ـ راههاى شناخت خدا
شامل: ویژگیهاى راه ساده
ـ نشانه هاى آشنا
براى شناختن خداى متعال، راههاى فراوان و گوناگونى وجود دارد كه در كتابهاى مختلف فلسفى و كلامى و بیانات پیشوایان دینى و نیز در متن كتابهاى آسمانى به آنها اشاره شده است. این دلایل و براهین از جهات مختلفى با یكدیگر تفاوت دارند: مثلاً در بعضى از آنها از مقدمات حسى و تجربى استفاده شده در حالى كه بعضى دیگر از مقدمات عقلى محض، تشكیل یافته اند؛ و بعضى مستقیماً درصدد اثبات خداى حكیم هستند در صورتى كه بعضى دیگر تنها موجودى را اثبات مىكنند كه وجودش مرهون موجود دیگرى نیست (واجب الوجود) و براى شناختن صفات او مىبایست براهین دیگرى اقامه شود.
از یك نظر مىتوان دلایل خداشناسى را به راههایى تشبیه كرد كه براى عبور از رودخانهاى وجود دارد: بعضى از آنها مانند پل چوبى سادهاى است كه روى رودخانه كشیده شده و عابر سبكبار مىتواند به آسانى از آن بگذرد و بزودى به منزل مقصودش برسد، بعضى دیگر مانند پلهاى سنگىِ طولانى از استحكام بیشترى برخوردار است ولى راه را طولانىتر مىكند، و بالاخره بعضى دیگر مانند راه آهنهاى پر پیچ و خم و داراى فراز و نشیبها و تونلهاى عظیم است كه براى عبور قطارهاى سنگین ساخته شده است.
انسانى كه ذهن سبكبارى دارد مىتواند از راههاى خیلى ساده، خداى خود را بشناسد و به بندگى او بپردازد، اما كسى كه بار سنگینى از شبهات را بر دوش كشیده است باید از پل سنگى عبور كند، و بالاخره كسى كه خروارها بار شبهات و وساوس را با خود حمل مىكند باید راهى
را برگزیند كه داراى زیرسازیهاى محكم و استوار باشد هر چند پیچ و خمها و فراز و نشیبهاى زیادى داشته باشد.
ما در اینجا نخست به راه ساده خداشناسى، اشاره مىكنیم و سپس به بیان یكى از راههاى متوسط مىپردازیم. اما راههاى پر پیچ و خم را كه متوقف بر حل بسیارى از مسائل زیربنائى فلسفى است باید كسانى بپیمایند كه ذهنشان مشوب به شبهات فراوان شده یا درصدد زدودن شبهات و نجات دادن گمراهان دورافتاده، برآمده اند.
راه ساده خداشناسى، امتیازات و ویژگیهایى دارد كه مهمترین آنها از این قرار است:
1- این راه نیازى به مقدمات پیچیده و فنى ندارد و ساده ترین بیانى است كه مىتوان در این زمینه، مطرح كرد و از اینروى، براى همه مردم در هر سطحى از معلومات باشند قابل فهم و هضم است.
2- این راه مستقیماً بسوى «خداى آفریننده دانا و توانا» رهنمون مىشود برخلاف بسیارى از براهین فلسفى و كلامى كه نخست موجودى را بعنوان «واجب الوجود» اثبات مىكنند و علم و قدرت و حكمت و خالقیت و ربوبیت و دیگر صفات او را مىبایست با براهین دیگرى ثابت كرد.
3- این راه، بیش از هر چیز، نقش بیدار كردن فطرت و به آگاهى رساندن معرفت فطرى را ایفاء مىكند و با تأمل در موارد آن، حالتى عرفانى به انسان دست مىدهد كه گویا دست خدا را در ایجاد و تدبیر پدیده هاى جهان، مشاهده مىكند، همان دستى كه فطرت او با آن، آشناست.
با توجه به این ویژگیهاست كه رهبران دینى و پیشوایان ادیان آسمانى، این راه را براى توده هاى مردم برگزیدهاند و همگان را به پیمودن آن، دعوت كردهاند و روشهاى دیگر را یا به خواص، اختصاص داده اند، یا در مقام احتجاج و بحث با اندیشمندان ملحد و فیلسوفان مادى بكار گرفته اند.
راه ساده خداشناسى، تأمل در نشانه هاى خدا در جهان، و به تعبیر قرآن كریم «تفكر در آیات الهى» است. گویى هر یك از پدیده هاى جهان در زمین و آسمان و در وجود انسان، نشانى از مقصود و مطلوب آشنا دارند و عقربه دل را بسوى مركز هستى كه همیشه و در همه جا حضور دارد هدایت مىكنند.
همین كتابى كه در دست دارید نشانهاى از اوست، مگر نه اینست كه با خواندن آن، با نویسنده آگاه و هدفدارى آشنا مىشوید؟ آیا هیچگاه احتمال دادهاید كه این كتاب در اثر یك سلسله فعل و انفعالات مادى بى هدف بوجود آمده و نویسنده هدفدارى ندارد؟ آیا احمقانه نیست كه كسى بپندارد كه یك دائرة المعارف بزرگ چند صد جلدى در اثر انفجارى در یك معدن فلزات بوجود آمده است بدینگونه كه ذرات آنها بصورت حروفى در آمده و با برخورد تصادفى با پاره هاى كاغذ، نوشته هایى را پدید آورده و سپس كاغذها با تصادف دیگرى تنظیم و صحافى شده است؟!
