوان قرار گرفته «صبر» است. این مفهوم علاوه بر تحمل و خویشتن‌داری در برابر مصیبت‌ها و بلایا، تقریبا انجام همه افعال واجب و مطلوب، و نیز ترک همه گناهان و بدی‌ها را نیز در بر می‌گیرد. هم‌چنین گفتیم برای پاسخ به این سوال که اصولا چرا انسان باید صبر کند، علاوه بر به كارگیری برهان عقلی، می‌توان از بیانات خطابی و مواعظ نیز استفاده کرد؛‌ هم‌چنان‌كه در منابع دینی هم از شیوه‌های مختلفی برای تشویق به این امر استفاده شده است. دلیل این امر هم این است که تأثیر مفاهیم کلی و برهان در رفتار اغلب انسان‌ها خیلی ضعیف است؛ در حالی‌كه با ارایه مصادیق عینی انسان می‌تواند تصویر روشن‌تری از آنها داشته باشد و با توجه به آنها انگیزه بیشتری در او ایجاد می‌شود.

شیرینی صبر با یادآوری سختی‌های دنیا

یکی دیگر از شیوه‌هایی که در قرآن کریم و روایات اهل بیت برای ترغیب مردم به صبر در برابر شدائد، صبر بر تکالیف شاق و مشکل و صبر از ارتکاب گناهان استفاده شده این است که ضمن بیان ویژگی‌های عالم طبیعت،‌ توجه مردم را به این نكته جلب كنند كه با راحتی، خوش‌گذرانی و تن‌آسایی تکامل برای انسان حاصل نمی‌شود. قرآن می‌فرماید: «لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنسَانَ فِی كَبَدٍ؛¹ ما انسان را در بحبوحه رنج، درد و شدائد آفریدیم.» یعنی زندگی انسان بدون رنج امکان ندارد. وجود انسان از پیش از تولد با سختی همراه است؛ «حَمَلَتْهُ أُمُّهُ كُرْهًا وَوَضَعَتْهُ كُرْهًا[².» هنگام تولد هم با ناراحتی و گریه به دنیا می‌آید و پس از آن نیز هر روز با سختی‌هایی مواجه می‌شود. شاید تصور شود افراد ثروتمند و مرفه درد و رنجی ندارند؛ اما با نگاهی نزدیك‌تر به زندگی آنها می‌توان فهمید نگرانی و رنج و درد آنها خیلی بیشتر از دیگران است. انسان با توجه به این مساله راحت‌تر می‌تواند خود را برای تحمل سختی‌ها و دشواری‌هایی كه در مسیر اهداف متعالی پیش رو دارد، آماده کند. در حالی‌كه اگر كسی به دنبال راحت‌طلبی و تن‌آسایی باشد، حاضر نیست زحمت زیادی را متحمل شود و کارهای سنگینی را انجام دهد. اما قرآن کریم تأکید می‌کند فقط نتیجه‌ای عاید انسان می‌شود که در راه آن تلاش کرده باشد؛ «وَأَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى»³.

برای این‌كه همه امور زندگی در چارچوب ارزش‌های اسلامی و با رعایت حلال و حرام باشد، انسان باید خیلی تلاش کند؛ مخصوصاً در  زمینه مسائلی که مستلزم پذیرش مخاطرات بزرگی است. انسان‌های مومن باید آمادگی پذیرش چنین خطرهایی را داشته باشند. هم‌چنان‌كه در صدر اسلام، پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌وآله و دیگر مسلمانان بخش عمده‌ای از زندگی خود را در حال مبارزه و جهاد گذراندند. سال‌های حضور مسلمانان در مكه به گونه‌ای گذشت كه شرایطی مثل شعب ابی‌طالب را تجربه كردند و حتی نانی برای خوردن نداشتند؛ بعد از مهاجرت به مدینه هم با جنگ‌های متوالی روبرو بودند.

برای زندگی در چنین شرایطی افراد باید نفس خود را آماده كنند تا بتوانند چنین دشواری‌هایی را تحمل کنند. به همین دلیل است كه قرآن کریم در موارد فراوانی بر مساله صبر در هنگام جهاد تأكید كرده و به تفصیل وسوسه‌هایی که ممكن است مانع مشاركت افراد در جهاد شود، را بررسی کرده و هیچ‌یك را به عنوان بهانه برای عدم حضور در جبهه نپذیرفته است. چون حتی در زمان پیامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله هم افراد ضعیف‌النفسی بودند که به بهانه‌هایی مختلف سعی می‌کردند شانه از زیر بار تكلیف جهاد خالی كنند؛ گاهی می‌گفتند فصل درو و برداشت محصول است؛ گاهی گرمی هوا را بهانه می‌كردند؛ قرآن در پاسخ به این افراد می‌فرماید: «قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ أَشَدُّ حَرًّا»⁴؛ یعنی شما كه از گرما می‌ترسید، بدانید گرمای جهنم سخت‌تر است؛ كنایه از این که اگر از انجام تکلیف جهاد فرار كنید، سر و كارتان با جهنم خواهد بود. زمانی هم زخم و جراحت را دست‌آویزی برای فرار از جنگ قرار می‌دادند. قرآن در این باره می‌فرماید: «إِن یَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ، فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِّثْلُهُ؛⁵ اگر به شما آسیبی می‌رسد، گروه مقابل شما هم آسیب دیده است.» در آیه دیگری نیز می‌فرماید: «إِن تَكُونُواْ تَأْلَمُونَ فَإِنَّهُمْ یَأْلَمُونَ كَمَا تَأْلَمونَ وَتَرْجُونَ مِنَ اللّهِ مَا لاَ یَرْجُونَ؛6 اگر شما در جنگ درد و رنجی را تحمل می‌کنید، دشمنان شما هم مانند شما متحمل درد و رنج می‌شوند؛‌ علاوه بر این‌كه شما امید به پاداشی از خدا دارید كه آنها ندارند.»

در روایات نیز به صورت‌های مختلفی مردم برای تحمل سختی‌های ناشی از انجام تکالیف تشویق و ترغیب شده‌اند. امام صادق صلوات‌الله علیه ضمن مواعظی كه به عبدالله بن جندب بیان فرمودند، از حضرت عیسی بن مریم علی نبینا وآله وعلیه‌السلام نقل می‌کنند كه آن حضرت فرمود: «بِحَقٍّ أَقُولُ لَكُمْ إِنَّكُمْ لَا تُصِیبُونَ‏ مَا تُرِیدُونَ‏ إِلَّا بِتَرْكِ مَا تَشْتَهُونَ وَ لَا تَنَالُونَ مَا تَأْمُلُونَ إِلَّا بِالصَّبْرِ عَلَى مَا تَكْرَهُون‏؛⁷ قطعاً می‌گویم، به خواسته‌هایتان نمی‌رسید، مگر این که تمایلات خود را رها كنید، و به آرزوهایتان دست نمی‌یابید، مگر با صبر كردن بر آنچه كه آن را ناخوشایند می‌دارید.»

شیوه‌های تشویق به جهاد در قرآن

مشابه این روایت، آیاتی از قرآن كریم مردم را به صبر و مقاومت در جهاد تشویق می‌كند. با دقت در این آیات می‌بینیم از شیوه‌های مختلفی برای تشویق مردم استفاده شده است؛ در جایی می‌فرماید: «وَإِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ لاَ یَضُرُّكُمْ كَیْدُهُمْ شَیْئًا؛⁸ اگر صبر داشته باشید و تقوا پیشه‌كنید، توطئه‌های دشمنان به شما ضرری نمی‌زند.» یعنی توطئه‌های دشمنان زمانی مؤثر واقع می‌شود که شما دست از مقاومت بردارید، تسلیم شوید و به دنبال راحت‌‌طلبی باشید؛ تا زمانی كه روحیه مقاومت در شما وجود دارد و همه سختی‌ها را تحمل می‌کنید، توطئه‌های دشمن در برابر شما كارساز نیست. در این‌جا توجه به این نكته لازم است كه در قرآن غالباً تعبیرات «تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ» با هم ذکر شده است. شاید دلیل این امر باشد كه آنچه ابتدائاً از مفهوم صبر به ذهن می‌رسد این است که انسان مقاومت و پایداری کند و در میدان بماند؛ اما ممكن است در این میان مرتكب بعضی رفتارهای افراطی هم بشود، حقی را ناحق کند، به حریم كسی تجاوز کند، بیش از حد لازم از دشمن انتقام بگیرد و...‌. در چنین مواردی خدا کمک نمی‌کند. امداد الهی فقط شامل حال كسانی می‌شود که صبرشان توأم با تقواست.