اما پذیرفتن تصادفات كور براى تبیین پیدایش این جهان عظیم با آن همه اسرار و حكمتهاى شناخته و ناشناخته، هزاران بار احمقانهتر از آن پندار است!
آرى، هر نظم هدفمندى نشانهاى از ناظم هدفدار است و چنین نظمهایى در سراسر جهان، مشاهده مىشود و همگى یك نظام كلى را تشكیل مىدهند كه آفریننده حكیمى آن را پدید آورده و همواره دست اندركار اداره آن است.
بوته گلى كه در باغچه روییده و از میان خاك و كود، با چهره رنگارنگ و بوى خوش، ظاهر گشته است، و درخت سیبى كه از دانه كوچكى برآمده و هر ساله مقادیر زیادى سیب خوشرنگ و خوشبوى و خوشمزه ببار مىآورد و سایر درختان مختلف با شكلها و رنگها و خواص گوناگون...
نیز بلبلى كه بر شاخ گل مىسراید، و جوجهاى كه از تخم بیرون آمده، نوك به زمین مىزند و گوسالهاى كه تازه متولد شده پستان مادرش را مىمكد و شیرى كه در پستان مادر فراهم شده و براى نوشیدن نوزاد، مهیا گشته است و... همگى نشانه هاى اویند.
راستى چه هماهنگى عجیب و تدبیر شگفت انگیزى در پدید آمدن شیر در پستان مادران
همزمان با تولد نوزادان، وجود دارد!
ماهیهایى كه هر ساله براى تخم ریزى، كیلومترها راه براى نخستن بار مىپیمایند، و مرغان دریایى كه آشیانه هاى خود را در میان انبوه گیاهان دریایى مىشناسند و حتى براى یكبار هم اشتباهاً به آشیانه دیگرى سر نمىزنند، و زنبورهاى عسل كه هر صبح از كندوها خارج مىشوند و پس از پیمودن راههاى طولانى براى استفاده از گلهاى معطر، شامگاهان به كندوهاى خودشان بازمى گردند و... همگى نشانه هاى اویند.
عجیبتر آنكه هم زنبورهاى عسل و هم گاو و گوسفندهاى شیرده چندین بار بیش از اندازه نیازشان شیر و عسل، تولید مىكنند تا انسان، این آفریده استثنایى و برگزیده، از آنها بهرهمند شود!
اما انسان ناسپاس، ولى نعمت آشناى خود را نشناخته مىانگارد و درباره او به جدال و ستیزه مىپردازد!
در همین بدن انسان، شگفت انگیزترین آثار تدبیر حكیمانه دیده مىشود: تركیب بدن از جهازات هماهنگ، تركیب هر جهاز از اعضاء متناسب، تركیب هر عضو از میلیونها سلول زنده خاص با اینكه همگى آنها از یك سلول مادر پدید آمدهاند و تركیب هر سلول از مواد لازم به نسبت معین و قرار گرفتن هر اندام در مناسبترین جاى بدن و حركات و فعالیتهاى هدفدار اعضاء و جهازات مانند جذب اكسیژن بوسیله ششها و انتقال آن بوسیله گلبولهاى قرمز خون، ساختن قند به اندازه لازم بوسیله كبد، ترمیم نسوج آسیب دیده با پیدایش سلولهاى جدید، مبارزه با میكروبها و دشمنان مهاجم بوسیله گلبولهاى سفید و ترشح هورمونهاى مختلف بوسیله غده هاى متعدد كه نقشهاى مهمى را در تنظیم كارهاى حیاتى بدن به عهده دارند و... همگى نشانه هاى اویند1.
این نظام عجیبى كه هزاران دانشمند در طول دهها قرن هنوز نتوانستهاند بدرستى به ریزه كاریهاى آن پى ببرند بوسیله چه كسى برقرار شده است؟
1. براى توضیح بیشتر پیرامون این مطالب به كتابهاى زیر، مراجعه كنید:
راز آفرینش انسان، اثبات وجود خدا، نشانه هاى او.
هر سلولى یك سیستم كوچك هدفمند است و مجموعهاى از سلولها عضوى را پدید مىآورند كه سیستم بزرگتر هدفمندى است و مجموعه سیستم هاى گوناگون و در هم پیچیده، سیستم كلى و هدفمند بدن را تشكیل مىدهند. اما كار به همین جا خاتمه نمىیابد بلكه سیستمهاى بى شمار از موجودات جاندار و بى جان، یك سیستم عظیم كران ناپیدا را تشكیل مىدهند بنام جهان طبیعت كه تحت تدبیر حكیمانه واحدى با كمال نظم و انسجام، اداره مىشود.
«ذلِكُمُ اللّهُ فَأَنّى تُؤْفَكُونَ1».
بدیهى است هر قدر دانش بشر، گسترش یابد و قوانین و روابط پدیده هاى طبیعى، بیشتر كشف شود اسرار و حكمتهاى آفرینش، بیشتر آشكار مىگردد. ولى تأمل در همین پدیده هاى ساده و نشانه هاى روشن، براى دلهاى پاك و ناآلوده، كفایت مىكند.
پرسش
1- راههاى مختلف خداشناسى و ویژگیهاى آنها را بیان كنید.
2- راه ساده خداشناسى چیست؟ و چه ویژگیهایى دارد؟
3- نشانه هاى هدفمندى پدیده ها را شرح دهید.
4- شكل منطقى دلیل نظم را بیان كنید.
1. سوره انعام، آیه 95.