یادآوری امدادهای الهی

یادآوری امدادهای الهی یكی از راه‌هایی است که خدای متعال از طریق آن انسان را برای انجام تکالیفش ترغیب می‌كند و بهانه را از دست افراد ضعیف‌الایمان می‌گیرد. اولین جنگ مسلمانان با كفار با هدف تقاص اموالی بود که مشركان مكه از مسلمانان مصادره کرده بودند. زمانی كه مسلمانان بر سر چاه‌های بدر با مشركان مكه مواجه شدند، دیدند آنها جمعیت زیادی هستند كه اسب و سلاح فراوانی دارند؛ در حالی‌كه تعداد مسلمانان اندك و تجهیزاتشات ناچیز بود. خداوند در باره این جنگ می‌فرماید: «وَلَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْرٍ وَأَنتُمْ أَذِلَّةٌ؛⁹ خداوند شما را یاری کرد، در حالی‌که خیلی ضعیف و زبون بودید.» لحظه‌، لحظه جنگ بدر و آیاتی كه در باره آن نازل شده درس‌های تربیتی است برای پرورش اشخاص صبور و مقاوم. قرآن كریم با ذكر بخش‌هایی از امدادهای الهی در این جنگ، از جمله فرستادن فرشتگان برای یاری مسلمانان، مصادیقی را به صورت عینی یادآوری می‌كند تا در تربیت افراد بیشتر مؤثر باشد. در ادامه این آیات می‌فرماید: «بَلَى إِن تَصْبِرُواْ وَتَتَّقُواْ وَیَأْتُوكُم مِّن فَوْرِهِمْ هَـذَا یُمْدِدْكُمْ رَبُّكُم بِخَمْسَةِ آلافٍ مِّنَ الْمَلآئِكَةِ مُسَوِّمِینَ؛¹⁰ در صورتی كه دشمن غافلگیرانه به شما حمله کرد، اگر صبر پیشه كنید و تقوا داشته باشید، خداوند با پنج هزار فرشته به شما یاری خواهد رساند.»

در زمان حاضر، در جنگ سی و سه روزه حزب‌الله با رژیم صهیونیستی اتفاقاتی افتاده که جز به همین صورت قابل تفسیر نیست. من این مطلب را از خود جناب سیدحسن نصرالله حفظه‌الله تعالی شنیدم (و دیگران هم به صورت‌های مختلفی نقل کرده‌اند) که سربازان اشغال‌گر در مقابل نیروهای حزب‌الله زود عقب‌نشینی می‌کردند و در پاسخ به سؤال فرماندهانشان که چرا حمله نمی‌كنید، می‌گفتند: مگر شما افراد سفیدپوشی كه با شمشیر به ما حمله می‌کنند را نمی‌بینید؟ ما نمی‌توانیم با این‌ها بجنگیم! این جریان را سربازان اسرائیلی در مصاحبه با تلویزیون رژیم اشغال‌گر نقل كرده‌اند. جریانات عجیب دیگری مانند این نیز از جنگ سی و سه روزه نقل شده كه خاطره امدادهای غیبی الهی را در دوران معاصر زنده كرده است؛‌ هم‌چنان‌كه در طول دفاع مقدس ما نیز نمونه‌های فراوانی از امدادهای الهی وجود داشته و جا دارد این داستان‌ها جمع‌آوری و تدوین و در باره آنها بحث شود تا بیشتر موجب تقویت ایمان مردم بشود.

مساله امدادهای غیبی در دوران دفاع مقدس اجمالا به حد تواتر رسیده بود و همه می‌دانستند که غیر از اسباب و عوامل عادی و وسایل و تجهیزات نظامی دست دیگری در کار است که به پیروزی جبهه حق کمک می‌کند. البته این امداد تا زمانی ادامه دارد كه دو عنصر صبر و تقوا وجود داشته باشد، اما اگر یکی از این دو عامل ضعیف شد،‌ امداد الهی نیز نخواهد بود.

اگر روحیه راحت‌طلبی و پرهیز از خطر پیدا شد و یا موازین و احکام شرعی مورد غفلت قرار گرفت و کارهایی انجام شد که خدا راضی نیست،‌در این‌ صورت خداوند امداد رسانی را تضمین نكرده است. هم‌چنان‌كه در یكی از آیات قرآن می‌فرماید: «وَیَوْمَ حُنَیْنٍ إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنكُمْ شَیْئًا وَضَاقَتْ عَلَیْكُمُ الأَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ»¹¹. در جریان جنگ حنین، همان مسلمانانی كه پیش از آن با امداد الهی در جنگ پیروز شده بودند، به تعداد نفرات و كثرت تجهیزات خود مغرور شدند و گفتند حتماً پیروز می‌شویم! اما خداوند آنها را گوشمالی داد و کثرت افرادشان برای آنها نتیجه‌ای نداشت و به تعبیر قرآن پهنه زمین بر ایشان تنگ شد؛ چرا؟ چون روحیه تقوا و اعتماد به خدا در آنها ضعیف شد و اعتماد به کثرت و عِده و عُده جایگزین آن شد. خدا یاری چنین کسانی را تضمین نكرده است.

در یكی از آیات قرآن به جهادی که در اقوام سابق اتفاق افتاده اشاره شده است. در این آیه می‌فرماید: «وَكَأَیِّن مِّن نَّبِیٍّ قَاتَلَ مَعَهُ رِبِّیُّونَ كَثِیرٌ فَمَا وَهَنُواْ لِمَا أَصَابَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ وَمَا ضَعُفُواْ وَمَا اسْتَكَانُواْ وَاللّهُ یُحِبُّ الصَّابِرِینَ؛¹² چه بسیار پیامبرانی كه به همراه ایشان یاران فراوانی به جهاد پرداختند، یاران شهادت‌طلبی كه خود را برای جهاد خالصانه در راه خدا آماده كرده بودند، كسانی كه سختی‌ها و مصیبت‌های جنگ موجب سستی و ضعف‌شان نگردید و زمین‌گیر نشده و با همان عزم راسخ سختی‌ها را تحمل کرده و پیش رفتند؛ خداوند چنین كسانی كه در راه خدا صبر پیشه می‌كنند را دوست دارد». در جلسات گذشته اشاره کردم كه برای اولیای خدا محبت خداوند بهترین انگیزه است. كسانی كه به دوستی خدا اهمیت می‌دهند چنین تعبیراتی برایشان خیلی کارساز است.

ذكر ثمرات دنیوی

یكی دیگر از روش‌های قرآن برای تقویت روحیه صبر و مقاومت در افراد این است که برای هر حرکتی که در این راه انجام دهند اجر و پاداش مهمی قرار داده و یكایك آنها را با تمام جزئیات شمرده است. روش دیگر بیان نتایج دنیوی صبر است. به عنوان مثال در یكی از آیات می‌فرماید: «قَاتِلُوهُمْ یُعَذِّبْهُمُ اللّهُ بِأَیْدِیكُمْ وَیُخْزِهِمْ وَیَنصُرْكُمْ عَلَیْهِمْ وَیَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُّؤْمِنِینَ؛¹³ با دشمنان خدا بجنگید، تا خدا به دست شما آنها را عذاب کند¹⁴ و آنان را ‌]كه به قدرتشان می‌نازند، با شكست خوردن از دست شما[ رسوا کند و شما را بر ایشان پیروز کرده و دل مومنین را خشنود کند.» این نیز یکی از راه‌‌های قرآن برای تشویق به جهاد است. خدای متعال از لطف و محبتش شادی و خشنودی مومنین را می‌خواهد و برای جبران سختی‌‌هایی که تحمل می‌کنند،‌ می‌فرماید: با کفار بجنگید تا  با شكست و نابودی آنها مومنین خوشحال شوند.

البته این نتیجه كه امری دنیوی است، در مقابل اجر اخروی، قرب الهی و هم‌جواری با پیامبر و اهل بیت صلوات‌الله علیهم اجمعین قابل توجه نیست؛ اما خدای متعال از کمال لطف و محبتش هیچ راهی را برای جذب مردم به طرف حق و حقیقت مسدود نمی‌کند و از هر شیوه صحیحی كه ممکن است در روحیه مردم تأثیر بگذارد،‌ استفاده می‌كند تا آنها را تشویق به انجام كاری بكند؛ حتی اگر نتیجه مورد اشاره در مقابل سایر آثار قابل توجه نباشد. هم‌چنان‌كه رهبر معظم انقلاب در پیام‌هایی كه برای تقدیر از پیروزی ورزشكاران در میادین مختلف ورزشی دادند، از آنها به خاطر شاد كردن دل مومنین تشكر كردند. این هم روشی است برای تشویق مردم به پیمودن راه حق و جذب شدن به راه الهی كه در قرآن و روایات از آن کوتاهی نشده است.

 وفقناالله و ایاکم ان‌شاءالله